Fakta om hiv og aids. Nynorsk

Transkript

1 Fakta om hiv og aids Nynorsk

2 Hiv og aids Aids er ein alvorleg sjukdom som sidan byrjinga av 1980-talet har spreidd seg over heile verda. Aids kjem av eit virus, hiv, som blir overført frå person til person i bestemte situasjonar. Kva er hiv? Hiv er ei forkorting for humant immunsvikt virus. Personar med hiv vil vanlegvis ikkje føle seg sjuke dei første åra etter at dei er smitta, men viruset vil etter kvart bryte ned kroppens motstandskraft mot smittestoff. Personar som har fått hiv vil ha viruset i kroppen og kunne smitte andre resten av livet. Kva er aids? Det alvorlegaste stadiet i sjukdomsutviklinga blir kalla aids. Aids er ei forkorting for acquired immune deficiency syndrom. Ein person med hiv utviklar aids når motstandskrafta i kroppen er så svekka at han ikkje lenger klarer å uskadeleggjere smittestoff som virus, bakteriar og sopp. Personar med hiv vil etter kvart utvikle aids dersom dei ikkje får behandling. Vanlegvis tek det 8-10 år frå ein blir smitta til ein utviklar aids. I nokre delar av verda er aids ein av dei vanlegaste dødsårsakene. Gjennomsnittleg levealder har difor i nokre land gått ned med ca. 10 år. 2

3 Korleis smittar hiv? Hiv smittar: Ved ubeskytta samleie. Kven som helst kan få hiv ved ubeskytta samleie med ein person som har viruset. Årsaka til smitte er direkte kontakt med viruset som finst i blod, sæd eller skjedesekret. Hiv kan overførast frå mann til kvinne, frå kvinne til mann og frå mann til mann. Hiv smittar lettare dersom ein eller begge partar har andre seksuelt overførbare sjukdommar (SOS). Det kan også vere ein risiko for overføring av virus gjennom munnsex, det vil seie kontakt mellom kjønnsorgan og munn/tunge. Dette er spesielt aktuelt dersom det finst rifter eller sår i munnen eller på kjønnsorgana. Ved bruk av sprøyter og sprøytespissar som er forureina med hiv. Ved blodoverføring dersom blodet inneheldt hiv. Frå mor til barn under svangerskapet, fødselen eller ved amming. 3

4 Korleis unngå smitte? Det einaste effektive prevensjonsmiddelet mot seksuell smitte er kondom. Kondom vernar også mot andre seksuelt overførbare sjukdomar som herpes, klamydia, gonoré og mot uønska graviditet. Også ved munnsex må ein bruke kondom for å unngå smitte. P-piller og spiral beskyttar berre mot uønska graviditet. Injiserande stoffbrukarar må ikkje dele sprøyter med andre. Vel ein likevel å dele sprøyteutstyr, må sprøyta og sprøytespissen reingjerast grundig med klorin mellom kvar injeksjon på følgjande måte: Skyl gjennom utstyret med lunka vatn 5 gonger. Trekk klorin opp i spiss og sprøyte. La klorinen stå i utstyret i minst 5 minutt. Skyl gjennom utstyret med lunka vatn 5 gonger. Medisinsk behandling av gravide med hiv har redusert risikoen for smitte frå mor til barn betydeleg. For å unngå at barnet får hiv er det viktig at hiv-infeksjonen til mora blir oppdaga, og at ho får medisinsk oppfølging. 4

5 Hiv smittar ikkje: Ved vanleg sosial omgang. Gjennom heil hud. Gjennom luft og vatn. Gjennom mat og drikke. Via matbestikk, servise og liknande. Via sengeklede, handkle og liknande. Via toalettsete og badebasseng. Ved kyssing. Ved nysing og hoste. Gjennom sveitte. Gjennom snørr og tårer. Sterile sprøyter som blir brukt på sjukehus, hjå legen og på helsestasjonar medfører ingen fare for overføring av hiv eller andre sjukdomar som smittar gjennom blod. Difor er det heller ingen risiko ved å gi blod. I Noreg har vi avgrensingar på kven som får gi blod. Desse avgrensingane gjeld mellom anna menn som har sex med menn, injiserande stoffbrukarar, personar som har opphalde seg lenge i land utanfor Nord-Europa eller som er fødd i utlandet. Å få blod på sjukehus i Noreg er trygt fordi alt blod blir testa før bruk. I enkelte andre land kan ein risikere å få hiv frå forureina utstyr eller gjennom blodoverføring fordi blodet ikkje er testa for hiv. 5

6 Behandling Det finst ingen vaksine mot hiv som vernar mot smitte. Det finst heller ikkje medisin som fjernar viruset frå kroppen. Det finst medisin som kan hemme formeiringa av viruset i blodet. Når det er små mengder virus i kroppen, tek det lengre tid å svekkje motstandskrafta. Denne motstandskrafta til kroppen blir kalla immunforsvar, og ved bruk av medisin tek nedbrytinga av immunforsvaret lengre tid. Behandlinga så langt har gitt positive resultat. Bruken av desse medisinane krev regelmessig oppfølging hjå lege. Det er viktig at hiv blir oppdaga så tidleg som mogleg, slik at ein byrjar behandlinga med rett medisin straks det er nødvendig. Dersom det har oppstått infeksjonar p.g.a. eit svekt immunforsvar, finst det medisinar som kan behandle mange av desse infeksjonane. Personar med hiv vil få oppfølging og råd av helsetenesta og behandling av ekspertar på hiv-infeksjon. Når det gjeld medisin og levesett som vil virke inn på sjukdomen, er det viktig at den som har hiv samarbeider med dei som har erfaring og kunnskap om behandling. Med godt samarbeid mellom pasient og behandlar er det store moglegheiter for at ein med hiv-infeksjon kan leve som frisk i mange år. 6

7 Hiv-test Smitte med hiv fører til at kroppen dannar angrepsstoff, såkalla antistoff, for å øydeleggje viruset. Sjølv om kroppen dannar antistoff klarar ikkje dei å uskadeleggjere viruset. Ein hiv-test blir tatt som ei blodprøve i armen. Han viser om det finst hiv-antistoff i blodet. Ein kan finne antistoff i blodet tre til seks veker etter smitte. Det tek ca. ei veke å få svar på hiv-testen. Somme stader er det også mogleg å ta ein hurtigtest slik at ein får resultatet etter 20 minutt. Ein kan velje å vere anonym når ein tek ein hiv-test. Det er berre hiv-testen som kan gi svar på om ein er smitta. Alle som trur dei har vore i ein risikosituasjon bør difor teste seg. Testen er gratis og kan takast hjå kva for lege som helst. Legen skal ikkje gi opplysningar om testresultat til andre utan samtykke frå den det gjeld. Dette gjeld så lenge den smitta ikkje utsett andre for smittefare. Hiv-testen er friviljug. Det betyr at ingen kan testast mot viljen sin, og alle som blir testa skal vere informert om kva testen inneber. Gravide får tilbod om test i samband med svangerskapskontroll. Det blir ikkje stilt krav om hiv-test i samband med søknad om opphaldsløyve i Noreg. Avgjerda i slike søknader skal ikkje vere knytt til hiv-testen. 7

8 Når hiv-testen er negativ Ein negativ hiv-test betyr at det ikkje kan påvisast antistoff i blodet. Sannsynlegvis er du ikkje smitta. Men kroppen treng tid for å danne antistoff etter at smitten har funne stad. Blir testen tatt før antistoffa er danna, vil det gi eit negativt resultat sjølv om viruset er i kroppen. Dersom du veit at du har utsett deg for smitte dei siste tre månadene, bør du ta ein ny test 12 veker etter at du kunne ha blitt smitta. Er du smitta utan at det enno er danna antistoff, kan du likevel smitte andre. Bruk kondom eller unngå sex inntil resultatet av testen ligg føre. Hugs at eit negativt resultat ikkje betyr at du ikkje kan bli smitta i framtida. Unngå difor risikoåtferd som ubeskytta sex og deling av sprøyter. 8

9 Når hiv-testen er positiv Dersom hiv-testen er positiv blir det gjort tilleggsundersøkingar for å stadfeste resultatet. Dette er nødvendig fordi testen ein sjeldan gong kan reagere på noko anna i blodet enn antistoff mot hiv. Dersom tilleggsundersøkingane stadfester ein positiv hiv-test betyr det at ein er smitta, og at ein dermed kan smitte andre. Når ein får vite at ein har ein alvorleg smittsam sjukdom, vil det for dei fleste melde seg mange spørsmål. Når hiv-testen er positiv blir ein vist til legar og sjukepleiarar som er spesialistar på hiv og aids. Her vil du få svar på dei spørsmåla du har, og dei vil kunne gi deg råd for korleis du kan planleggje livet ditt. Dei aller fleste kan jobbe eller studere som dei gjorde før dei fekk vite at dei var hiv-positive, og det er berre på enkelte område i livet det er nødvendig å gjere endringar. Dei største endringane vil vere at ein alltid må ta omsyn til risikoen for å smitte andre. Ein må også stille seg til helsevesenet på ein måte som er ny for dei fleste. Faste konsultasjonar og nært samarbeid med legen er viktig. 9

10 Ordliste Immunforsvar Kroppen sitt eige forvar mot bakteriar, virus og sopp. Immunforsvaret skal hindre at vi blir sjuke av alle smittestoffa vi kjem i kontakt med. Smittestoff Bakteriar, virus eller sopp som kan lage sjukdomar. Smittestoffa kjem inn i kroppen gjennom lufta vi pustar, gjennom det vi drikk og et eller gjennom seksuell kontakt og gjennom blod. Virus Smittestoff som treng levande celler i kroppen for å kunne formeire seg. Bakteriar Smittestoff som kan gi sjukdom hjå menneske. Dei fleste sjukdomane som kjem av bakteriar kan behandlast med antibiotika. Sopp Smittestoff som kan gi sjukdomar, spesielt hjå menneske med dårleg immunforsvar. Infeksjon Ein smittsam tilstand framkalla av bakteriar, virus eller sopp. Antistoff Stoff som kroppen lagar for å uskadeleggjere smittestoff som kjem inn i kroppen. Kroppen lagar eigne antistoff for kvar einskild av dei ulike smittestoffa. Til dømes lagar han sitt eige antistoff mot hiv. 10

11 Informasjonstelefonen om aids: Informasjonstelefonen om aids blir betjent av fagfolk som kan svare på spørsmåla dine om hiv og aids. I tillegg kan ein få oversikt over lokale telefonnummer som kan vere nyttige. Informasjonstelefonen er betjent frå måndag til og med torsdag mellom kl og kl

12 IK-2380/nynorsk Fakta om hiv og aids Utgjeven av Statens institutt for folkehelse, I samarbeid med Statens helsetilsyn. Ny revidert utgåve Produksjon og design: En Annen Historie AS Postboks 4404 Nydalen N-0403 Oslo, Norway Internett: Statens helsetilsyn Trykksakbestilling: Tlf.: Faks: E-post: trykksak@helsetilsynet.dep.no Internett: