Vaksinasjon i barne- og ungdomsalder. Nasjonalt vaksinasjonsprogram. Nynorsk

Transkript

1 Vaksinasjon i barne- og ungdomsalder Nasjonalt vaksinasjonsprogram Nynorsk

2 Kvifor er det viktig å vaksinere? Kombinasjonsvaksinar Immunitet (motstandskraft mot smitte) er ein viktig del av det forsvaret kroppen har mot infeksjonssjukdomar. Når ein har gjennomgått ein sjukdom, gjev dette ofte livslang immunitet slik at ein ikkje får same sjukdomen fleire gonger. Formålet med vaksinasjon er å oppnå immunitet utan å måtte gjennomgå sjukdomen først. Når dei aller fleste i befolkninga er vaksinerte mot ein sjukdom, blir det få personar att som smitten kan spreie seg til. Dette gjer det mogeleg å halde sjukdomen borte frå landet, noko som òg er med på å verne dei få som ikkje er vaksinerte. Ved hjelp av vaksinasjon er det mogeleg å utrydde ein sjukdom fullstendig i heile verda. Til no er det oppnådd for virussjukdomen koppar. Allereie frå tidleg i fosterlivet er immunsystemet førebudd på å takle den mengda av smittestoff som barnet møter ved fødselen. Spedborn toler difor godt å få vaksine, også fleire samtidig. Vaksinar bruker dessutan berre ein liten del av immunkapasiteten til barnet, og tyngjer immunsystemet mykje mindre enn banale infeksjonar som t.d. forkjøling. Alle born som er busette i Noreg, får tilbod om vaksinasjon mot ti sjukdomar: Difteri, stivkrampe, kikhoste, infeksjon med Haemophilus influenzae type b (Hib), pneumokokksjukdom, poliomyelitt, meslingar, kusma, raude hundar og tuberkulose. Nokre born får òg tilbod om vaksine mot hepatitt B. Alle desse sjukdomane kan vere livstrugande eller gje alvorlege følgjetilstandar. Vaksinane vernar mot sjukdomane på ein enkel, effektiv og ufarleg måte. Dette er stadfesta gjennom forsking og erfaring i meir enn 50 år. Grunnvaksinasjon blir gjort på helsestasjonen. Vaksinasjon tek vanlegvis til når barnet er 3 månader gammalt, og følgjer programmet i tabellen på neste side. I skulealder får barnet oppfriskingsdosar av vaksinane. Alle vaksinane blir sette med sprøyte. Ingen av vaksinane i barnevaksinasjonsprogrammet inneheld kvikksølv. Vaksinasjon er frivillig. Heilt sidan starten på det norske barnevaksinasjonsprogrammet i 1952 er det brukt kombinasjonsvaksinar. Kombinasjonsvaksinar inneheld vaksinar mot fleire sjukdomar i same sprøyta. Det tyder færre stikk for barnet og mindre tilsetjingsstoff totalt i vaksinane. Det er færre biverknader etter kombinasjonsvaksine enn når vaksinane blir sette kvar for seg. Barnevaksinasjonsprogrammet: Alder Vaksinasjon mot Stikk 3 mnd. Difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hib-infeksjon (DTP-IPV-Hib), pneumokokksjukdom 5 mnd. Difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hibinfeksjon (DTP-IPV-Hib), pneumokokksjukdom 12 mnd. Difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hibinfeksjon (DTP-IPV-Hib), pneumokokksjukdom 15 mnd. Meslingar, kusma, raude hundar (MMR) år (2. klasse) år (6. klasse) år (7. klasse) år (8.-9. klasse) år (10. klasse) Difteri, stivkrampe, kikhoste og poliomyelitt (DTP-IPV) (frå og med årskullet født 1998) Difteri, stivkrampe (DT) (til og med årskullet født 1997) Meslingar, kusma, raude hundar (MMR) 1 Tuberkulose (BCG) 1 Poliomyelitt (til og med årskullet født 1997) Difteri, stivkrampe, poliomyelitt (frå årskullet født 1998) 0-18 år Hepatitt B-vaksine for born i definerte risikogrupper Oppfriskingsdosar til vaksne er aktuelt under tilhøve med auka smitterisiko, til dømes ved utanlandsreiser

