Strømforsyning Skorgedalen Høljenes m.fl., gnr. 24, 27, 29, 30, 31, 127, 133, 134 i Rauma kommune

Transkript

1 EIN TYDELEG MEDSPELAR Arkeologisk rapport nr. 10/2012: Strømforsyning Skorgedalen Høljenes m.fl., gnr. 24, 27, 29, 30, 31, 127, 133, 134 i Rauma kommune Kristoffer Dahle

2 Innhald Forord Samandrag Bakgrunn og formål med undersøkinga Området Kulturhistorisk riss Automatisk freda kulturminne Nyare tids kulturminne Strategi og metode Visuell overflateregistering Undersøkinga Synlege strukturar Dokumentasjon Resultat Fangstanlegg, Fuglehaugen (ID ) Seteranlegg, Nysetra (ID ) Utmarkskulturminne, Storstølen (ID ) Konklusjon Litteraturliste Vedlegg

3 Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg, men også stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven Dette gjeld også større kulturmiljø, der ulike kulturminne inngår i ein heilskap eller samanheng. ARKEOLOGISK PERIODE HOVEDPERIODE 14C-ÅR før nåtid 5 Kalenderår Tidlegmesolitikum Eldre steinalder b.p f.kr. Mellommesolitikum b.p f.kr. Seinmesolitikum b.p f.kr. Tidlegneolitikum Yngre steinalder b.p f.kr. Mellomneolitikum A b.p f.kr. Mellomneolitikum B b.p f.kr. Seinneolitikum b.p f.kr. Eldre bronsealder Bronsealder b.p f.kr. Yngre bronsealder b.p f.kr. Førromersk jarnalder Eldre jernalder b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid b.p e.kr. Yngre romartid b.p e.kr. Folkevandringstid b.p e.kr. Merovingertid Yngre jernalder b.p e.kr. Vikingtid b.p e.kr. Mellomalder Mellomalder e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologisk oversikt over tidsperiodene Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. Ved ei eventuell frigjeving» kan det bli føresett at tiltakshavaren dekkjer utgiftene til nødvendige arkeologiske undersøkingar, jf. Kulturminneloven 10. På den måten vil ikkje kunnskapen om kulturminna gå tapt, men bli dokumentert for framtidige generasjonar.

4 1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke i Skorgedalen, eit utmarks- og hytteområde under gnr. 45/10 i Rauma kommune, i samband med frådeling av tomt. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle i perioden mai 2012, og rapporten blei ferdigstilt 25.august Totalt blei det nytta 22,5 timar på saken. Av metodar blei det nytta visuell overflateregistrering. Totalt blei det funne 2 automatisk freda kulturminne, fordelt på to lokalitetar: Bogestø, Fuglehaugen ID Kolførekomst, Storstølen, ID I tillegg er det to seterområde frå nyare tid i tiltaksområdet, Storstølen og Nysetra (D ). 6

5 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er førelegging av strømforsyningstiltak av Rauma Energi AS i Skorgedalen i Rauma kommune. Tiltaket utførast i samarbeid med grunneigarane. Det er fleire hyttefelt i Skorgedalen, i områda omkring Rauma Skisenter. Strømforsyninga blir i hovudsak lagt i kabel, men med master langs vegen frå fjord til fjell. Tiltaket blir utført innan rammene av gjeldande områdekonsesjon, og førelegginga er i tråd med vilkåra i konsesjonen. Før tiltaket kunne godkjennast blei det stilt krav om arkeologisk registrering, med formål å undersøke forholdet mellom tiltaksområdet og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni Området blei vurdert til å ha potensial for automatisk freda kulturminne, særleg kring Storstølen og Nysetra. Fleire seteranlegg i Romsdal har vist seg å ha ei lang forhistorie. Figur 2. Kart over deler av tiltaksområdet 3.0 Området Skorgedalen er eit bratt dalføre tvers over fjorden for Åndalsnes, kommunesentrum i Rauma kommune. Frå Fv 64 går det bomvei opp til Rauma Skisenter. Kring botn av alpinbakken, på om lag m o.h., ligg to store hyttefelt, Storstølen og Fuglehaugen. Terrenget er myrlendt, men det er også ein del morenemassar. Lengst nord ligg Selsetervatnet. Skorgeelva startar her, og slår seg saman med Ljøsåa frå Ljøsådalen i nordaust. 7

6 Figur 3. Myrlendt terreng, med alpinbakken bak Figur 4. Selsetervatnet 4.0 Kulturhistorisk riss Skorgedalen/Ljøsådalen er ein gamal allmenning, der brukarar både frå Grytten og Eid alt på 1600-talet betalte for seterleie. Med dei høge fjella i nedre del av Romsdalen var Skorgedalen eit av dei nærmaste og lettast tilgjengelege utmarksbeita. Figur 5. Selsetra På 1600-talet kom allmenningen og leieinntektene i private hender. Heile området blei utskifta tidleg på 1900-talet (Dahle 2005). 4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på eller som wmsteneste i andre nettportalar (t.d

7 Det er ikkje gjort funn av automatisk freda kulturminne i Skorgedalen tidlegare, men bruk av seteranlegg i Holmemdalen i nærleiken er dokumentert tilbake til 500-talet e.kr. (ID ) Det er også registrert fangstanlegg i fjella like ved (ID ), i form av ei murt dyregrav (Dahle 2005). Figur 6. Seterbu på Storstølen 4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på og Det finns mange seteranlegg i Skorgedalen/Ljøsådalen, som. m.a. Løytnantstølen, Kjerringhaugsetra, Langelisetra, Straumsetra, Norvikstølen. To seterområde med gamle bygningar blir råka av tiltaket. På Storstølen er det bevart ei seterbu ( ), samt ruinar etter ei bu ( ) og ein fjøs ( ). På Nysetra er det bevart tre buer ( , 031, og -037), men den første er heilt ombygd. I tillegg finns det ein bevart seterfjøs ( ) og to forfalne løer ( og-38). Det finns også registrert ein del tufter ( , -034, -035, og -036). 9

8 5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Heile området blei visuelt synfart, men det blei lagt størst vekt på områda kring dei historiske setrene. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført i perioden mai 2012, og utgjorde totalt 14 timer i felt. 6.1 Synlege strukturar Figur 6. Seterbu på Storstølen 10

9 Området blei undersøkt visuelt for å påvise hittil ukjente kulturminne som var synlege på overflata. Følgande strukturar blei påvist: Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1 Ruin Tømra bygning, ca 4x4 m, med tilbygg Seterløe, Tuft Tørrmurt, 4x4 m, h. 0,5 m Seterløe, ikkje i SEFRAK 3 Bygning Tømmerbygning, 3,5 x 7 m Seterbu, Tuft Tørrmurt, 6,5 x 13,5 m Seterfjøs, Tuft Tørrmurt, 6 x 9,5 m Seterbu, Tuft Tørrmurt, 6 x 9,5 m Seterbu, Tuft Tørrmurt, 5,5 x 12,5,m Seterfjøs, ikkje i SEFRAK 8 Bygning Tømra bygning, 4 x 7 m Seterbu, Ruin Nedfalt grindløe, 3,5x4,5 m Seterløe, Bygning Tømra bygning, 4,5 x 7 m Seterfjøs, Tuft Tørrmurt, ca 4 x 6 m, med restar etter omn Seterbu, ikkje i SEFRAK. Gamletomta til ? 12 Tuft Tørrmurt, 5 x 10,5 m, med nyare hytte Seterfjøs, oppå 13 Bygning Tømmer- og grindverksbygning, 13,5 x Seterbu, m 14 Tuft Tørrmurt, 4 x 5 m Seterbu, Tuft Avrunda volldanning, om lag 5-7 m Mulig tuft, avskrive som natur 16 Rydningsrøys Lita røys, med store steinar Sannsynlegvis etterreformatisk 17 Rydningsrøys Lita røys, med store steinar Sannsynlegvis etterreformatisk 18 Rydningsrøys Lita røys, med store steinar, like ved steingard 19 Tuft Rektangulær flate, med svake voller, om lag 6 x 10 m 20 Tuft Rektangulær flate, med svake voller, om lag 6 x 10 m 21 Steingard Stadvis godt markert torv og steingard, i samsvar med kart 22 Steingard Stadvis godt markert torv- og steingard, i samsvar med kart 23 Steingard Rest av eldre steingard, mellom dei eldre tuftene (19 og 20) 24 Steingard Rest av eldre steingard, nordover frå seterfjøs (12) 25 Steingard God markert steingard, eigedomsskilje på vollen eller rest av eldre fase 26 Steingard Godt markert, eigedomsskilje på vollen eller rest av eldre fase 27 Oppmuring Halvmåneforma oppmuring på om lag 5m i diam, 1 m høg. Stor stein, 28 Kolforekomst Område på om lag 150 m2, med 10 cm tjukt kollag. Synleg i vegskjæring. 11 Sannsynlegvis etterreformatisk Seterbu? Ikkje i SEFRAK Sannsynlegvis etterreformatisk Seterbu? Ikkje i SEFRAK Sannsynlegvis etterreformatisk Sannsynlegvis etterreformatisk Sannsynlegvis etterreformatisk Sannsynlegvis etterreformatisk Sannsynlegvis etterreformatisk Sannsynlegvis etterreformatisk Sannsynlegvis etterreformatisk Bogestø, ID KP 18/12 Kolforekomst, ID

