Ein tydeleg medspelar Arkeologisk rapport nr.14/2012 Angvik kunstgrasbane Angvik, gbnr. 83/176 i Gjemnes kommune Kristoffer Dahle
4
Innhald Forord.......... 6 1.0 Samandrag......... 7 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga..... 8 3.0 Området......... 9 4.0 Kulturhistorisk riss........ 11 4.1 Automatisk freda kulturminne...... 11 4.2 Nyare tids kulturminne....... 11 4.3 Lausfunn......... 12 5.0 Strategi og metode........ 13 5.1 Visuell overflateregistering...... 13 5.2 Maskinell sjakting....... 13 6.0 Undersøkinga........ 14 6.1 Synlege strukturar...... 14 6.2 Sjakter....... 14 6.3 Dokumentasjon........ 16 7.0 Konklusjon......... 17 8.0 Litteraturliste......... 18 9.0 Vedlegg......... 19 5
Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg, men også stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven 11-8. Dette gjeld også større kulturmiljø, der ulike kulturminne inngår i ein heilskap eller samanheng. ARKEOLOGISK PERIODE HOVEDPERIODE 14C-ÅR før nåtid Kalenderår Tidlegmesolitikum Eldre steinalder 10000 8500 b.p. 9200 7500 f.kr. Mellommesolitikum 8500 7500 b.p. 7500 6400 f.kr. Seinmesolitikum 7500 5200 b.p. 6400 4000 f.kr. Tidlegneolitikum Yngre steinalder 5200 4600 b.p. 4000 3300 f.kr. Mellomneolitikum A 4600 4100 b.p. 3300 2600 f.kr. Mellomneolitikum B 4100 3800 b.p. 2600 2300 f.kr. Seinneolitikum 3800 3500 b.p 2300 1700 f.kr. Eldre bronsealder Bronsealder 3500 2900 b.p. 1700 1100 f.kr. Yngre bronsealder 2900 2440 b.p 1100 500 f.kr. Førromersk jarnalder Eldre jernalder 2440 2010 b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid 2010 1840 b.p. 0 200 e.kr. Yngre romartid 2010 1680 b.p. 200 400 e.kr. Folkevandringstid 1680 1500 b.p. 400 570 e.kr. Merovingertid Yngre jernalder 1500 1210 b.p. 570 800 e.kr. Vikingtid 1210 1000 b.p. 800 1030 e.kr. Mellomalder Mellomalder 1030 1536 e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologiske perioder Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. Ved ei eventuell «frigjeving» kan det bli føresett at tiltakshavaren dekkjer utgiftene til nødvendige arkeologiske undersøkingar, jf. Kulturminneloven 10. På denne måten vil ikkje kunnskapen om kulturminna gå tapt, men bli dokumentert for framtidige generasjonar. 6
1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke ved Angvik skule, gbnr. 83/1 i Gjemnes kommune, i samband med søknad frå Angvik IL om dispensasjon frå kommuneplanens arealdel for deling til kunstgrasbane. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle 14. november 2012, og rapporten blei ferdigstilt 20.11 2012. Totalt blei det nytta 15 timar på saka. Området blei visuelt overflateregistrert og sjakta med maskin, utan funn av automatisk freda kulturminne. 7
2. Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er søknad frå Angvik IL om dispensasjon frå kommuneplanens arealdel for deling til kunstgrasbane ved Angvik skule i Gjemnes. Søknaden gjeld ein parsell på ca 1870 m2 for deltomt til fotballbane 40x60 m, og det aktuelle området er dyrka mark. Resterende areal ligg på kommunens grunn (skulen). Figur 2 og 3. Oversiktskart og skisse over planlagt tiltak Då området har eit visst potensial for funn frå forhistorisk tid og mellomalder, blei det stilt krav om arkeologisk registrering. Målet er å undersøke forholdet mellom tiltaksområdet og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni 1978. Figur 4. Eksisterande fotballbane (øvrig deltomt) ved Angvika skule 8
3.0 Området Angvika ligg ved krysset mellom Fv 665 og 666 ved Tingvollfjorden i Gjemnes kommune. Deltomta ligg mellom Angvik skule og Fv 666, om lag 800 m nord for dette krysset. Området har inntil no vore dyrka mark under Angvik (gbnr 83/1). Stykket blei dyrka opp på 1980-talet. Det blei tidlegare kalla Hesthagan, og fungerte då som beitemark. Det skal ha vore mykje stein og rydningsrøyser i området. Sjølve deltomta ligg på ein liten høgderygg som heller mot sør og aust. Figur 5. Oversiktskart Geologien i området består i hovudsak av tjukke havavsetningar (leire). Som følgje av havstigning (transgresjon) og landheving (regresjon) har havnivået endra seg gjennom heile forhistoria. Då isen byrja å smelte etter sist istid steig havet relativt raskt, men samtidig byrja også landet å heve seg på grunn av mindre trykk frå isen. Resultatet blei ein påfølgande regresjon. I Møre og Romsdal ligg dei førhistoriske strandlinjene difor høgare enn dagens havnivå, men utviklinga er forskjellig frå område til område. David Simpson ved Bergen museum har utarbeida et program som gjer det mulig å skrive ut lokale strandforskyvingsdiagram. Kurvene er basert på arbeid av Stein Bondevik, John Inge Svendsen og Jan Mangerud frå 1998. Om ein føresett at fangstfolk i steinalderen busette seg nær sjøen, kan lokale strandlinjekurver både nyttast til å vurdere funnpotensial og til å datere eventuelle funn. 9
Området ligg på om lag 30-35 meter, og steig opp av havet for om lag 9000 år siden. I dei neste to tusen åra låg strandlinja ganske stabilt. Figur 6. Strandlinjekurve for Angvik, Gjemnes kommune (kurve 84), etter skjema utarbeidet av David N. Simpson, mars 2001 (jf, Svendsen & Manglerud 1987, Bondevik, Svendsen og Manglerud 1998). Figur 7. Lausmassetilhøva i Angvika. Deltomta ligg på det blå området om lag midt i biletet. 10
4.0 Kulturhistorisk riss Gardsnamnet Angvik, som uttales Angvikja (dativ; angvikjen), vert gjerne tolka til å kome av det gammelnorske angr; trang vik, fjord eller gressmark som faller ned mot sjøen. Oluf Rygh har likevel ei anna tolking, nemleg at det kjem av agn og at det også kan ha gjeve namn til elva. Frå gamalt av var det to bruk i Angvika, seinare kalla Systua og Sletta, som begge var på 1 spand i landskyld. Bruket på Sletta stod tidlegare nedafor Nordigarden og aust for Systua, men truleg blei tunet flytt til noverande stad etter utskiftinga i 1838. På same tid blei også Systua delt i to (jf figur 8) Namnet Sletta er heller ikkje gamalt, og kan tyde på at det tidlegare var slåttemark på staden (Hyldbakk 1961; 69-74). Området der tiltaket er planlagt var tidlegare beite Hesthagan - med lite trevegetasjon mange gamle steinrøyser. Det blei maskinelt dyrka opp kring 1985. Figur 8. Historisk amtskart som viser tiltaksområdet i forhold til dei tre hovedbruka. 4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på www.kulturminnesok.no, eller som wmsteneste i ein andre nettportalar (t.d. www.gislink.no, www.kulturminneatlas.no) Det er ikkje tidlegare registrert automatisk freda kulturminne i Angvika. 11
4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på www.gislink.no og www.kulturminneatlas.no. Figur 9. Tunet på Sletta, med tiltaksområdet i forgrunnen Det er ikkje registrert verneverdige bygningar på den aktuelle tomta, men på tunet på Sletta i sør er det registrert tre bygningar i SEFRAK; våningshus (1557-0010-048), stabbur (1557-0010-049) og driftsbygning (1557-0010-050),. 4.3 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på www.unimus.no/arkeologi. Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. Det er ikkje kjent at det skal vere gjort lausfunn på bnr 1, men både på Myra i aust og på Haltli i vest er det funne skiferspissar (T18042 og 184043). Det er også funne ein øksforma jarnbarre på bruket Varvik (T14944). 12
5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Høgda over havet ga eit visst potensial for tidlege steinalderbuplassar, men på grunn av at desse ville vere sterkt skada av seinare oppdyrking blei det valt maskinell sjakting for å påvise eventuelle rester etter kulturlag. Dette er også den mest effektive metoden for å påvise busetjing- og dyrkingsspor frå bronsealder og jarnalder. Området blei også undersøkt visuelt. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 5.2 Maskinell sjakting Metoden inneber at ein nytter gravemaskin med flatt graveskjær/pusseskjær til forsiktig å skrape av det øvste matjordslaget. Spor etter blant anna eldstader og stolpehol etter hus er ofte synlege rett i overkant av den sterile overgrunnen under. Sjaktene har ei bredde på om lag 3 meter. Ved undersøking av større område blir sjaktene lagt parallelt, med innbyrdes avstand på om lag 10-15 meter Figur 8. Bilete frå undersøkinga 13
6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle 14. november 2012, og utgjorde totalt 9,5 timar i felt. Maskinførar var Ketil Angvik (tidlegare grunneigar) som stilte med ei 9 tonns Volvo ECR88 gravemaskinm, med 120 cm breitt pusseskjær. Vêret var overskya, med noko regn. Vasstilsig i sjaktene ga noko utfordringar, men påverka ikkje resultatet av undersøkinga. 6.1 Synlege strukturar Det blei ikkje påvist synlege struktar i tiltaksområdet. 6.2. Sjakter Det blei totalt gravd to sjakter på langs av tiltaksområdet. Sjakt 1 blei påstarta lengre nord, men traff fleire grøfter og blei følgeleg flytta lengre sørvest. Fuktige parti og store inngrep i seinare tid medførte at dei ikkje blei dratt heilt til yttergrensene i nordaust og sørvest. Sjakt 1 Sjakta var negativ, og det blei verken funne gjenstandar eller strukturar som del av automatisk freda kulturminne. Den blei avslutta etter ca 42 meter då ein kom til eit brattare dalsøkk som er attfylt i seinare tid. Figur 9 og 10. Sjakt 1, oversikt Lengd: 42 m Breidde: 2,5-4,5 m Djupn: 20-50 cm Retning: NØ-SV, langs terrenget. Lag Nr. Tjuknad Skildring Prøve Kommentar 1 20-50 cm Gråbrun, heterogen matjord med iblanda leire 2 Grå leire, med ein liten rygg midt i sjakta Str. Nr. Type Skildring Prøve Kommentar 1 Fyllskifte Sirkulært fyllskifte, ca 40x40x10 cm, beståande av brun heterogen masse Snitta og avskrive som steinopptrekk Ovalt fyllskifte, ca 30x50x10 cm, beståande av Snitta og avskrive som 2 Fyllskifte 3 Fyllskifte svartbrun heterogen masse Triangulært fyllskifte, ca 40x40x10-15 cm, beståande av heterogen masse steinopptrekk Snitta og avskrive som steinopptrekk 14
Figur 11 og 12. Struktur 1 (t.v), og 2 og 3 (t.h). Sjakt 2 Sjakta var negativ, og det blei verken funne gjenstandar eller strukturar som del av automatisk freda kulturminne. Den blei avslutta etter ca 39 meter då ein kom til eit brattare dalsøkk som er attfylt i seinare tid. Figur 13 og 14. Sjakt 2, oversikt Lengd: 39 m Breidde: 2,5-3 m Djupn: 20-40 cm Retning: NØ-SV, langs terrenget. Lag Nr. Tjuknad Skildring Prøve Kommentar 1 20-40 cm Gråbrun, heterogen matjordmed iblanda leire 2 Grå leire, noko meir grusete midt i sjakta. Vanskelig å få oversikt pga mange grøfter. Str. Nr. Type Skildring Prøve Kommentar 1 Fyllskifte Noko kvadratisk fyllskifte, ca 60x60x0-5 cm, beståande av brun, leirblanda heterogen masse Snitta og avskrive som steinopptrekk 2 Fyllskifte Triangulært fyllskifte, ca 50x50x5-10 cm, som består av gråbrun homogen masse og noko kol. Snitta og avskrive som steinopptrekk 3 Fyllskifte Sirkulært fyllskifte, ca 25x25x0-5 cm, beståande av svartbrun homogen masse og ein del kol KP Snitta og avskrive som steinopptrekk 4 Fyllskifte Ovalt fyllskifte, ca 25x50x5 cm, beståande av gråbrun homogen masse og noko kol. Snitta og avskrive som steinopptrekk 4 Grop Kvadratisk grop, 50x70x15-20 cm, som består av svartbrun, organisk masse og leire. Forsvinn i sjaktveggen, samme type masse i profilen over. Halve den synlege delen blei snitta. Avskrevet som start på drensgrøft mot søraust. 15
Figur 15 og 16. Struktur 1 (t.v.) og 5 (t.h.) Figur 17. Struktur 2-4, med grøfter i bakkant 6.3. Dokumentasjon Alle sjaktene blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Nikon DX kamera, og teke 27 bilete (sjå vedlegg 1). Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation. Kartfestinga blei gjort av Kristoffer Dahle, ved bruk av PDA (M-POS), og bearbeida ved hjelp av ArcMap og på grunnlag av reinteikna og georefererte planteikningar. Totalt blei det teke ei kolprøve, men denne blei ikkje sendt til analyse då det blei påvist ein del organisk materiale (kvistar) i prøva som kan tyde på ei ung datering. 16
Figur 18. Oversikt over avskrivne strukturer i sjakt 1 og 2. 8.0 Konklusjon Heile deltomta er registrert jf. Kulturminneloven 9, utan funn av automatisk freda kulturminne. Av metodar blei det både nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. 17
9.0 Litteraturliste Bondevik, Stein, John Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6):529-537. Hyldbakk, Hans (1961). Gards- og ættesoge for Tingvoll, band I. Tingvoll sogelag. Svendsen, John Inge og Jan Mangerud (1987). Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2:113-132. 18
9.0 Vedlegg 1. Fotoliste 19
20
21
22
Møre og Romsdal fylkeskommune Fylkeshuset 6404 Molde Telefon 71 25 80 00 E-post: post@mrfylke.no www.mrfylke.no