Klima- og energiplan Hjartdal kommune

Klima- og energiplan Hjartdal kommune 2011 2014 Godkjent av Kommunestyre den 08.12.2010 1

INNHALDSLISTE Innhold 1 Forord... 3 2 Bakgrunn, prosess og strategi... 4 2.1 Bakgrunn... 4 2.2 Prosess... 4 2.3 Strategi... 5 2.4 Samandrag... 5 3 Viktige føringar for kommunen sin energipolitikk... 7 3.1 Vasskraftressursar... 9 3.2 Bioenergiressursar... 10 4 Totale klimagassutslepp... 11 4.1 Berekningsgrunnlag utsleppstal... 11 4.2 Utsleppstala... 12 5 Totalt stasjonært energiforbruk... 14 6 Næringsliv... 17 6.1 Status... 17 6.2 Vurderingar... 18 6.3 Målsettingar og tiltak... 19 7 Hushaldningar og hytter... 21 7.1 Status... 21 7.2 Vurderingar... 23 Målsettingar og tiltak... 25 8 Arealplanlegging og nybygg med fokus på energiløysingar... 26 8.1 Status... 26 8.2 Vurderingar... 26 8.3 Målsettingar og tiltak... 28 9 Avfall... 29 9.1 Status... 29 9.2 Vurdering... 31 9.3 Målsetting og tiltak... 33 10 Transport... 34 10.1 Status... 34 10.2 Vurderingar... 36 10.3 Målsettingar og tiltak... 39 11 Landbruk... 40 11.1 Status... 40 11.2 Vurderingar... 42 11.3 Målsetting og tiltak... 46 12 Kommunen si eiga verksemd... 47 12.1 Kommunen sine bygningar og anlegg... 49 12.2 Kommunen sine eigne køyrety... 51 12.3 Kommunen sine innkjøp... 54 12.4 Kommunen si påverkarrolle... 57 13 Oppsumering av målsettingar og tiltak... 59 2

1 Forord Den globale oppvarminga på grunn av menneskeskapt klimagassutslepp er den største miljøutfordringa som verdssamfunnet no møter. Dagens generasjon er truleg den siste som kan endre klimaet utan å bli hardt straffa. Såleis blir det å verne naturen for menneska i staden for frå. Det biologiske mangfaldet er grunnleggande avhengig av korleis menneska forvaltar naturen, og det biologiske mangfaldet er livsforsikringa vår i ei alt meir foranderleg verd. Hjartdal kommune har slutta seg til Countdown 2010, der målsetting er at tapet av artar skal ta slutt i 2010. ( No forsvinn artar 500 1000 gonger snøggare enn naturleg.) Det må bli ein felles menneskeleg dugnad å redde jorda frå øydelegging det er vårt ansvar overfor etterkomarane våre. I dette arbeidet må kvar kommune og kvart menneske ta del. Klima og energiplanen skal vera eit hjelpemiddel i så måte. Den skal gje kunnskap, innehalde mål og vise til tiltak som bør gjennomførast. Lykke til kvar og ein i det livsviktige arbeidet! Olav Tho ordførar 3

2 Bakgrunn, prosess og strategi 2.1 Bakgrunn Noreg underteikna Kyotoprotokollen under Klimakonvensjonen i Kyoto i desember 1997. Protokollen er juridisk bindande og omfattar tal- og tidsfesta utsleppsreduksjonar for industrilanda. Protokollen si målsetting er å redusere samla utslepp av dei viktigaste klimagassar til minst 5 prosent under 1990-nivå i perioden 2008 2012. Kyotoprotokollen vart sett i kraft 16.februar 2005. I følgje Kyotoprotokollen er Noreg forplikta til å sørgje for at utslepp av klimagassar frå 2008 til 2012 ikkje er meir enn 1 prosent høgare enn i 1990. Den norske regjeringa har gjennom klimameldinga signalisert ambisiøse målsettingar for Noregs klimapolitikk: Noreg skal vera karbonnøytralt innan 2050. Noreg skal fram til 2020 forplikte seg til å kutte dei globale utsleppa av klimagassar tilsvarande 30 prosent av Noregs utslepp i 1990. Noreg skal skjerpe si Kyotoforplikting med 10 prosentpoeng til 9 prosent under 1990-nivå. Kommunene kan bidra betydeleg både til å redusere landet sitt utslepp av klimagassar og til å leggje om energibruken, dersom det er brei politisk semje om at dette skal prioriterast. Kommunen har ulike roller og verkemiddel i sektorar som er ansvarlege for store klimagassutslepp, og er ein viktig aktør i lokalsamfunnet. Kommunen er tenesteytar, myndeutøvar, eigedoms-eigar og en betydeleg innkjøpar av varer og tenester, og har ikkje minst eit ansvar for planlegging og tilrettelegging for gode bumiljø. Hjartdal kommune har sjølv gjennomført tiltak i samband med si bygningsmasse. Spesielt nemnast krav om vassboren varme i nye bygningar og framtidig satsing på SD-anlegg i eksisterande bygningar. Dette forventar ein vil gje reduksjonar i kommunen sitt energiforbruk I kommunestyresak 30/08 den 07.05.08 vedtok Hjartdal kommunestyre å be administrasjonen utarbeide kommunen sin energi- og klimaplan. Klima- og Energiplanen er fyrst og framst kommunen sin eigen plan, men kommunen kan ikkje aleine løyse alle oppgåver knytt til reduksjon av klimagassutslipp. Hjartdal kommune legg derfor opp til ein stor grad av involvering frå andre aktørar i kommunen for at dei ambisiøse målsettingane skal oppnåast. Det vil seie at eigne tilsette, innbyggjarane, bedrifter, landbruket og ulike organisasjonar må trekkast med i arbeidet. Administrasjonen inviterte aktuelle lag og foreiningar til å delta i ei arbeidsgruppe saman med relevante personar i kommunen sin administrasjon. Samtidig vart styringsgruppa sett ned med rådmann og ordførar som medlem. 2.2 Prosess Prosessen har vore gjennomført med ei prosjekt- / arbeidsgruppe og ei styringsgruppe. Styringsgruppa har vore Rådmann (Jan Sebjørnsen og i avlutningsfasen Rune Engerhult) og Ordførar (Olav Tho). Prosjektgruppa har bestått av: Prosjektleiar: Egil Birkrem - Hjartdal kommune, Einingsleiar Drift og utbygging 4

Hjartdal kommune: Silje Larsen - byggesakshandsaming Harald Helliksen - skogbruk Bjørg Nes - landbruk Jan Holte Karlsen - plan og arealplanlegging Politikarar i Hjartdal: Thomas H Timland - Utval for Næring og teknikk. Nils Bondal - Utval for Plan og bygg. Hjartdal Elverk : Halvor Romme - elverksjef Hjartdal Bonde- og småbrukarlag: Olav Langåsdalen Hjartdal Bonderlag: Olav S Nordbø Sauland Bygdelag: Randi Carlson Dahl Tuddal Utvikling: Torunn Hovde Kaasa Hjartdal Skogeigarlag: Toralf Hjartsjø Norsk Enøk og Energi Håkon Skatvedt Det har vore gjennomført 4 prosjektmøte : 07/05-09, 30/6-09, 07/9-09 og 15/10-09. Eit oppstartmøte, med orientering om prosess, framdriftsplan, oppgåvefordeling m.v. Eit fagmøte, med tema kommunal verksemd og transport Eit fagmøte med tema stasjonær energibruk, avfall og landbruk Eit avslutningsmøte med gjennomgang av utkast til ferdig plan. Enova SF har støtta utarbeiding av planen med kr.100.000,- Telemark Fylkeskommune har støtta arbeidet med kr 50 000,-. Innleid konsulent har vore Norsk Enøk og Energi v/håkon Skatvedt 2.3 Strategi Ved utarbeiding av denne klima- og energiplan har ein hatt som føresetnad at: Klima- og energiplanen skal ha status som ein temaplan for klima og energi. Planen skal vere ein integrert del av kommunen sitt plan- og styringssystem. Planen skal omfatte mål og planar for energiforsyning, energibruk og klima i kommunen sin bygningsmasse, og tilsvarande for klimautslipp, energiforsyning/infrastruktur for energi i heile kommunen. Klima- og energimåla skal talfestast. Det skal settast ei minimumsmål på 10% for redusert energibruk/klimagassutslepp for heile kommunen. Klima- og energiplanen skal omtale tiltak for å nå måla. Planen skal ha ein tidshorisont på 4 år og reviderast kvart 4. år. Arbeidsgruppa har vidare lagt til grunn at målet om reduksjon i utslepp av klimagassar har som føresetnad at dei sentrale styresmakter tar sin del i form av betra rammevilkår. Dette kan vere endringar i lover og forskrifter, endringar i avgifts- og skattesystemet, skjerpa krav til utslepp frå bilar, industri m.v., tilstrekkelege støtteordningar og andre incentiv, for å nemne det viktigaste. 2.4 Samandrag Klima- og energiplanen er bygd opp i 4 hovedtema, fakta og status, vurderingar, målsettingar og tiltak. Planen innleias med eit forord og har eit kapittel som forklarar bakgrunn, prosess og strategi. 5

Faktadelen er forklart i kapittel 3, 4 og 5. Kapittel 3 forklarar om viktige føringar for kommunen sin energipolitikk. Vasskraft- og bioenergi ressursar er omtala. Kapittel 4 forklarar det totale klimagassutslepp i kommunen fordelt over tid og kor utsleppet skjer. Kapittel 5 forklarar om det totale stasjonære energiforbruk i Hjartdal kommune fordelt over tid og energikjelder. Temane status, vurderingar, målsettingar og tiltak er beskriven i kapittel 6 til 12. Kapitla tek for seg næringsliv, husholdning og hytter, arealplanlegging, avfall, transport, landbruk og kommunens si eiga verksemd. Planen avsluttas med eit kapittel som oppsummerar målsetting og tiltaka i ei eigen matrise/handlingsplan. 6

3 Viktige føringar for kommunen sin energipolitikk Internasjonale forpliktingar Kyotoavtalen seier at det norske CO 2 utslippet i perioden 2008-2012 ikkje skal vere høgare enn 1 % over 1990-nivået. Nasjonale mål Stortingsmelding 34: Norsk klimapolitikk (2006-2007, Klimameldingen) med merknader inngått i samband med Klimaforliket 17.1.08. Norge skal ha et forpliktende mål om karbonnøytralitet senest i 2030 og om lag 2/3 av Norges utslippsreduksjoner tas nasjonalt. Det er et langsiktig mål at Norge skal bli et lavutslippssamfunn som presentert i NOU 2006:18 Lavutslippsutvalget, og at den globale temperaturøkningen skal holdes under 2 grader C sammenlignet med førindustrielt nivå. Lavutslippsutvalget (Rapport NOU 2006:18 Et klimavennlig Norge ) Lavutslippsutvalet blei oppretta i mars 2005 av regjeringa Bondevik II. Utvalget si hovudoppgåve er å greie ut korleis Noreg kan oppnå betydelege reduksjonar i dei nasjonale utsleppa av klimagassar på lengre sikt en «nasjonal klimavisjon for 2050». Utvalet greidde ut ulike scenarier for korleis eit «lavutslippssamfunn» kan utviklast i løpet av ein 50- årsperiode. Utvalet skisserer blant anna scenarier der dei nasjonale utsleppa av klimagassar reduserast med 50 80 % innan 2050. Utvalet sin hovudkonklusjon er at å redusere norske utslepp med to tredelar innan 2050 er naudsynt, lar seg gjere og ikkje umogeleg dyrt. 7

Målsettingar frå fylkesplanen for Telemark Handlingsprogram 2009: (utdrag) Klimautslipp: Den økonomiske krisa har sett den globale klimakrisa i bakgrunnen. Men ho er fortsatt like aktuell. Telemark har fastlands-noregs største klimautslipp frå industri, hamner med stor skipstrafikk og store byområde med låg kollektivdel. Derfor har vi både eit stort ansvar og ei stor moglegheit til å bidra til dei nasjonale klimamåla gjennom samferdsletiltak, næringsutvikling osb. Berekraftig infrastruktur: Våren 2009 skal Stortinget vedta Nasjonal Transportplan for perioden 2010-19. Her er det viktig å få gjennomslag for dei store infrastrukturtiltaka som det er semje om i Telemark. Ein moderne og balansert infrastruktur bidrar til å redusere klimautslepp, samtidig som det er viktig for utviklinga i næringslivet, arbeidsplassar, busetting og offentleg velferd i Telemark.. Auka kompetanseutvikling: Telemark har eit relativt lågt utdanningsnivå, som må hevast. Både klimaog finanskrisa aukar krava til omstilling i arbeidslivet og tilseier kvalitetsutvikling på alle nivå, frå grunnskulane til forskningsinstitusjonane. Kommunale vedtak I 2001 vart det gjennomført av konsulentfirmaet Tveiten AS ei forenkla ENØK-analyse av kommunale bygg. Rapporten konkluderer med at bygningane vert drivne på ein god måte med omsyn til el-forbruk. Det vart forklåra med fornuftig bruk av vaktmeistarar og brukarar, men også med at nokre av bygga er sparsomt utrusta med ventilasjonsanlegg. Det vart difor konkludert med at ENØK - investeringar ikkje er lønsame for kommunale bygg. Det rådast til at energioppfølging settast i gang, slik at forbruket ikkje aukar. Dersom inneklima skal utbetrast, vil dette føre til auka energiforbruk. Kommunestyre tok rapporten til etterretning i møte 12.12.01 i K-sak 77/01. Hjartdal kommune har saman med Pertum Energi og Miljø AS utarbeidd eit plandokument som omhandlar kommunen sitt ENØK-potensiale og program for ENØK satsing for åra 2004 07. Tiltaka som er foreslått utført, er i det vesentlege utført med unnatak av Sauland skule. Dette tiltaket bestod i utskifting av armaturar. Tiltaket er tatt med i ombygging av Sauland skule som vart utsett i budsjetthandsaminga i kommunestyret desember 2009. Kommunen sine verkemiddel og roller Generelt har kvar kommune eit ansvar i forhold til utslepp av klimagassar innan sitt område. I rapport fra CICERO 2005:06 trur ein at omlag 20 % av dei nasjonale utsleppa av klimagassar er knytt til kommunale verkemiddel og tiltak. Dette omfattar utslepp frå transport, avfall og stasjonær energibruk, og det er forutsett at om lag 25 % av all transport er lokal transport. Kommunen kan aktivt bruke dei verkemiddel ein rår over i sine ulike roller. Dette er i hovudsak: I eigen organisasjon og verksemd. Som forvaltar av Plan og Bygningslova, nytte mogleigheitene. I undervisningsrolla, gje kunnskap til skular og barnehagar om klima og energi Som pådrivar overfor lokalt næringsliv, slik at desse gjennomfører tiltak. Som pådrivar overfor eigen befolkning og lokale organisasjonar, slik at desse gjennomfører tiltak. Som pådrivar overfor nabokommunar, fylkeskommunen og stat - spesielt er dette relevant for avfall- og transportløysingar. Informasjonsspreiing, sikre oppfølging av klima- og energiplanen og informere om utviklinga, både internt og eksternt 8

Avfallshandtering gjennom deleigarskap i IRMAT Energiløysingar gjennom eigarskap i det lokale e-verket. For å oppnå resultat som føresett, er det viktig at kommunen gir føringar, set av ressursar på tiltaka og legg opp til stor grad av involvering frå andre aktørar i lokalsamfunnet for at målsettingane skal oppnåast, dvs. innbyggjarane, bedrifter, landbruket og ulike organisasjonar. For sektorane transport og avfall vil eit regionalt samarbeid vere naudsynt for å oppnå resultat. 3.1 Vasskraftressursar Eksisterande kraftverk Hjartdal nyttar allereie det meste av sine vasskraftressursar, desse er: Kraftverk Effekt (MW) Årsprod.(GWh) Hjartdøla 104,0 424,4 Mydalen 7,0 28,7 Bjordalen 3,0 8,0 Hundemyr 0,1 0,5 Sum kraftproduksjon 114,1 461,6 Produksjonen er større enn kommunen sitt forbruk av elektrisitet. Potensielt utnyttbare vassdrag Skagerak Energi AS har søkt om konsesjon for utbygging av Sauland Kraftverk. Kraftverket skal utnytte fallressursane i Hjartdøla (Hjartsjø Omnesfossen) og Skogsåi (Sønderlandsvatn Sauland). Utbygginga har ein berekna årsproduksjon på om lag 210 GWh. Det er frå ein del grunneigarar sett på alternative løysingar på mindre utbyggingar av delar av desse fallressursane. Følgjande vassdrag peiker seg ut som spesielt aktuelle for utbygging. Kraftverk Effekt (MW) Årsprod(GWh) Merknader Heddevassåi 0,3 2,5 Hanfoss (**) 3 14,3 Omnesfossen 8 32,6 Skårva Ukjent Moen mikrikraftverk 1,8 Skogsåi 90 Sauland Kraftverk (*) 76 216 *Sauland kraftverk vil, om den realiserast, erstatte Omnesfossen, Skårva, Moen og muliges Hanfoss kraftverk (sjå **). ** En del grunneigarar har søkt NVE om ei separat utbygging av Hanfoss NVE har rekna eit potensiale for utbygging av mindre kraftverk på 99,6 GWh i Hjartdal kommune. Som nemnd vil nokre av desse vere uaktuelle ved full utbygging av Sauland kraftverk, og fleire prosjekt vil nok også ha for høg utbyggingskostnad til å kunne realiserast. 9