10 Figur 7. Oversikt over strukturer i seterområda Figur 8. Seterløe (1). Figur 9. Seterløe (2) Figur 10. Seterbu (3) Figur 11. Setertuft (4) 12

11 Figur 12. Setertuft (5) Figur 13. Setertuft (6) Figur 14. Nysetra, eldre del Figur 15. Seterbu og tuft (7 og 8). Figur 16. Seterløe (9) Figur 17. Seterfjøs (10) Figur 18. Setertuft (11) Figur 19. Storstølen 13

12 Figur 20. Seterfjøsmur (12) og seterbu t.h. (13) Figur 21. Setertuft (14) Figur 22. Rydningsrøys (16) Figur 23. Rydningsrøys (17) Figur 24. Eldre setertuft (19) Figur 25. Eldre setertuft (20) Figur 26. Setergjerde (21) Figur 27. Setergjerde (22) 14

13 Figur 28. Setergjerde (24) Figur 29. Setergjerde (25) Figur 30. Bogestø Figur 31. Kullforekomst (28) 6.2 Dokumentasjon Alle strukturar blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Canon EOS 1000D digitalt speilrefleks kamera, og teke 92 bilete. I tillegg kjem luftfoto og fleire andre illustrasjonar. Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation (sjå vedlegg 1). Kartfestinga blei gjort av Kristoffer Dahle, i form av luftfoto som er georeferert og bearbeida ved hjelp av ArcMap. Alle teikningane er også reinteikna, georeferert og vektorisert, som grunnlag for innlegging i kulturminnedatabasen Askeladden. Totalt blei det teke 2 kolprøver som er sendt til treartsbestemming og C14-datering (vedlegg 2 og 3). 15

14 7.0 Resultat Undersøkinga resulterte i funn av totalt 2 automatisk freda kulturminne, samt eit verdifullt seteranlegg frå nyare tid. 7.1 Fangstanlegg (Fuglehaugen, ID ) Mogleg bogestø, truleg frå jarnalder-mellomalder. Lokaliteten er godt markert og avgrensa. Figur 32. Fangstanlegget ligg om lag midt i biletet, med Fuglehaugen bak. Lokaliteten ligg på austsida av den søre enden av Selsetervatnet, om lag 20 m. nordaust for hytte (gnr 133, bnr. 27, fnr 36). Fangstanlegget ligg på ein liten rygg, med oversikt over stien som går langs austsida av vatnet. Det har vore aktivitet ( leikehytte ) i tilknyting til anlegget i seinare tid, men det er ikkje innhenta nokon munnlege opplysingar omkring dette. Hovudstrukturen verkar alderdommeleg. Bogestø, ID Halvmåneforma bogestø, diameter ca 5 meter, høgd ca 1 meter, oppmurt av store steinblokker. Den henvender seg mot stien i nordvest. 16

15 Figur 33. Kartskisse over anlegget, med stien og vatnet i vest Figur 34 og 35. Bogestø, bakfrå (t.v.) og framanfrå. 7.2 Seter (Nysetra, ID ) Inngjerda setervoll frå nyare tid, med ståande bygningar, tufter, steingardar og rydningsrøyser. Anlegget verkar å ha vore utvida, frå sør mot nord, over tid. Det nordlegaste området er teke med i innhegninga på utskiftingskartet, men ut frå dei synlege strukturane verkar nordgrensa tidlegare å ha gått langs ein steingard lengre sør (15). Det eldste området verkar likevel å liggje lengst sør. Her blei det påvist to hittil uregistrerte tufter. Setervollen verkar også frodigare og meir primær i dette området, medan rydningsrøysene i den nordlege delen kan kome frå ei seinare rydding. 17

16 Lokaliteten ligg om lag 650 m aust for Skorgeelva, og 850 m sør-søraust for parkeringsplassen ved Rauma Skisenter. Nysetra ligg i svak vestvendt helling, på morenegrunn med gras- og bjørkevegetasjon. Jamfør SEFRAK ( ) skal Nes ha kjøpt Nysetra frå Indre Skorgen i 1819, og seterbua og dei yngste tuftene på den søre delen er truleg frå den tid. Figur 36. Registrerte strukturar på Storstølen og Nysetra, jf. Kart over vestre del, pl. 1, av Lysaadalen. Figur 37 og 38. Den eldste delen av setervollen på Nysetra. 18

