plass og monument iurbanemiljø

plass og monument iurbanemiljø

Helga Stave Tvinnereim plass og monument i urbane miljø

Tapir Akademisk Forlag, Trondheim 2010 ISBN 978-82-519-2470-2 Det må ikke kopieres fra denne boka ut over det som er tillatt etter bestemmelser i lov om opphavsrett til åndsverk, og avtaler om kopiering inngått med Kopinor. Dette gjelder også filer, kode eller annen gjengivelse tilknyttet e-boken. Grafisk formgivning: Type-it AS Omslag: Mari Røstvold, Tapir Akademisk Forlag Trykk og innbinding: AIT AS e-dit Forsidebilder: Flyndra. Foto fra Nils Aas Kunstverksted. Gjengitt med tillatelse. Carnavalsmonument. Foto: Desirée Tonnaer. Gjengitt med tillatelse. Øvrige foto er forfatterens egne. Utgivelsen er støttet av: Det humanistiske fakultet (HF), NTNU Institutt for kunst- og medievitenskap (IKM), NTNU Tapir Akademisk Forlag har som målsetting å bidra til å utvikle gode læremidler og alle typer faglitteratur. Vi representerer et bredt fagspekter, og vi samarbeider med forfattere og fagmiljøer over hele landet. Våre viktigste produktområder er: Fagbøker Vitenskapelige publikasjoner Sakprosa Vi bruker miljøsertifiserte trykkerier. Tapir Akademisk Forlag 7005 TRONDHEIM Tlf.: 73 59 32 10 E-post: post@tapirforlag.no www.tapirforlag.no Forlagsredaktør: mari.nygard@tapirforlag.no

When the inhabited landscape draws close to man, then space, form, and figure all work together, so as to condition the intensity of the place, which ever since ancient times has been designated the genius loci. Christian Norberg-Schulz (2000)

Innhold Føreord... Innleiing... Historiske epokar... Plass og monument i historisk perspektiv... Kunst- og arkitekturteoretisk tilnærming... 13 15 16 16 26 KAPITTEL 1 Antikken... Uregelrette byar... Regelrette byar... ITALIA ROMA... Campus Martius og Ara Pacis Augustae (Marsmarka og det augusteiske fredsalteret)... Romersk bybyggingskunst... 33 33 36 42 43 57 KAPITTEL 2 Mellomalderen... Mellomalderens urbanisme... TYSKLAND... Torgplassen i Nürnberg... TSJEKKOSLOVAKIA... Tabor, Bøhmen... ENGLAND... London... FRANKRIKE... Vézelay... 61 61 69 69 71 71 72 72 74 74 7

Plass og monument i urbane miljø Reims... Montpazier... ITALIA... Siena... NOREG... Norske mellomalderbyar... Nidaros... 75 77 78 78 83 83 84 KAPITTEL 3 Renessansen og barokken... Renessansens urbanisme... ITALIA FIRENZE... Piazza della Signoria... Piazza Santissima Annunziata... ROMA... Piazza del Campidoglio... Barokkens urbanisme... ROMA... Piazza del Popolo... Piazza Navona... Piazza San Pietro... FRANKRIKE PARIS... Versailles-anlegget... Place des Victoires... ENGLAND LONDON... Sir Christopher Wrens byplan 1666... NOREG... Nidaros/Trondheim... ULIKE SYN PÅ BAROKKEN... 88 89 92 96 99 103 105 115 116 120 125 133 143 143 145 146 146 149 149 152 KAPITTEL 4 Nyklassisismen og opplysningstida... Akademi, vitskap og auka opplysing... TYSKLAND... Mannheim... SKOTTLAND... Edinburgh... USA... New York... Washington... 155 155 159 159 161 161 163 163 165 8

Innhold KAPITTEL 5 Mangfald på 1800-talet... Tradisjon og nye ideal... Ny teknologi vinn innpass i arkitekturen... FRANKRIKE PARIS... Baron Haussmanns regulering... Parisoperaen med monumentalskulptur ved Place d Opera... ENGLAND LONDON... Monumentalskulptur ved Holborn Viaduct... Farmer & Brindley: Science (Vitskap)... Auguste Rodin: The Burghers of Calais (Borgarane i Calais) ved Parlamentet... NOREG OSLO... Nasjonsbygging etter 1814... Det kongelege slottet og Slottsplassen... Det kongelege Frederiks Universitet og Universitetsplassen... NYE BYPLANIDEAR... Reinhardt Baumeister... Camillo Sitte... Ebenezer Howard... KAPITTEL 6 1900-talet: Nyklassisisme, modernisme, postmodernisme... ENGLAND LONDON... A. Stanley Young: Prudence, Justice and Liberty (klokskap, rettferd og fridom)... Sir William Reid Dick: Controlled Energy... Barbican... Enzo Plazzotta: Camargue Horses... Broadgate... Richard Serra : Fulcrum... Fernando Botero: Broadgate Venus... Skidmore, Owings & Merrill, med Stephen Cox: Water Feature... Barry Flanagan: Leaping Hare on Crescent and Bell... George Segal: Rush Hour... Fleet Place... Bruce McLean: Man with Pipe... Stephen Cox: Echo... Paternoster Square... Elisabeth Frink: Paternoster... Peter s Hill (nær St. Paul s Cathedral)... John W. Mills: Blitz (The National Fighters Memorial)... 169 169 177 178 178 182 185 186 187 191 195 195 196 198 200 200 201 203 206 217 218 221 226 229 232 235 239 241 245 249 250 251 253 255 256 258 258 9

Plass og monument i urbane miljø ITALIA ROMA... Ara Pacis Augustae, Benito Mussolinis byrenovering i mellomkrigstida... Richard Meiers nye bygning for Ara Pacis Augustae... NOREG... ÅNDALSNES... Sverre Pedersen: Utkast til kyrkje og plassanlegg... MOLDE... Sverre Pedersen (BSR): En by og et landskap... Sverre Pedersen (BSR): En by med innrammet utsikt... USA NEW ORLEANS, LOUISIANA... Charles Moore mfl.: Piazza d Italia... NOREG BRATTVÅG, SUNNMØRE... Reguleringsplan for tettstaden Brattvåg... Bygdeparken... Ola Stavseng: Kjensler Brattvåg (1911 1996)... STRAUMEN, INDERØY, NORD-TRØNDELAG MUUSTRØPARKEN... Nils Aas: Flyndra... Nilsplassen med Nils Aas: Litj-anda... Nils Aas: Ringkatta... Nils Aas: Arbeiderkvinnen... Nils Aas: Lesende... Nils Aas: Fisker... Nils Aas: Ekorn... Nils Aas: Elg... Nils Aas: Stavhopperen... Tusenårsstaden... NEDERLAND SITTARD... Torget... Yol van Esch-Corbey: Krombroodvangers... Piet Meijers: «Historie»... Désirée Tonnaer: Carnavalsmonument... Sjef Courtens: De Troubadour... Rob Roquas og Joop Utens: Stadsfontein... Gène Eggen: Zefke Mols... Louis Wierts: Zittesje Sjnaak... Dienand Christe: Klokkentoren... 261 261 263 270 273 273 274 274 275 278 278 281 282 283 284 293 297 302 304 305 308 309 310 311 311 317 318 320 325 327 331 341 344 347 349 350 10

Innhold MARGRATEN DENAMERIKANSKEGRAVSTADENI NEDERLAND... Joseph Kiselewski: Skulptur utan tittel... Gravene... Kapellet... 353 358 360 362 KAPITTEL 7 Plass og monument i dagens og framtidas urbane miljø... Ordforklaringar... 365 369 Kjelder... Litteraturliste... Primære kjelder... ANDRE PRIMÆRKJELDER... Andre skriftlege kjelder... BREV... UTSTILLINGSKATALOGAR... AVISER... LEKSIKON... INTERNETT... Munnlege informantar... 372 372 380 380 381 381 382 382 382 382 382 Illustrasjonar... Kapittel 1 Antikken... Kapittel 2 Mellomalderen... Kapittel 3 Renessansen og barokken... Kapittel 4 Nyklassisismen og opplysningstida... Kapittel 5 Mangfald på 1800-talet... Kapittel 6 1900-talet: Nyklassisisme, modernisme, postmodernisme... 384 384 385 387 390 390 391 11

Føreord Alle som har gjort det mogeleg for meg å gjennomføre prosjektet som har resultert i denne boka, fortener takk. Eg vil rette særskild takk til Det historiskfilosofiske fakultet ved NTNU, Trondheim, som har gjeve økonomisk støtte til faglege reiser til London og Roma, til Institutt for kunst- og medievitskap NTNU for å leggje forholda til rette for forsking og til bibliotektenesta ved NTNU for hyggeleg og verdfull bistand. Takk til Det norske institutt i Roma for inspirerande studieopphald ved fleire høve og til Norsk faglitterær forfatterog oversetterforening (NFF) for reisestipend. I samband med studiet av Brattvåg bygdepark takkar eg for nyttig kontakt med tilsette Haram kommune, med Jorunn Ulstein Fjørtoft, dir. Bjørn Hatlehol og skulptør Ola Stavseng. Stavseng har gjeve meg kunnskap om eigne kunstverk og har lagt private fotografi av skulpturen i Brattvåg bygdepark til min disposisjon. Takk til Inderøy kommune ved kulturkonsulent Kåre Bjerkan, ordførar Svein Jørum, Einar Sandlund og tidlegare rådmann Einar Jakobsen. Eg takkar Nils Aas Kunstverksted, Straumen, ved dagleg leiar Trix Scherjon og kurator Inger Marie Lillesand for å ha delt allsidig kunnskap med meg, for tilgang til arkiv og kunstsamling og for løyve til å bruke galleriet si samling av fotografi av Nils Aas sin kunst i boka. I tillegg vil eg takke leiar av komiteen for Muustrøparken i Straumen, Per Vatn, for motiverande og nyttige samtalar og redaktør Stig Leinan for fotografi av Nils Aas sin kunst. Ein særskild takk går til mi svigerdotter, Kathrine R. Tvinnereim, for omsetting av nederlandsk tekst til norsk og for at ho har skaffa meg kontakt med fagleg ekspertise i Sittard. Eg takkar forfattar av litteratur om byen Sittard i Nederland, lektor Piet Meijers, for interessante, lærerike samtalar og byvandring i Sittard. Hans merknader til avsnittet om Sittard har tilført ny kunnskap og vore ei kvalitetssikring av denne delen av manus. Takk til skulptør Desirée Tonnaer, Maastricht, for grunnleggjande informasjon om eigne kunstverk i urbane miljø og for løyve til å nytte hennar fotografi som illustrasjonar i boka. 13

Plass og monument i urbane miljø Professor Helge Fiskå fortener takk for gode råd og konstruktive kommentarar til manus. Hjartelege takkar går også til mannen min, Jon, for faglege råd og støtte undervegs i arbeidet. Takk til Tapir Akademisk Forlag, Trondheim, for hyggeleg og godt samarbeid om trykking og utgjeving av boka. Eg takkar alle som har gjeve meg tru på at boka vil kome til nytte for fleire lesargrupper. Helga Stave Tvinnereim Professor emeritus Institutt for Kunst- og medievitenskap (NTNU) 14

Innleiing Denne boka er ei kunst- og arkitekturfagleg innføring i temaet offentlege plassar og monument i byar og tettstader i eit historisk perspektiv. Boka er ein kunstog arkitekturhistorikar sitt forsøk på å gjere kunnskap om emnet tilgjengeleg for kunsthistorikarar, arkitektar, byplanleggjarar, studentar og allment interesserte. Plass og monument i urbane miljø er ei akademisk fagbok som byggjer på nyare forsking og ein rikhaldig litteratur om urban form. Boka inneheld ei framstilling og drøfting av mønster og element av urbane former, korleis og kvifor byar og offentlege byrom har fått den forma dei har. Ein gjennomgang og nærare analyse av eksempel på plassar frå ulike bymiljø i fleire land tek opp spørsmål om form, estetisk, politisk, sosial og økonomisk funksjon. Eksempla er henta frå tidsrommet frå antikken til vår tid og viser korleis mangfald har prega offentlege byrom i ulike historiske epokar. Variasjon avspeglar korleis lokal kultur, lokalt offentleg og privat engasjement saman med overordna styring og økonomiske forhold har hatt innverknad på utforming av sentrale delar av allment tilgjengelege byrom. Samtidig gjev døma grunnlag for diskusjon om korleis tradisjon og arv frå tidlegare tider er vidareført gjennom hundrevis av år, stundom med greiner tilbake til oldtida. Temaet er avgrensa til plassar i offentlege rom med fri tilgang for alle. Av plasskategoriar som fell utanom denne framstillinga, er private plassar, offentlege idretts- og sportsanlegg, opne stasjonsområde og andre areal som tener som offentlege trafikk-knutepunkt for ferdsel på land, sjø og i luft. I tillegg fell større natur- og landskapsparkar med ulike former for skulpturkunst eller andre monument utanom. Dette er viktige og interessante anlegg, men denne boka er konsentrert om opne plassar og monument i sentrale, urbane miljø. 15

Plass og monument i urbane miljø Historiske epokar Europas historie er delt inn i tre hovudperiodar: antikken, mellomalderen og den moderne tida, den sistnemnde med start i den italienske renessansen. Denne inndelinga er vanleg i skriftlege framstillingar, i organisering av museum og i dagleg tale og tenking. Vanlegvis reknar ein med at antikken tok slutt og gjekk over i mellomalderen i det femte hundreåret e.kr., og at renessansen starta i Italia kring 1400 og i landa nord om Alpane kring 1500. 1 I denne framstillinga er den nemnde inndelinga av europeisk historie i tre hovudperiodar brukt. Ein nærare omtale av dei enkelte epokane er teken med i dei respektive kapitla. Plass og monument i historisk perspektiv Opne rom eller plassar i bymiljø har funnest heilt tilbake til vår eldste historie. Jamvel om dei har hatt ulike funksjonar i ulike kulturar gjennom tidene, har dei likevel det fellestrekket at gatenett og plassering av bygningar har skapt byforma, og dette har vore avgjerande for lokalisering og form av plassar. Det er vanleg å skilje mellom to hovudtypar byformer. Byar som har vakse organisk fram utan plan, er den eine. Her er gater og bygningar blitt bygde etter som behov har meldt seg, ofte over mange år. Då der i utgangspunktet ikkje var ein overordna plan for byvokster, blei utviklinga organisk. Den veksande busetnaden som blei tilpassa behov og landskapsformer, fekk ei uregelmessig form. I slike miljø fekk opne plassar mellom gater og hus tilsvarande uregelrette mønster som vanskeleg kan karakteriserast med enkle geometriske termar. Dei blei eit resultat av det organisk utvikla gatenettet og byggjemønsteret. Den andre bytypen er den regelrette som er blitt etablert etter ein på førehand utarbeidd reguleringsplan. Dei opne plassane i slike byar blei plasserte på reguleringsplanen saman med gateløp og sentrale bygningar. Plassane fekk fast, regelbunden form som del av byplanen som var vedteken før byen blei bygd. Såleis blei også desse plassane eit resultat av den overordna byforma. Begge dei nemnde by- og plasstypane er kjende frå oldtida. Med utgangspunkt i antikkens to byformer vil denne framstillinga vise med konkrete døme korleis desse formene er vidareførte i urbane miljø gjennom hundreåra fram til vår tid. Det har vist seg vanskeleg å få sikker kunnskap om dei aller eldste byane i oldtida, då ein ikkje har skriftleg kjeldegrunnlag. Arkeologiske utgravingar har 1 Panofsky, Erwin: (1971) 1989, s. 414. W.Eugene Kleinbauer: (1971) 1989, s. 414. 16

Innleiing gjeve svar på mange spørsmål, og myter kan fortelje noko. 2 Det er vanleg å sjå på skiping av ein by som teikn på kva nivå sivilisasjonen i eit land har nådd i samfunnsutviklinga på eit gjeve tidspunkt, og at dei første byane oppstod som eit resultat av endringar innanfor jordbruket. Endringa skjedde ved at gjetarar og jegerar gjekk over frå eit primitivt liv der dei stadig var på flyttefot, til å bli permanent bufaste jordbrukarar med husdyrhald og planteproduksjon. Dei stadbundne folkegruppene starta med foredling av jordbruksprodukt, bygde seg enkle bustader, og landsbyar voks fram. Her produserte dei eit overskot av mat som kunne seljast, og handel og samkvem mellom busetnadene oppstod. Ein kjenner til slike anlegg t.d. i Sumer (den sørlege delen av Eufrat og Tigrisdalen i Mesopotamia) kring år 5000 f.kr. 3 Denne nye måten å organisere næringsgrunnlaget på gav støyten til at folk flytta og busette seg i tette agglomerasjonar som utvikla seg til byar, og dei tidlege byane var avhengige av landområda rundt. Byen Erudi, som eksisterte rundt år 4000 f.kr., er den første kjende byen i Sumer. Fleire byar kom til, og alle var avgrensa av murar. Slike byar og sivilisasjonar blei knytte saman, og dei forma sine karakteristiske trekk. I desse bysamfunna hadde religion ein sentral plass. Menneska hadde sine heilage samlingsstader og ritual som gav uttrykk for uro kring død, ulykker og det å vere fruktbar og kunne syte for kontinuitet i samfunnet. Difor kom særleg viktige heilagdommar til å få vitjing av pilegrimar som kom med gåver. Slik oppstod religiøse senter. Prestar utførte etterspurde tenester, fysiske omgjevnader for utøving av ulike seremoniar stod sentralt, og plassar blei tilpassa dei religiøse rituala og staden der desse skulle utførast. Når andre oppgåver og nye roller kom i tillegg, gav byforma plass til differensierte funksjonar som administrasjon, handel med marknadsplass, varelager, handverk, verkstader og militære installasjonar etter som behova melde seg. Av dei to ulike byformene som oppstod i oldtida, reknar ein den uregelrette som den eldste. Karakteristiske trekk her er at gater blir bygde utan fast struktur. Dei manglar faste linjer, får ulik breidd og svinga løp. Bygningar av ulike kategoriar blir plasserte der det er ledig tomteplass utan omsyn til eksisterande gateløp, og nye kommunikasjonslinjer blir konstruerte etter kvart. Tilsvarande blir opne plassar lokaliserte der det høver mellom gater og hus, eller dei blir knytte direkte til ein bygning med bestemte funksjonar. Avgrensinga av plassar blir tilfeldig, forma blir uregelmessig og gjev ofte eit pittoresk inntrykk med preg av intimitet. I Europa har den organisk utvikla byen ei kontinuerleg historie frå 2 Her kan ein t.d. nemne kunnskap om Sumer, Egypt, Indusdalen, Kina, Mellom-Amerika og Peru. 3 Lynch, Kevin: (1981) 1990, s. 8. 17

Plass og monument i urbane miljø antikken til i dag og fekk særleg stor utbreiing i mellomalderen då auka handel mellom landa førte til skiping av mange nye byar. Det organiske bymønsteret blei særleg utbreidd i landa nord om Alpane, og den uregelrette byforma blir i våre dagar oftast assosiert med mellomalderbyar i dette området. Den eldste bydelen i Edinburgh, Skottland, er eit typisk døme på ein by som har vakse fram etter det organiske prinsippet. Mange av dei tettbygde, norske sørlandsbyane med uregelrett gatemønster kan også seiast å høyre inn under denne kategorien. Seinare blei ny interesse for den organisk veksande byen vekt til live ved modernismens gjennomslag i Europa mot slutten av det nittande hundreåret. Bytypen blei tema i debatten om byutvikling i samband med den aukande industrialismen, og den uregelrette byen fekk ein renessanse som impulskjelde til nye idear i europeisk byhistorie. Som døme på ekspertar som framheva mellomalderbyen som eit ideal, kan ein nemne Camillo Sitte (1843 1903). Han baserte sitt syn på moderne bymiljø på inspirasjon frå det han såg som eineståande estetiske verdiar i mellomalderbyen. Med boka han gav ut i 1889, Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen, skapte han ny kunnskap og nye haldningar som har gjort seg gjeldande i moderne bybygging fram til i dag. Ebenezer Howard (1850 1928) lanserte på same tid sin teori og idé om den engelske hagebyen som alternativ til den veksande storbyen med industrialisering som utfordrande press mot helse og det gode liv. Boka To-Morrow, A Peaceful Path to Social Reform kom ut i 1898. Dette er tema vi vil kome tilbake til. Den regelrette bytypen som utgjer den andre grunnforma, har ein fast struktur bestemt av ein reguleringsplan. Som nemnt ovanfor er også slike byar kjende frå den eldste historia. I den greske byhistoria blir denne typen karakterisert som ein rektangulært forma by basert på to samferdselsårar som kryssar kvarandre i rett vinkel, to hovudgater som er lagde etter himmelretningane. Av desse går gata cardo i nord sør-retninga, og decodamus som kryssar cardo i bykjernen, går i aust vest-retninga. Resten av gatenettet blir lagt parallelt med hovudgatene, og resultatet blir tilnærma likt eit sjakkbrett. Ein slik plan har geometrisk forma gateløp og kvartalinndeling. Her er sentrale plassar lagde inn i reguleringsplanen, og dei har fått si utforming i tråd med gatenettet. Denne plantypen kan omfatte ein avgrensa bydel eller heile byen. Priene frå om lag 350 f.kr. i gamle Hellas er døme på ein sjakkbrettby etter planleggjaren Hippodamus av Miletus (femte hundreåret f.kr.) sitt skjema, og grekarane nytta planmønsteret også i vestlege koloniar. Romarane blei tidleg kjende med den stramt regulert byen, og dei førte arven frå grekarane vidare. I tillegg til byar med ordinære funksjonar bygde romarane legionærbyar kjende som castrum romanum etter same hovudmønster. Slike byar fanst i erobra område i utkantane av det store romerske keisarriket. Den regelrette byen blir i dag rekna som den klassiske bytypen. Etter ein periode 18

Innleiing med mindre aktualitet i mellomalderen fekk antikkens og renessansens klassiske gate- og aksesystem med geometrisk forma opne plassar ei særleg oppblomstring under renessansen først på 1400-talet og blei ei viktig inspirasjonskjelde for nyskaping innanfor byforming både då og seinare. Nyklassisismen på 1700- og 1800-talet gav dei klassiske ideala første prioritet både i bildande kunst, arkitektur og byforming. Washington og New York er karakteristiske døme frå 1700- og 1800-talet. I Noreg fekk t.d. ein del av Kristiania eit sjakkbrettmønstra gatenett ved Akershus festning under kong Christian 4. på 1600-talet, og dette mønsteret går også att i Kvadraturen i Kristiansand frå same tid. Når utvikling og vokster endra seg som følgje av økonomiske og politiske forhold, har dette ført til endringar i bystruktur. Dermed kan ein by ha fått ei samansetting av begge dei to ulike byformene. Som døme kan vi igjen nemne Edinburgh som opphavleg hadde grodd fram etter det organiske mønsteret, og som fekk reguleringsplan etter rutenettsystemet på 1700- og 1800-talet. Reguleringa greip ikkje inn i det eldste stroket, og dermed står byen i dag som representant for begge byformene. Denne boka gjev relativt stor plass til perioden frå omlag 1850 og fram til i dag, og vi tek med nokre døme frå perioden her. Tida frå første halvdel av det nittande hundreåret og framover viser at tekniske nyvinningar førte til endringar i det arkitektoniske formspråket. Nye materialar blei tekne i bruk og gjorde det mogeleg å nytte nye konstruksjonsmetodar. Innovasjon i raskt veksande industri måtte følgjast opp med nye bygningstypar tilpassa nye funksjonar, og prefabrikerte bygningselement blei vanlege. Den store utstillinga i London i 1851 er blitt ståande som ein milepåle for presentasjon av industriell utvikling som også inkluderte husbygging. Samtidig skapte industrialiseringa ein reaksjon på bruk av maskinar til framstilling av varer, noko som førte til auka interesse for å ta vare på handverkstradisjonar og manuell framstilling av ulike vareslag. Særleg blei innsatsen til Arts and Crafts-rørsla i England epokeskapande på dette feltet. William Morris (1834 96) er blitt ståande som den fremste aktøren. Han utforma dessutan tapet og inventar med inspirasjon frå blomster, stilkar og andre vegetative element i lette og ledige former. Ein ny stil fekk internasjonal utbreiing frå 1890-åra. Den blei t.d. kalla Art Nouveau i fransktalande land og Jugend i område med tysk språk. Motiv med svinga linjer nytta både i eksteriør, interiør, tekstilkunst og andre former for biletkunst blei dominerande stilkjenneteikn kring førre hundreårsskiftet. Den nye stilen tok dessutan i bruk lokale og nasjonale tema i ulike kunstgreiner, og stilen fekk sitt eige namn i ulike land. Jamvel om dei stilmessige uttrykka hadde visse fellestrekk, fekk dei sin nasjonale identitet. Klassiske ideal fekk eit nytt gjennomslag tidleg i det tjuande hundreåret. Klassiske føredøme blei framstilte som ideelle for moderne bybygging. Rettlinja 19

Plass og monument i urbane miljø gatetrasear og breie aksar som framheva sentrale bygningar, blei basis for nye tettstader, nye byutvidingar og reguleringar av eldre strok. Som døme på at både den stramme, klassiske bytypen og den meir oppmjuka byforma blei teken i bruk, kan Le Corbusier (1887 1965) sine byskisser frå 1920-åra nemnast. Dette var i den modernistiske perioden, og skissene bygde på idear frå den regelrette byen i sentrum og hadde samtidig trekk frå den engelske hagebyen med meir oppmjuka strukturar i utkantane. Med omsyn til arkitekturen var det ein anerkjend regel at modernistiske bygningar skulle vere heilt utan utsmykking i eksteriøret. Dette gav bygningane ein karakter som skilde dei frå historiske, estetiske bygningsideal, noko som også verka inn på modernismens plassmiljø. Modernismen utvikla seg vidare i førre hundreåret til å bli eit internasjonalt mønster for val av både byform og bygningstypar, medan den bildande kunsten fekk eit større mangfald. Kring 1960 kom det reaksjonar frå ulike arkitektgrupper og bydesignarar mot tendensar innanfor deira respektive fagfelt. Som eksempel kan nemnast arkitektane Robert Venturi (f. 1925) og Charles Moore (1925 1993). Dei karakteriserte resultata av utviklinga som uniformering og einsretting. Dei ville bryte med modernismens monotone ideal og skape noko som var nytt og annleis. Med dette nye ville dei finne tilbake både til lokale og nasjonale særpreg og gi plass til historiske tradisjonar. Postmodernismen opna for varierte konstellasjonar og mangfald i bydesign, arkitektur og monumental utsmykking både på bygningar, plassar og elles i det offentlege rom. Særtrekk frå både dei uregelrette og dei regelrette byformene levde vidare i det tjuande hundreåret. Dei var med på å skape nye bymønster som blir førte vidare inn i det tjueførste århundret. Denne framstillinga viser eksempel på at tradisjonar frå oldtida er tekne vare på og lever parallelt med nyskaping og innovasjon på ulike område i utvikling av moderne, urbane plassar. I europeiske miljø har dette vore gjennomført i demokratisk styrte statar så vel som der totalitære regime har stått for byutvikling fram til i dag. Sentrale plassar har fått ulike funksjonar med ulike symbolverdiar tilpassa det aktuelle, lokale miljøet og det statlege styret sin ideologi. Slik har vi sett at skulpturell utsmykking som har vore oppsett under eitt regime, er blitt fjerna saman med regimeskifte på eit seinare tidspunkt. Særleg har dette gjort seg gjeldande etter den andre verdskrigen, då dei totalitære styresetta i Italia og Tyskland blei erstatta med demokratisk valde regjeringar etter 1945. Statuar, relieff og tekst som heidra fascismen og nazismen i det offentlege rommet, blei tekne bort. Samstundes blei mange krigsminnesmerke sette opp i land som hadde delteke i krigen og hadde enda opp med siger mot invasjon. Det var ei djuptgripande interesse for å markere at krigen var over, og det var viktig å minnast og heidre alle som hadde ofra livet i kampen for fridom og rettferd. Å reise slike minnesmerke var folket sin måte å vise at dei tok avstand frå ideolo- 20