3 Før vaksinasjonen Etter vaksinasjonen Før vaksinasjonen vil helsesyster spørje om barnet er friskt og om det har hatt reaksjonar etter eventuelle tidlegare vaksinar. Hugs å informere helsesyster dersom barnet nyleg har fått eit legemiddel, er allergisk eller har andre helseproblem. Det er ufarleg å vaksinere eit barn som er forkjølt eller litt ute av form på annan måte. Det er likevel vanleg å utsetje vaksinasjonen ved akutt sjukdom og ved feber over 38 grader. Born som har hatt spesielle reaksjonar etter tidlegare vaksinasjon og born med alvorleg eller langvarig sjukdom, bør vurderast av lege før vaksinasjon. I somme tilfelle kan det vere aktuelt å vike av frå vaksinasjonsprogrammet. Dei fleste born får liten eller ingen reaksjon etter ein vaksinasjon. Feber over 39 grader og/eller nedsett allmenntilstand kan vere teikn på alvorleg sjukdom, og treng ikkje vere ein reaksjon på vaksinen. Difor bør du alltid kontakte lege viss du er bekymra for barnet. Reaksjonar på vaksinar (biverknader) Etter alle vaksinar kan det bli opphovning, raud hud og smerter på stikkstaden i nokre dagar. Opptil 1 av 10 born kan få lett feber, bli urolege, gråte, bli søvnige eller utilpass eller mangle matlyst i 1 2 døgn etter vaksinasjon. Feber over 39 grader er uvanleg. Hos småborn kan raskt stigande feber føre til feberkrampar. Feberkrampar er ikkje farlege i seg sjølv, men kontakt lege for å sikre at barnet ikkje har annan akutt sjukdom. Nokre kan bli bleike, kjenne seg uvel eller svime av etter vaksinasjonen. Dette er vanlegare hos store born enn hos spedborn, og skuldast nesten alltid at barnet reagerer på stikket/smertene eller situasjonen. Allergisk reaksjon på vaksinar kan førekomme i sjeldne tilfelle. Dei farlegaste allergiske reaksjonane kjem kort tid etter vaksinasjonen, og difor skal barnet vente på helsestasjonen i minst 20 minutt etter vaksinasjonen. 4 5

4 Vaksine mot difteri, stivkrampe, kikhoste, polio myelitt og Hib-infeksjon KIKHOSTE (pertussis) er ein langvarig (6 12 veker) luftvegsinfeksjon med kraftige hosterier. Sjukdomen er svært smittsam før vi tok til å vaksinere vart nær 100 % smitta. Sjukdomen kan vere farleg for små born, spesielt spedborn. Kikhoste kan føre til hjerneskade på grunn av oksygenmangel under hosterier, og kan i sjeldne tilfelle vere dødeleg. POLIOMYELITT er ein virussjukdom som vanlegvis gjev forkjølingssymptom, smerter i kroppen eller magesjuke. Han kan føre til hjernebetennelse (encefalitt), og delar av kroppen kan bli varig lamma. Dødsfall førekjem. Før vaksinen kom i 1957, var det kvart år polioepidemiar i Noreg der fleire hundre born og ungdomar vart lamma for livet. Opptil 10 % døydde. Etter at vaksinasjon vart innført, er sjukdomen under kontroll i Noreg og ei rekkje andre land. Europa vart erklært poliofritt i 2002, men sjukdomen er framleis utbreidd i fleire land i Afrika og Asia. Uvaksinerte personar kan bli smitta under reiser og kan smitte andre uvaksinerte når dei kjem heim. DIFTERI er ein nase-halsinfeksjon som skuldast difteribakteriar. Bakteriane dannar giftstoff som kan angripe hjarte-, nyre- og nervevev. Sjukdomen kan vere dødeleg. Under og like etter 2. verdskrigen var det difteriepidemiar i Noreg. Etter at vaksinasjon vart innført i 1952, har det berre vore spreidde tilfelle av sjukdomen etter smitte i utlandet. Framleis opptrer tilfelle av difteri i delar av Europa og i andre verdsdelar. STIVKRAMPE (tetanus) skuldast ein bakterie som kan finnast i jordsmonn. Smitte kan skje når bakterien kjem i kontakt med sår. Sjukdomen smittar ikkje frå person til person. Bakterien dannar giftstoff som angrip nervesystemet og gjev stive musklar og smertefulle krampar, og mange døyr. Sjukdomen er sjeldnare i Norden enn i varmare strok. 6 7