17 Setervoll, Inngjerda setervoll frå nyare tid, med to alderdommelege tufter som ikkje er registrert i SEFRAK, og som sannsynlegvis er eldre enn Det blei teke ut ei kolprøve frå eit prøvestikk på setervollen, med sikte på ei botndatering. Det blei påvist noko kol like over grunnen (KP19/12). Av 15 kolbitar besto 12 av bjørk (Betula) og 3 av furu (Pinus). Kun bjørk ble datert. Prøva blei datert til nyare tid (20±30 BP, Beta ). Figur 39 og 40. Prøvestikk på setervollen nedanfor dei eldste tuftene. Det blei påvist kol like ovanfor den naturlege grunnen som kan stamme frå ryddinga av setervollen, datert til nyare tid. 7.3 Utmarkskulturminne (Storstølen, ID ) Kolførekomst frå førromersk jarnalder. Laget ligg i myrtorv, ikkje langt over aurgrunnen. Det er usikkert kva funksjon kollaget har, om det er knytt til agrart virke eller til tidleg produksjon av jarn, tjære el.l. Kollagget dekkjer eit område på om lag 150 m2, og godt synleg i vegskjæringa opp mot Storstølen. Lokaliteten ligg like nordaust for vegen til Storstølen hyttefelt, ca 120 m sør for skitrekket og 170 meter aust for Skorgeelva. Kolførekomsten er påvist på ei svakt hellande flate, utan trevegetasjon. Kolførekomst, ID Om lag 10 cm tjukt kollag, cm under markoverflata. Kolet var tungt og vannmetta. Det blei teke ei kolprøve frå vegskjæringa (KP 18/2012). Prøva besto kun av furu (Pinus), og blei datert til f.kr. (2330 +/- 30 BP, Beta ). 19

18 Figur 41. Kollaget slik det framtrer i vegskjæringa. Figur Kollaget blei påvist både i vegskjæringa og i prøvestikk ovanfor 20

19 8.0 Konklusjon Heile området er visuelt overflateregistrert jf. Kulturminneloven 9, med vekt på seterområda lengst aust i tiltaksområdet. Figur 45. Kart som viser dei nye lokalitetane i området (raud = automatisk freda). Undersøkinga resulterte i funn av 2 automatisk freda kulturminne (ID og ), samt eit verdifullt seterområde frå nyare tid (ID nr ) som ikkje er freda. Desse er registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, og er tilgjengelege på Bogestøa ved Selsetervatnet vitnar om at det er drive jakt i Skorgedalen i lang tid. Stillinga ligg godt til rette ovanfor stien langs vatnet. Dyregrava på Gravfjellet viser at det har vore reinsdyrtrekk i området, sannsynlegvis så seint som i jarnalder-mellomalder. Sannsynlegvis har det også vore liknande bogestø ved Såtvatnet om lag 5-6 kilometer lengre aust, då forstavinga kan kome av ei såte - eit lokalt namn på slike bogestø. Kolførekomsten ved Storstølen blei datert heilt tilbake til førromersk jarnalder. Det er usikkert kva denne representerer, men tjuknaden og avgrensinga sannsynleggjer at den er eit resultat av menneskeleg virke og ikkje ein tilfeldig skogbrann. Det kan vere jarnproduksjon som tok til i denne perioden, men det blei ikkje påvist restar av slagg eller ovnsmateriale. At materialet berre besto av furu kunne kanskje peike i retning av tjæreutvinning, men forbrenninga skil seg frå det som er typisk for tjæremiler. Vi kjenner uansett ikkje til så tidlege anlegg. Mest truleg er det ei avsviing knytt til den agrare bruken av utmarka. Førromersk jarnalder var ein ekspansiv periode i jordbruket, då mange nye gardar og setervollar blei rydda. Det blei likevel ikkje funne spor etter tidleg seterbruk innanfor dei to historisk kjente setergjerda. Trass i namnet verka Nysetra å vise dei eldste spora, med to ukjente tufter på den søndre vollen, men botndateringane frå stølsvollen viste nyare tid. 21

20 9.0 Litteraturliste Dahle, Kristoffer (2005). Norm og praksis. Bruk og forvaltning av utkmark i indre Romsdal i et langtidsperspektiv. Upublisert masteroppgave i Arkeologi. Universitetet I Bergen Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartstemmelse 3. Dateringsrapport 22

21 23

22 24

23 25

24 26

25 27

26 28

27 29

28 30

29 31

30 32

31 33

32 Mr. Kristoffer Dahle Report Date: 7/26/2012 Møre og Romsdal fylkeskommune Material Received: 7/3/2012 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta /- 30 BP o/oo /- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : RadiometricPLUS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 410 to 380 (Cal BP 2360 to 2330) Beta /- 30 BP o/oo 20 +/- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 34

33 35

34 36

35 Møre og Romsdal fylkeskommune Fylkeshuset 6404 Molde Telefon: E-post: