Vaksinasjon i barneog ungdomsalderen

Vaksinasjon i barneog ungdomsalderen Nasjonalt vaksinasjonsprogram NYNORSK 1

Kvifor er det viktig å vaksinere? Frå vi blir fødde møter vi heile tida ei rekkje ulike virus, bakteriar og andre smittestoff. Dei fleste er ikkje skadelege, mange er nyttige, men ein del kan gi sjukdom. Immunapparatet til kroppen bidreg til å verne oss mot infeksjonar. Når vi blir utsette for smitte, set immunapparatet i gang ei rekkje reaksjonar for å nøytralisere smittestoffa og redusere skadeverknadene. Dersom ein har gjennomgått ein infeksjonssjukdom, gjer det ofte at ein blir verna (immun) for livet, slik at ein ikkje får den same sjukdomen fleire gonger. Dette er fordi immunapparatet hugsar smittestoffet. Enkelt og effektivt vern mot farleg sjukdom Når vi vaksinerer, utnyttar vi minnet til immunapparatet. Ved vaksinasjon blir kroppen tilført ein svekt bakterie eller eit svekt virus, delar av slike eller noko som liknar dei. Då blir immunapparatet aktivert utan at vi blir sjuke. På denne måten kan vi førebyggje nokre av dei farlege smittsame sjukdomane på ein enkel og effektiv måte. For enkelte sjukdomar fører vaksinasjonen til livslang immunitet, mens i andre tilfelle blir effekten redusert etter nokre år, og ein treng oppfriskingsdosar. Spedbarn toler vaksinar godt Immunapparatet hos barn er allereie tidleg i fosterlivet førebudd på å takle ulike smittestoff som møter det etter fødselen. Vaksinar bruker berre en liten del av immunkapasiteten til barnet og belastar immunapparat i mykje mindre grad enn vanlege infeksjonar, for eksempel forkjøling. Spedbarn toler derfor godt å få vaksine, også fleire samtidig. Flokkvern Når dei aller fleste i folket er vaksinerte mot ein sjukdom, blir det få personar att som smitta kan spreie seg til. Dette kan gjere det mogleg å verne dei få som ikkje er vaksinerte. Ved hjelp av vaksinasjon kan vi utrydde enkelte sjukdomar fullstendig i heila verda. Dette har vi så langt greidd med virussjukdomen koppar. 2

Barnevaksinasjonsprogrammet Det tilrådde vaksinasjonsprogrammet for barn og ungdom i Noreg omfattar vaksinar mot 11 ulike sjukdomar: rotavirus, difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt, infeksjon med Haemophilus influenzae type b (Hib), pneumokokksjukdom, meslingar, kusma, raude hundar og humant papilloma virus (HPV), som kan føre til livmorhalskreft. Enkelte barn blir òg tilbydde vaksine mot tuberkulose og mot hepatitt B. Alle desse sjukdomane kan vere livstruande eller gi alvorlege følgjetilstandar. Du finn ei fullstendig oversikt over vaksinasjonsprogrammet på siste side. Vaksinasjonen byrjar vanlegvis når barnet er 6 veker gamalt. Sidan fleire av sjukdomane vi vaksinerer mot, rammar dei yngste barna hardast, er det best å unngå forseinkingar. Det blir gitt oppfriskingsdosar i skulealder. Rotavirusvaksinen blir gitt i munnen (drikkevaksine), dei andre vaksinane blir sette med sprøyte (stikk). Kvikksølv blir ikkje brukt som konserveringsmiddel i nokon av vaksinane i barnevaksinasjonsprogrammet. Kombinasjonsvaksinar Heilt sidan det norske barnevaksinasjonsprogrammet blei starta opp i 1952, har vi brukt kombinasjonsvaksinar. Desse inneheld vaksinar mot fleire sjukdomar i same sprøyte. Det vil seie færre stikk for barnet. Kombina sjonsvaksinane gir færre biverknader enn når vaksinane blir gitt kvar for seg. All vaksinasjon er frivillig. 3

Før vaksinasjon Før vaksinasjonen, spør helsesøster om barnet er friskt, og om det har fått reaksjonar etter tidlegare vaksinar. Hugs å informere helsesøster dersom barnet har allergi eller andre helseproblem. Dersom barnet nyleg har fått eit legemiddel eller vaksine utanom barnevaksinasjonsprogrammet, må du òg opplyse om dette. Det er ikkje farleg å vaksinere eit barn som er forkjøla eller ikkje heilt i form på annan måte. Det er derimot vanleg å utsetje vaksinasjonen ved akutt sjukdom og ved feber over 38 C. Barn som har hatt spesielle reaksjonar etter tidlegare vaksinasjon, og barn med alvorleg eller langvarig sjukdom bør vurderast av lege før dei eventuelt blir vaksinerte. I enkelte tilfelle kan det vere aktuelt å vike av frå vaksinasjonsprogrammet. 4

Etter vaksinasjon Dei fleste barn får lite eller ingen reaksjon etter at dei har blitt vaksinerte. Feber over 39 C og/eller nedsett allmenntilstand kan vere teikn på alvorleg sjukdom og treng ikkje vere ein reaksjon på vaksinen. Kontakt derfor alltid lege dersom du er uroa for barnet. REAKSJONAR PÅ VAKSINAR (BIVERKNADER) Raud hud, hevingar og smerter på stikkstaden kan oppstå frå tid til annan etter alle vaksinar som blir sette med sprøyte, og kan vare i nokre dagar. Lett feber, uro, gråt, trøyttleik eller at barnet føler seg utilpass eller manglar matlyst i 1 2 døgn, ser vi hos opptil 1 av 10 barn etter vaksinasjon. Feber over 39 C er uvanleg. Hos småbarn kan raskt stigande feber føre til feberkrampar. Feberkrampar er i seg sjølve ufarlege, men du bør kontakte lege for å utelukke annan akutt sjukdom. Det at barnet får bleik hud, blir uvel eller svimar av etter å ha blitt vaksinert, er vanlegare hos store barn enn hos spedbarn og kjem nesten alltid av at barnet reagerer på stikket/smertene eller situasjonen. Allergisk reaksjon på vaksinar kan oppstå i sjeldne tilfelle. Dei farlegaste allergiske reaksjonane kjem raskt etter vaksinasjon. Derfor skal barnet vente på helsestasjonen i minst 20 minutt etter å ha blitt vaksinert. 5

Vaksine mot rotavirussjukdom ROTAVIRUSSJUKDOM Rotavirus er årsak til om lag halvparten av alle tilfella med diaré og oppkast blant sped og småbarn. Viruset smittar svært lett. Ein vanleg smittemåte er at barnet puttar handa i munnen etter at det har teke på noko som er forureina med rotavirus. Viruset blir skilt ut i avføringa både før, under og etter sjukdomsperioden. Ein gjennomgått rotavirusinfeksjon vernar berre delvis mot å få sjukdomen på nytt. Derfor får dei fleste sjukdomen fleire gonger i løpet av barndomen. God handhygiene kan redusere virusspreiinga, men kan ikkje stoppe han heilt. Rotavirussjukdom gir ofte kraftigare symptom enn andre mage tarminfeksjonar. Hos dei fleste barn går sjukdomen over utan komplikasjonar, men enkelte må få behandling for væsketap (dehydrering). Dersom behandlinga kjem i gang for seint, kan sjukdomen vere dødeleg, men dette skjer svært sjeldan i vår del av verda. Før rotavirusvaksinen blei innført i barnevaksinasjonsprogrammet, var rotavirussjukdom årsak til nesten 2/3 av alle sjukehusinnleggingar med oppkast og diaré hos småbarn. Årleg blei 700 1100 barn innlagde på sjukehus med rotavirussjukdom for behandling. Dei fleste var under 2 år. 6

ROTAVIRUSVAKSINE Rotavirusvaksinen inneheld levande, svekte rotavirus. Vaksinevirus gir ikkje rotavirussjukdom hos friske barn. Rotavirusvaksinen er svært effektiv og vernar nær 100 % mot alvorleg rotavirusinfeksjon. Rotavirusvaksinen blir gitt i munnen og smakar søtt. Vaksinen som blir brukt i barnevaksinasjonsprogrammet, blir gitt som 2 dosar. Første dose blir gitt tidlegast når barnet er 6 veker gamalt og seinast når barnet er 12 veker gamalt. Andre dose blir gitt i 3 månadersalderen og seinast når barnet er 16 veker gamalt. Vernet etter vaksinasjon varer i minst 3 4 år. Dette er nok til å verne dei minste og mest sårbare barna. Informer helsestasjonen dersom barnet nyleg har fått eit legemiddel, har allergi eller har andre helseproblem. Det er tilrådd å utsetje vaksinasjonen dersom barnet har akutt infeksjonssjukdom med feber over 38 ºC eller akutt mage tarminfeksjon med diaré eller oppkast. Vanlege biverknader: Dei vanlegaste biverknadene til vaksinen i barnevaksinasjonsprogrammet (Rotarix) er som følgjer: Irritabilitet, laus avføring ser vi hos opptil 1 av 10 vaksinerte barn. Magesmerter, luft i magen, hudreaksjon ser vi hos opptil 1 av 100 vaksinerte barn. Ein kjend, men sjeldan tilstand hos spedbarn er tarminvaginasjon. Då foldar ein del av tarmen seg inn i den delen som ligg nedanfor. I Noreg blir 35 40 barn under 1 år innlagde med invaginasjon. Studiar har vist at dette talet kan auke litt etter at rotavirusvaksinen blei innført (opptil 1 ekstra tilfelle per 20 000 vaksinerte), spesielt når vaksinen blir gitt over ein viss alder. Derfor skal den første dosen givast seinast når barnet er 12 veker gamalt og andre dose seinast når barnet er 16 veker gamalt. 7

Vaksine mot difteri, stivkrampe, kikhoste, polio DIFTERI er ein nase og halsinfeksjon som skuldast difteribakteriar. Bakteriane dannar giftstoff som kan gå til åtak på hjarte, nyre og nervevev. Sjukdomen kan vere dødeleg. Under og like etter 2. verdskrig hadde vi difteriepidemiar i Noreg. Etter at vaksinasjon blei innførd i 1952, har vi berre hatt enkelte tilfelle av sjukdomen etter smitte i utlandet. Framleis ser vi difteri i delar av Europa og i andre verdsdelar. STIVKRAMPE (TETANUS) skuldast ein bakterie som vi kan finne i jordsmonn. Vi kan bli smitta dersom bakterien kjem i kontakt med eit sår vi har. Sjukdomen smittar ikkje frå person til person. Bakterien dannar giftstoff som går til åtak på nervesystemet og gir stive musklar og smertefulle krampar. Sjukdomen har høg dødelegheit. Han er sjeldnare i Norden enn i varmare strøk. 8

myelitt og Hib-infeksjon KIKHOSTE (PERTUSSIS) er ein langvarig (6 12 veker) luftvegsinfeksjon med kraftige hosteanfall. Kikhoste kan føre til hjerneskade på grunn av oksygenmangel under hosteanfall, og i sjeldne tilfelle til død. Han kan vere farleg for små barn, spesielt spedbarn. Hos eldre barn og vaksne kan sjukdomen vere langvarig og plagsam, men sjeldan livstruande. Sjukdomen er svært smittsam nær 100 % fekk sjukdomen før vi byrja å vaksinere. POLIOMYELITT er ein virussjukdom som vanlegvis gir forkjølingssymptom, smerter i kroppen eller magesjuke. Han kan gi hjernehinnebetennelse (meningitt) og kan føre til varige lammingar. Dødsfall skjer. Før vaksinen kom i 1957, hadde vi årlege polioepidemiar i Noreg der fleire hundre barn og ungdomar fekk varige lammingar. Opptil 10 % døydde. Etter at vaksinasjon blei innførd, er sjukdomen under kontroll i Noreg og ei rekkje andre land. Europa blei erklært poliofritt i 2002, men sjukdomen finst framleis i fleire land i Afrika og Asia. Personar som ikkje er vaksinerte, kan bli smitta under reiser og kan smitte andre uvaksinerte når dei kjem heim. 9

Vaksine mot difteri, stivkrampe, kikhoste, polio HIB-INFEKSJON Bakterien Haemophilus influenzae type b (Hib) var den vanlegaste årsaka til hjernehinnebetennelse (meningitt) hos barn under 5 år i Noreg før vaksinen blei tilgjengeleg. Hib kan òg gi andre alvorlege infeksjonar, mellom anna lungebetennelse, leddbetennelse og strupelokkbetennelse. Etter at vaksina sjonen blei innførd i 1992, ser vi nesten ikkje Hib infeksjonar i Noreg. 10

myelitt og Hib-infeksjon FEMKOMPONENT-VAKSINEN MOT DIFTERI, STIVKRAMPE, KIKHOSTE, POLIOMYELITT OG HIB-INFEKSJON Vaksinane mot difteri og stivkrampe er baserte på giftstoff som bakteriane dannar, men der den giftige verknaden er fjerna. Kikhostevaksinen inneheld reinsa delar av kikhostebakterien. Poliovaksinen inneheld drepne poliovirus av dei tre typane som kan gi sjukdom hos menneske. Hib vaksinen inneheld delar av sukkerkapselen (polysakkarid ) til bakteriane bunde til protein. Ingen av vaksinekomponentane er levande. Etter tre vaksinedosar slik programmet tilseier er barna varig verna mot Hib infeksjon. For dei andre sjukdomane trengst det oppfriskingsdosar som blir gitt i skulealder. Vanlege biverknader: Uro, irritabilitet, gråt, det å føle seg utilpass, søvnig, ha nedsett matlyst eller føle seg uvel i 1 2 døgn etter vaksinasjonen ser vi hos opptil 1 av 10 vaksinerte. Det er i kvart enkelt tilfelle vanskeleg å vite om slike symptom kjem av vaksinen eller noko anna. Raud hud, hevingar og smerter på stikkstaden ser vi òg hos opptil 1 av 10 etter vaksinasjon, og dette kan vare i fleire dagar. Store, smertefulle reaksjonar ser vi sjeldan. Kortvarig feber ser vi hos opptil 1 av 10 vaksinerte. Færre enn 1 av 100 får feber over 39 C. I slike tilfelle må ein kontakte lege, fordi feberen kan ha ei anna årsak som må behandlast. FIREKOMPONENT-VAKSINEN MOT DIFTERI, STIVKRAMPE, KIKHOSTE OG POLIOMYELITT Kombinasjonsvaksine mot difteri, stivkrampe, kikhoste og poliomyelitt blir tilbydd som oppfriskingsdose i tidleg barneskulealder, vanlegvis i 2. klasse. Vernet blir redusert over tid, og barna får tilbydd ny oppfriskingsdose i 10. klasse. 11

Vaksine mot pneumokokksjukdom PNEUMOKOKKSJUKDOM Det finst meir enn 90 ulike typar av pneumokokkbakterien. Fleire av desse kan gi sjukdom hos menneske, oftast lungebetennelse, bihulebetennelse og mellomøyrebetennelse. Av og til kan infeksjonen få eit meir alvorleg forløp, som blodforgifting (sepsis) eller hjernehinnebetennelse (meningitt). Pneumokokkar kan gi sjukdom hos både barn og vaksne, men det er ulike typar som dominerer i ulike aldersgrupper. Dei fleste tilfella av alvorleg pneumokokksjukdom ser vi hos dei yngste barna, hos personar over 65 år og hos personar med spesielle risikofaktorar. Før vaksinen blei innførd, blei 60 80 barn under to år ramma av alvorleg pneumokokksjukdom årleg. Dei fleste barna hadde på førehand vore friske og ikkje vore spesielt disponerte for sjukdom. 12

PNEUMOKOKKVAKSINEN Vaksinen inneheld delar av sukkerkapselen (polysakkarid) til bakteriane bunde til protein. Vaksinen vernar mot 13 pneumokokktypar. Før vaksinen blei innførd, var desse 13 typane årsak til ein vesentleg del av pneumokokkinfeksjonane hos barn under 2 år. Vaksinen har òg ført til færre tilfelle av mellomøyrebetennelse forårsaka av desse pneumokokktypane. Vaksinen vernar ikkje mot sjukdom som har opphav i andre pneumokokktypar enn dei 13 som inngår i vaksinen. Han vernar heller ikkje mot sjukdom som er forårsaka av andre bakteriar eller virus. Småbarnsvaksinen mot pneumokokkar blir gitt samtidig med kombinasjonsvaksinen mot difteri, stivkrampe, kikhoste, polio og Hib-infeksjon. Vanlege biverknader: Raud hud, hevingar, øm stikkstad eller smerter på stikkstaden ser vi hos over 10 % av dei vaksinerte, og dette kan vare i nokre dagar. Uro, irritabilitet, gråt, det å føle seg utilpass, søvnig, ha nedsett matlyst eller føle seg uvel i 1 2 døgn etter vaksinasjonen ser vi hos enkelte. Det kan vere vanskeleg å vite om slike symptom kjem av vaksinen eller noko anna. Kortvarig feber er ikkje heilt uvanleg. 13

Vaksine mot meslingar, kusma og raude hundar MESLINGAR er den mest alvorlege barnesjukdomen hos oss. Sjukdomen er svært smittsam. Blant dei som vaks opp før det fanst vaksine, fekk meir enn 99 % meslingar. Sjukdomen startar med forkjølingssymptom og høg feber, og deretter utslett. Meslingar er ofte forbunde med komplikasjonar som lunge betennelse, bronkitt og mellomøyrebetennelse. Det hender òg at vi ser alvorlege følgjer som hjernebetennelse (encefalitt), varig hjerneskade og dødsfall. På verdsbasis døyr om lag 120 000 personar av meslingar kvart år, og dei fleste av desse er barn. Vi ser òg meslingutbrot med dødsfall blant uvaksinerte i vår del av verda. 14 KUSMA er ein virusinfeksjon som gir feber og hevingar i øyrespyttkjertlane. Den vanleg aste komplikasjonen er kusmahjernehinnebetennelse (meningitt), som oftast går over utan varige skader. Ein meir alvorleg komplikasjon er varig høyrselstap. Dersom gutar får kusma etter puberteten, kan viruset gå til åtak på testiklane og føre til nedsett fruktbarheit, men truleg ikkje sterilitet.

(MMR-vaksinen) RAUDE HUNDAR er ein mild sjukdom som gir feber og utslett hos både barn og vaksne. Dersom ei gravid kvinne får raude hundar, kan sjukdomen føre til alvorlege skader hos fosteret. Risikoen for misdanningar er på over 80 % ved sjukdom i første del av svangerskapet. Den vanlegaste smittemåten for gravide kvinner er kontakt med barn som har sjukdomen. Ved enkelte utbrot har uvaksinerte menn vore smittekjelder. Det er derfor viktig at alle barn blir vaksinerte. MMR-VAKSINEN Vaksinen mot meslingar, kusma og raude hundar er kjend under namnet MMR-vaksine. Forkortinga kjem frå det engelske namnet på sjukdomen: measles (meslingar), mumps (kusma) og rubella (raude hundar). Vaksinen er ein kombinasjonsvaksine som inneheld levande, svekte mesling, kusma og raude hundar virus. Etter den første dosen med MMR, som vanlegvis blir gitt i 15-månadersalderen, har over 90 % av dei vaksinerte vern i mange år, mogle gvis livet ut. Ein ny dose blir gitt i 12 årsalderen for å sikre at dei siste 10 % òg er verna, og for å sikre langtidsvern. Det er ikkje skadeleg å vaksinere ein person som allereie har hatt ein eller fleire av sjukdomane. Sidan MMR vaksinen er ein vaksine med levande, svekte virus, er det viktig at føresette gir beskjed til helsesøster før vaksinasjon dersom barnet har ein immunsviktsjukdom eller bruker medisin. Biverknader: Kortvarige smerter, raud hud og hevingar på stikkstaden. Ei til to veker etter vaksinasjonen vil nokre barn få lette symptom på dei sjukdomane dei er vaksinerte mot, men dette skjer hos færre enn 1 av 20. Dei vanleg aste symptoma er feber og utslett. Infeksjon med vaksinevirus er ikkje smittsamt. Komplikasjonane vi ser etter sjukdomane, er sjeldne eller ikkjeeksisterande etter vaksinasjon. I 1997 blei det sett fram ein hypotese om at MMR-vaksine kunne vere årsak til autisme. Seinare har det blitt gjennomført ei rekkje store undersøkingar som alle taler sterkt imot at MMR-vaksine skulle vere årsak til autisme eller nokon annan form for hjerneskade. 15

Vaksine mot livmorhalskreft (HPV-vaksine) HPV-INFEKSJON OG LIVMORHALSKREFT Livmorhalskreft er ein alvorleg sjukdom. I Noreg får 250 300 kvinner årleg denne sjukdomen, og 75 100 døyr av han. I tillegg blir årleg rundt 3000 kvinner opererte for alvorlege forstadium til livmorhalskreft. Gravide som tidlegare har gjennomgått ein slik operasjon, vil ha større risiko for å abortere eller for å få for tidleg fødde barn. Livmorhalskreft kjem av eit virus som blir kalla humant papillomavirus (HPV). Det finst mange typar HPV. Kvar type har sitt eige nummer. Minst 12 HPVtypar kan gi livmorhalskreft. Dei to vanlegaste er HPV 16 og HPV 18. I Noreg er desse to virustypane årsak til ca. 70 prosent av alle tilfella av livmorhalskreft. Andre typar HPV kan gi vorter i og rundt kjønnsorgan/endetarm, men dei er ikkje kreftframkallande. Nesten alle kjønnsvorter kjem av HPV 6 eller HPV 11. 16

HPV smittar svært lett ved seksuell kontakt og gir vanlegvis ikkje symptom. Dei fleste får ein HPV infeksjon i løpet av livet. Det er vanlegast å bli smitta i ung alder. HPV infeksjon går i dei fleste tilfella bort av seg sjølv. Dersom ein infeksjon med kreftframkallande HPV blir langvarig, kan ein utvikle forstadium til livmorhalskreft (celleforandringar). Slike forstadium kan utvikle seg vidare til livmorhalskreft. Denne prosessen tek vanlegvis 10 30 år. HPV-VAKSINEN HPV vaksinen inneheld virusliknande partiklar produsert i gjærceller ved hjelp av DNA teknikk. Vaksinen er ikkje levande. HPV vaksinen vernar mot HPV 16 og 18 og dei forstadia til livmorhalskreft som er forårsaka av desse to HPV typane. Den HPV vaksinen som blir gitt i barnevaksinasjonsprogrammet, vernar i tillegg mot kjønnsvorter som kjem av HPV type 6 og 11. Vaksinen gir over 95 % vern mot HPV 6, 11, 16 og 18. Erfaring viser at vaksinen framleis har ein vernande effekt i meir enn 7 år etter vaksinasjonen. Legemiddelstyresmaktene følgjer nøye med på kor lenge dette vernet varer. Dersom det blir nødvendig, tilrår ein å ta ein oppfriskingsdose. HPV vaksine blir tilbydd til jenter i 7. klasse. Vaksinen blir sett i overarmen med sprøyte. Ein må få tre dosar fordelt over 6 12 månader for å bli fullvaksinert. HPV vaksinen verkar førebyggjande og bør takast før ein blir utsett for smitte. I vaksinasjonsprogrammet blir derfor HPV vaksine tilbydd til jenter i god tid før det som er gjennomsnittleg seksuell debutalder i Noreg. Biverknader: Dei vanlegaste biverknadene av HPV vaksine er hevingar og det å føle seg øm i armen der vaksinen er sett. Dette går over etter få dagar. Det er òg rapportert om kortvarig feber, hovudverk, kvalme, oppkast, diaré og magesmerter. Det er ikkje uvanleg å svime av etter vaksinasjon, og dette kjem nesten alltid av reaksjonar på stikket/smerta eller situasjonen. 17

Vaksine mot tuberkulose (BCG) TUBERKULOSE Tuberkulose kjem av infeksjon med tuberkulosebakteriar. Det er berre ubehandla lungetuberkulose som er smitteførande. Den vanlege smitte måten er dråpesmitte frå ein person som hostar opp bakteriar. Om lag 10 % av dei som blir smitta, blir sjuke, og det kan gå mange år før sjuk domen utviklar seg. Sjukdomen går som oftast til åtak på lungene, men kan òg gi infeksjon i andre organsystem som hjernehinner, lymfeknutar, tarmkanal, knoklar, ledd og nyrer. Noreg er blant dei landa i verda som har lågast førekomst av tuberkulose, med 350 400 nye tilfelle kvart år. Fram til 1997 såg vi ein nedgang i talet på tilfelle. Dei seinare åra har vi sett ein viss auke på grunn av auka inn vandring frå land med høg førekomst av sjukdomen. Nesten 90 % av dei som blir sjuke, er fødde i land med høg førekomst av tuberkulose, og dei fleste er smitta før dei kom til Noreg. Sjølv om risikoen for å bli smitta med tuberkulose i Noreg er låg, kan han vere høgare i miljø med tilknyting til land der sjukdomen er vanleg. BCG- vaksine blir derfor tilbydd til barn som har ei slik tilknyting. 18

TUBERKULOSEVAKSINEN Vaksinen inneheld levande, svekte tuberkulosebakteriar, Bacille Calmette Guérin, og blir kalla BCG. Vaksinen blir sett i venstre overarm. Normalt dukkar det opp ei lita kvise eller eit lite væskande sår på stikkstaden etter eit par veker. Såret gjer ikkje vondt, og det gror etter kort tid. Enkelte får òg hovne lymfeknutar som kjennest ut som kuler i armhola. Opp mot 80 % av dei vaksinerte får vern mot tuberkulose. Vernet blir utvikla 1 3 månader etter vaksinasjonen og er langvarig. Det er tilrådd å gi vaksinen til spedbarn ved 6 vekers alder. Ved å vaksinere spedbarn vernar ein særleg mot alvorlege former for tuberku lose i dei første leveåra. Dersom det er smitterisiko i nærmiljøet, blir også eldre barn tilbydde BCG vaksine. For desse barna kan det vere aktuelt å gjennomføre ei undersøking på førehand for å avklare om dei allereie har vore utsette for smitte og derfor ikkje vil ha nytte av vaksinen. Dersom barnet har svekt helse eller bruker medisin, må dei føresette gi beskjed om dette. Personar med HIV-infeksjon og andre immunsvikt tilstandar skal vanlegvis ikkje få BCG vaksine. Bivirkninger: Lokale reaksjonar som er kraftigare eller meir langvarige enn forventa, er sjeldne. Det kan oppstå heving i ein lymfeknute nær stikkstaden. Dette kan vere ubehageleg, men er ufarleg. I svært sjeldne tilfelle kan det vere aktuelt å gi medikamentell behandling. 19

Vaksine mot hepatitt B HEPATITT B er ein leverbetennelse som kjem av hepatitt B virus. Viruset finst i blod og i blodhaldige kroppsvæsker. Det kan ikkje trengje gjennom heil hud. Smitte skjer gjennom slimhinner eller skada hud, for eksempel ved stikk med ei blodig sprøyte, blodoverføring eller seksuell omgang. Dersom mor har sjukdomen, kan barnet bli smitta i samband med graviditet og fødsel. Hos smitta spedbarn får over 90 % ein kronisk infeksjon og blir berarar av virus dersom dei ikkje får førebyggjande behandling. Risikoen for å bli kronisk berar blir raskt lågare gjennom barndomen og er på under 5 % for dei som blir smitta i vaksen alder. På grunn av ei svakheit i immunapparatet har personar med Downs syndrom gjennom heile livet høg risiko for å bli kroniske berarar av hepatitt B dersom dei blir smitta. Kronisk berartilstand kan føre til skrumplever (levercirrhose) eller leverkreft. Kroniske berarar er òg dei viktigaste smittekjeldene for hepatitt B. Det er derfor viktig å redusere talet på nye berarar i så stor grad som mogleg. 20

HEPATITT B-VAKSINEN Vaksinen inneheld delar av hepatitt B virus som er produsert i gjærceller ved hjelp av DNA teknikk. I barnevaksinasjonsprogrammet blir hepatitt B vaksine tilbydd til barn av foreldre frå land med høg førekomst av denne sjukdomen. I tillegg blir hepatitt B vaksine tilbydd gratis til andre personar som: har auka risiko for å bli smitta har auka risiko for å bli kroniske berarar dersom dei blir smitta Helse og omsorgsdepartementet har gitt ut retningslinjer for kven som skal bli tilbydd vaksine. I barnevaksinasjonsprogrammet blir hepatitt B vaksine vanlegvis gitt i spedbarnsalderen. Vaksinasjonen består for dei fleste av tre dosar med minst fire veker mellom 1. og 2. dose, og minst fem månader mellom 2. og 3. dose. Etter å ha blitt vaksinert med tre dosar får over 95 % langvarig (oftast livsvarig) vern. Vanlege biverknader: Hepatitt B vaksine gir få biverknader. Dei vanlegaste er smerter, raud hud og hevingar på stikkstaden. Det er òg rapportert om feber, utslett, trøyttleik, sjukdomskjensle, leddsmerter og muskelsmerter dei første dagane etter vaksinasjonen. 21

Nasjonalt vaksinasjonsregister SYSVAK SYSVAK er eit nasjonalt elektronisk vaksinasjonsregister regulert gjennom helseregisterlova og SYSVAK registerforskrifta. Føremålet med SYSVAK er å halde oversikt over kvar enkelt sin vaksinasjonsstatus og å følgje med på vaksinasjonsdekninga på landsbasis. For helsetenesta er registeret dessutan eit hjelpemiddel for å sikre at alle barn får eit tilfredsstillande vaksinasjonstilbod. Alle vaksinar som blir gitt, skal registrerast i SYSVAK. Det er ikkje mogleg å reservere seg mot å bli registrert når det gjeld vaksinar gitt gjennom barnevaksinasjonsprogrammet. Tidlegare vaksinasjonar som ikkje er registrerte, skal etterregistrerast. I SYSVAK registrerer ein namn, fødselsnummer, vaksine og vaksinasjonsdato. Opplysningane blir registrerte og oppbevarte i samsvar med gjeldande reglar for personvern i helsetenesta. Gjennom publikumstenesta Mine vaksiner, som ein finn på www.helsenorge.no, kan foreldre til barn under 16 år til ei kvar tid få ei oversikt over kva for vaksinar barnet har fått. Etter fylte 16 år må personen sjølv logge seg på. Alle må ha elektronisk ID for å kunne logge seg på tenesta. Det er òg mogleg å skrive ut ei vaksinasjonsoversikt på norsk og engelsk. 22

Har du spørsmål? Dersom du har spørsmål du ikkje har fått svar på i denne brosjyren, kan du spørje på helsestasjonen din. Du finn òg meir informasjon om vaksinar på nettsidene til Folkehelseinstituttet: www.fhi.no/vaksine www.fhi.no/publikasjoner-og-haandboker/vaksinasjonsboka 23

Barnevaksinasjonsprogrammet Oversikt Barnet sin alder Vaksinasjon mot Tal på stikk 6 veker Rotavirussjukdom (blir gitt i munnen) 3 md. 5 md. 12 md. Rotavirussjukdom (blir gitt i munnen) Difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hibinfeksjon (DTP IPV Hib) Pneumokokksjukdom Difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hibinfeksjon (DTP-IPV-Hib) Pneumokokksjukdom Difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hibinfeksjon (DTP-IPV-Hib) Pneumokokksjukdom 1 1 1 1 1 1 15 md. Meslingar, kusma, raude hundar (MMR) 1 2. klasse ca. 7 år Difteri, stivkrampe, kikhoste og poliomyelitt (DTP-IPV) 1 6. klasse ca. 11 år Meslingar, kusma, raude hundar (MMR) 1 7. klasse, jenter ca. 12 år Humant papillomavirus (HPV) (Vaksine mot livmorhalskreft), totalt 3 dosar 1 per dose 10. klasse ca.15 år Difteri, stivkrampe, kikhoste og poliomyelitt (dtp-ipv) 1 Tuberkulose (BCG) * 1 Hepatitt B, 3 eller 4 dosar * 1 per dose *For barn i definerte risikogrupper (blir vanlegvis gitt i spedbarnsalderen). Oppfriskingsdosar mot difteri, stivkrampe, kikhoste og polio er tilrådd for vaksne kvart 10. år. Gitt ut av Nasjonalt folkehelseinstitutt Postboks 4404 Nydalen 0403 Oslo Grafisk design: Per Kristian Svendsen Foto: Colourbox s 1, 2, 3, 8, 9, 10, 14, 20 Daniel Sannum Lauten s. 6 Imagesource s. 22 Pang Pang s. 23 Photo Alto s. 4, 5, 12 Rubberball s. 18 Lene Solbakken s. 16 Sist revidert: September 2014 Trykk: Wittusen & Jensen Opplag: 20 000 (09/14) Bestilling: Oppgi målform (bokmål/nynorsk) publikasjon@fhi.no Faks: 21 07 81 05 Tlf: 21 07 82 00