5 Vaksine mot difteri, stivkrampe, kikhoste, polio myelitt og Hib-infeksjon HIB-INFEKSJON Bakterien Haemophilus influenzae type b (Hib) var den vanlegaste årsaka til hjernehinnebetennelse (meningitt) hos born under 5 år i Noreg før vaksinen vart tilgjengeleg. Hib kan også gje andre alvorlege infeksjonar som lungebetennelse, leddbetennelse og strupelokkbetennelse. Etter at vaksinasjon vart innført i 1992, er det så godt som slutt på Hib-infeksjonar i Noreg. Femkomponentvaksinen mot difteri, stivkrampe, kikhoste, poliomyelitt og Hib-infeksjon Vaksinane mot difteri og stivkrampe er baserte på giftstoff som bakteriane dannar, men den giftige verknaden er fjerna. Tidlegare inneheldt kikhostevaksinen heile, drepne kikhostebakteriar og gav mykje biverknader i form av smerter på stikkstaden og feber. I 1998 kom ein ny kikhostevaksine som inneheld reinsa delar av kikhostebakterien og gjev svært lite biverknader. Poliovaksinen består av drepne poliovirus av dei tre typane som kan gje sjukdom hos menneske. Hib-vaksinen inneheld delar av sukkerkapselen til bakterien, som er bunde til protein. Ingen av vaksinekomponentane er levande. Tre vaksinedosar etter programmet gjev borna varig vern mot Hib-infeksjon, minst 10 års vern mot stivkrampe, difteri og poliomyelitt og om lag 5 6 års vern mot kikhoste. Biverknader: Opptil 1 av 10 born kan bli urolege og irritable, gråte, vere utilpass og søvnige, få nedsett matlyst eller kjenne seg uvel i 1 2 døgn etter vaksinasjonen. I kvart enkelt tilfelle er det vanskeleg å vite om slike symptom skuldast vaksinen eller noko anna. Opptil 1 av 10 kan få smerter, opphovning og raud hud på stikkstaden etter vaksinasjonen, og dette kan vare i fleire dagar. Sterke, smertefulle reaksjonar er sjeldne. Opptil 1 av 10 vaksinerte får kortvarig feber, men færre enn 1 av 100 får feber over 39 grader. I slike tilfelle må lege kontaktast, fordi feberen kan ha ei anna årsak som krev behandling FIREKOMPONENTVAKSINEN MOT DIFTERI, STIVKRAMPE, KIKHOSTE OG POLIOMYELITT Kombinasjonsvaksine mot difteri, stivkrampe, kikhoste og poliomyelitt blir tilbydd som oppfriskingsdose i tidleg barneskulealder, vanlegvis i 2. klasse. Ein er då beskytta fram til ein får ny dose i 10. klasse. 8 9

6 Vaksine mot pneumokokksjukdom PNEUMOKOKKSJUKDOM Det finst meir enn 90 ulike typar av bakterien Streptococcus pneumoniae (pneumokokkar). Fleire av desse typane kan gje sjukdom hos menneske, oftast lungebetennelse, biholebetennelse og mellomøyrebetennelse. Av og til kan infeksjonen få alvorlegare utslag som blodforgifting (sepsis) eller hjernehinnebetennelse (meningitt). Pneumokokkar kan gje sjukdom hos både born og vaksne, men det er ulike typar som dominerer i ulike aldersgrupper. Dei fleste tilfella av alvorleg pneumokokksjukdom førekjem hos dei yngste borna, hos personar over 65 år og hos personar med spesielle risikofaktorar. Før innføringa av vaksinen vart born under to år ramma av alvorleg pneumokokksjudom årleg. Dei fleste borna har på førehand vore friske og ikkje vore spesielt disponerte for sjukdom. Pneumokokkvaksinen Vaksinen som blir brukt i barnevaksinasjonsprogrammet, er spesielt utvikla for spedborn. Han er sett saman av dei sju pneumokokktypane som oftast er årsak til alvorleg pneumokokkinfeksjon hos born under to år. Vaksinen består av delar av sukkerkapselen til bakteriane (polysakkarid) bundne til protein. Vaksinerte born under to år er beskytta mot ca. 70 % av dei alvorlegaste pneumokokksjukdomane. Ein ventar òg færre tilfelle av mellomøyrebetennelse som følgje av dei pneumokokktypane som finst i vaksinen. Vaksinen beskyttar ikkje mot sjukdom som kjem av andre pneumokokktypar enn dei sju som inngår i vaksinen, og heller ikkje mot sjukdom som skriv seg frå andre bakteriar eller virus. Småbarnsvaksinen mot pneumokokkar blir sett samtidig med kombinasjonsvaksinen mot difteri, stivkrampe, kikhoste, polio og Hib-infeksjon. Biverknader: Over 10 % av dei vaksinerte får opphovning, raud hud eller smerter på stikkstaden, og det kan vare i nokre dagar. Nokre blir urolege, irritable, græt ofte, blir utilpass, søvnige, får nedsett matlyst eller blir uvel i eitt til to døgn etter vaksinasjonen. Det kan vere vanskeleg å vite om slike symptom kjem av vaksinen eller noko anna. Lett feber er ikkje uvanleg

7 Vaksine mot meslingar, kusma og raude hundar (MMR-vaksine) RAUDE HUNDAR er ein mild sjukdom med feber og utslett hos både born og vaksne. Men dersom ei gravid kvinne som ikkje er immun blir smitta med raude hundar, kan sjukdomen føre til alvorlege skader på fosteret. Risikoen for misdanningar er over 80 % ved sjukdom i første del av svangerskapet. Vanlegaste smittemåten for gravide kvinner er kontakt med born som har sjukdomen. Ved nokre utbrot har uvaksinerte menn vore smittekjelder. Difor er det viktig at alle born blir vaksinerte. MMR-vaksine MESLINGAR er den alvorlegaste barnesjukdomen vår. Sjukdomen er svært smittsam. Av dei som vaks opp før vaksine vart tilgjengeleg, fekk meir enn 99 % meslingar. Sjukdomen tek til med forkjølingssymptom og høg feber, etterfølgt av utslett. Meslingar fører ofte til komplikasjonar som lungebetennelse, bronkitt og mellomøyrebetennelse. Alvorlege følgjer som hjernebetennelse (encefalitt), varig hjerneskade og dødsfall førekjem. I heile verda døyr om lag born av meslingar kvart år. Meslingutbrot med dødsfall førekjem blant uvaksinerte også i vår del av verda. KUSMA er ein virusinfeksjon som gjev feber og hovne øyrespyttkjertlar. Den vanlegaste komplikasjonen er kusma-hjernehinnebetennelse (meningitt), som oftast går over utan varige skader. Ein meir alvorleg komplikasjon er varig høyrselstap. Om gutar får kusma etter puberteten kan viruset angripe testiklane og føre til nedsett forplantningsevne, men sannsynlegvis ikkje sterilitet. Vaksinen mot meslingar, kusma og raude hundar er kjend under namnet MMR-vaksine. Forkortinga kjem av dei engelske namna på sjukdomane: Measles (meslingar), mumps (kusma) og rubella (raude hundar). Vaksinen er ein blandingsvaksine som består av levande, svekte mesling-, kusmaog raude hundar-virus. Etter første dosen med MMR, som barnet vanlegvis får ved 15 månaders alder, er over 90 % av dei vaksinerte sikra i mange år, kanskje livet ut. Ein ny dose i 13-årsalderen sikrar dei siste 10 % og gjev langtidsvern. Det er ikkje skadeleg å vaksinere ein person som alt har hatt ein eller fleire av sjukdomane. Dersom barnet har svekt helse eller bruker medisinar, må dei føresette seie frå om det. Biverknader: Kortvarige smerter, opphovning og raud hud rundt stikkstaden førekjem. 1 2 veker etter vaksinasjonen vil nokre born få lette symptom på sjukdomane dei er vaksinerte mot, men dette skjer hos færre enn 1 av 20. Dei vanlegaste symptoma er feber og utslett. Infeksjon med vaksinevirus er ikkje smittsamt. Dei komplikasjonane som følgjer sjukdomane, er høgst uvanleg etter vaksinasjon. I 1997 vart det sett fram ein hypotese om at MMR-vaksine kan vere årsak til autisme. Seinare er det gjort ei rekkje store undersøkingar som alle talar sterkt imot at MMR-vaksine skulle vere årsak til autisme eller noka anna form for hjerneskade

8 Vaksine mot tuberkulose TUBERKULOSE I Noreg blir det rapportert nye tilfelle av tuberkulose kvart år. Sjukdomen angrip oftast lungene, men kan òg gje infeksjon i andre organsystem som hjernehinner, lymfeknutar, tarmkanal, knoklar, ledd og nyre. Ein person kan risikere å bli smitta av menneske som ikkje sjølve veit at dei har smittsam tuberkulose, t.d. på reiser i land der det framleis er mykje tuberkulose. TUBERKULINTEST Tuberkulinprøving blir gjort før vaksinasjonen. Dei som har vore smitta og dei fleste som er vaksinerte, får etter 2 3 dagar raud og opphovna hud i området der tuberkulinen er sett. Dette blir kalla positiv reaksjon. Personar som er tuberkulinpositive, skal ikkje ha BCG-vaksine. Dei som ikkje er smitta tidlegare og heller ikkje er vaksinerte med BCG, reagerer ikkje på tuberkulinprøven. Desse personane er tuberkulin negative og vil få tilbod om BCG-vaksine. Vaksine mot tuberkulose Vaksinen består av levande, svekte bakteriar, Bacille Calmette Guérin, og blir kalla BCG. Vaksinen blir sett i venstre overarm. Normalt vil det etter eit par veker komme ei lita kvise eller eit lite, væskande sår på stikkstaden. Det kan samtidig komme nokre kular i armhola (hovne lymfeknutar). Såret gjer ikkje vondt, og det gror etter kort tid. Rundt 80 % av dei som blir vaksinerte får vern mot tuberkulose. Vernet begynner 1-3 månader etter vaksinasjonen og er langvarig. I familiar med tilknyting til land der tuberkulose er vanleg, får spedborn tilbod om vaksine kort tid etter fødselen. Ved smitterisiko i nærmiljøet blir dei som er tuberkulin negative vaksinerte. Dersom barnet har svekt helse eller bruker medisinar, må dei føresette gje beskjed om dette. Personar som er hiv-smitta, skal vanlegvis ikkje ha BCG-vaksine. Biverknader: Lokale reaksjonar som er større eller meir langvarige enn venta, er sjeldne. Det hender at ein lymfeknute nær stikkstaden hovnar opp. Ei slik hending kan vere ubehageleg, men er ufarleg. I heilt sjeldne tilfelle kan det vere aktuelt å gje medikamentell behandling

9 Vaksine mot hepatitt B HEPATITT B er ein leverbetennelse som skuldast hepatitt B-virus. Viruset finst i blod og blodhaldige kroppsvæsker. Smitte skjer gjennom slimhinner eller skadd hud, til dømes ved stikk med blodig sprøyte, blodoverføring eller seksuell omgang. Viruset kan ikkje trengje gjennom heil hud. Ved smitte i (tidleg) spedbarnsalder får over 90 % ein kronisk infeksjon og blir berarar av virus viss dei ikkje får førebyggjande behandling. Risikoen for å bli kronisk berar minkar fort opp gjennom barndomen, og er under 5 % når ein vaksen blir smitta. På grunn av ein veikskap i immunsystemet har personar med Downs syndrom gjennom heile livet høg risiko for å bli kroniske berarar av hepatitt B dersom dei blir smitta. Kronisk berartilstand kan føre til skrumplever (levercirrhose) eller leverkreft. Kroniske berarar er også dei viktigaste smittekjeldene for hepatitt B. Difor er det viktig å redusere talet på nye berarar så mykje som mogeleg. Vaksine mot hepatitt B Sidan tidleg på 1980-talet har ein vaksine mot hepatitt B vore tilgjengeleg. Denne består av delar av hepatitt B-virus som er produserte i gjærceller ved hjelp av DNA-teknikk. I Noreg blir hepatitt B-vaksine tilbydd gratis til personar som: har auka risiko for å bli smitta, til dømes born med foreldre frå land der hepatitt B er vanlegare enn her, eller har auka risiko for å bli kroniske berarar om dei blir smitta. Frå 1. januar 2007 inngår hepatitt B-vaksine i vaksinasjonsprogrammet for born av foreldre frå land med mykje hepatitt B-infeksjonar. Helse- og omsorgsdepartementet har sett opp retningsliner for kven som skal få tilbod om vaksine. Det er berre enkeltkomponentvaksine mot hepatitt B som blir tilbydd i barnevaksinasjonsprogrammet. Hepatitt B-vaksine kan gjevast når som helst frå fødsel til vaksen alder. Vanlegvis blir det gjeve 3 dosar med minst 4 veker mellom 1. og 2. dose og minst 5 månader mellom 2. og 3. dose. Etter vaksinasjon med 3 dosar har over 95 % langvarig (oftast livsvarig) vern. Biverknader: Hepatitt B-vaksine har få biverknader. Dei vanlegaste er smerter, opphovning og raud hud på stikkstaden. Feber, utslett, trøyttleik, sjukdomskjensle, leddsmerter og muskelsmerter dei første dagane etter vaksinasjon er òg rapportert. I 1990-åra vart det reist mistanke om at nevrologisk sjukdom kunne skuldast hepatitt B-vaksine. I store undersøkingar som er gjorde seinare, er det ikkje funne nokon samanheng mellom hepatitt B-vaksine og alvorlege nevrologiske sjukdomar som har oppstått kort tid etter vaksinasjonen

10 Nasjonalt vaksinasjonsregister SYSVAK SYSVAK er eit sentralt elektronisk vaksinasjonsregister som omfattar vaksinasjonar av personar under 18 år. Formålet med SYSVAK er å halde oversikt over vaksinasjonsstatusen til den enkelte. Vidare skal registeret gjere det lettare å få oversikt over eventuelle biverknader etter vaksinasjon og å følgje med på vaksinasjonsdekninga på landsbasis. For helsetenesta er registeret også eit hjelpemiddel til å sikre at alle born får eit tilfredsstillande vaksinasjonstilbod. I SYSVAK blir namn, fødselsnummer, bustad, vaksine og vaksinasjonsdato registrert. For personar utan norsk fødselsnummer blir annan identifikasjon registrert. Vidare kan manglande gjennomføring av heile eller delar av vaksinasjonsprogrammet takast med. Tidlegare vaksinasjonar som ikkje er registrerte i SYSVAK, skal etterregistrerast. Oppstår det alvorlege biverknader etter vaksinasjonen, skal dei òg registrerast. SYSVAK er regulert gjennom helseregisterlova og SYSVAK-forskrifta. Ingen kan reservere seg mot at vaksinasjonar etter det nasjonale barnevaksinasjonsprogrammet blir registrerte. Den som er registrert (og dei som har foreldreansvar for barnet), har rett til å vite kva som er registrert om seg i SYSVAK. Vaksinasjonsopplysningane blir samla inn og lagra i samsvar med dei tryggingsreglane som gjeld i helsetenesta for å vareta personvern og sikre personregister. På bakgrunn av SYSVAK-data kan fullstendig vaksinasjonsattest skrivast ut. Det blir vanlegvis gjort av skulehelsetenesta/kommunehelsetenesta

11 Har du spørsmål? Har du spørsmål du ikkje har fått svar på i denne brosjyren, kan du spørje på helsestasjonen. Det finst òg informasjon om barnevaksinar på nettsidene til Folkehelseinstituttet Informasjonen kan lesast av alle, men er mynta på helsepersonell og inneheld ein del faguttrykk. Utgitt av Nasjonalt folkehelseinstitutt Postboks 4404 Nydalen 0403 Oslo Bestilling: Oppgi målform/språk (bokmål/nynorsk/samisk) publikasjon@fhi.no faks tlf Grafisk design: Per Kristian Svendsen Foto: Pang Pang s. 2, 6, 12, 14, 20 imagesource s. 1, 19 rubberball s. 7, 16 Photo Alto s. 4, 5, 10 Creative Collection s. 8 Trykk: Nordberg trykk 3. rev. opplag 5000 Juni 2007