3.2 Bioenergiressursar Generelt Hjartdal kommune har betydelege bioenergiressursar innanfor sine område. Produktivt skogareal er ca 199.000da. Total årleg tilvekst er 37.000m3. Av dette blir berre brøkdelar utnytta, då først og framst til vedproduksjon. Det finst ikkje oversikt over ressurstilgangen på kommunenivå, men det er gjort overslag på fylkesnivå. I tillegg kjem andre bioenergiressursar som avfall som rivingsvirke og slam/gjødsel (metangassproduksjon). Desse er imidlertid lite relevante å utnytte i Hjartdal. Potensialet for auka utnytting av skogsressursane til produksjon av flis, brikettar og pellets er enormt, men blir avgrensa av låg etterspurnad etter slike produkt på lokalt og regionalt nivå. Den største utfordringa er derfor å etablere forbruk av nye bioenergiprodukt. Vedproduksjonen er allereie på eit betydeleg nivå, men kan også vidareutviklast. Energi frå skogen Tal frå Telemark Skogselskap viser at produksjon av ved for sal i Hjartdal i 2003 var 1112 m 3. Dette representerer ein energimengde på om lag 2,3 GWh. I tillegg kjem produksjon av ved til eige bruk. Det er ikkje etablert annan form for bioenergiproduksjon av betydning (pellets, brikettar, tørka flis og liknande) i Hjartdal kommune. Samandraget under viser ressursmengder i Telemark basert på ei undersøking gjort av AT Treutvikling AS. I tala inngår også vedproduksjonen. Alle tal er i fastkubikkmeter dersom anna ikkje er nemnt. Type råstoff Volum Brennverdi/ Tot. Brenn- Kommentar M 3 m 3 (kwh) verdi (GWh) Furuslip 100.000 2114 211 Vurdert praktisk mulig volum Lauvtreslip 120.000 2150 258 Vurdert praktisk mulig volum Anna rundvirke 3.000 2000 6 Avvirket snitt 2002/03 Tynning 77.000 2047 157 Svært teoretisk/ antatt Kulturpleie/jordekanter 22.000 2047 45 Antatt Grotvirke 25.000 2047 51 Løs-m 3, 10% benyttet. Sum 347.000 2100 728 Antatt årlig energiressurs. Sjølv om tala er svært usikre og er avhengig av mange forhold, som : energiprisar, virkesprisar, offentlige vilkår, transportavstandar, type etterspurt brensel, m.v. så viser oversikta at bioenergiressursane i fylket er betydelege. Vi kan gå ut frå at ca 5 % av dette er innanfor Hjartdal kommune sine grenser, dvs ca 36 GWh. Det er ingen større sagbruk i kommunen 10

4 Totale klimagassutslepp 4.1 Berekningsgrunnlag utsleppstal For å finne fram til tala om forbruk og utslepp, er nettstadene til Miljøstatus og Statistisk sentralbyrå (SSB) benytta. Vest-Telemark Kraftlag AS har også kome med med faktatal frå den lokale energiutgreiinga som dei årlig utarbeider. For å kunne samanlikne oppvarmingseffekten til dei ulike klimagassane, er det etablert ein måleeinheit kalla globalt oppvarmingspotensial (Global Warming Potential, GWP). GWP-verdiane viser oppvarmingseffekt i forhold til karbondioksyd, CO 2 (dvs. CO 2 -ekvivalenter) summert over eit vald tidsrom. I Kyotoprotokollen nyttar eit tidsrom på 100 år i samband med landa sine forpliktingar. Under er GWP-verdiar for utvalde klimagassar over ein 100-års periode lista opp, saman med ei omtale av dei viktigaste kjeldene. Term/namn Kjemisk term GWP Bruksområde/kjelde gml./nye 2007 Karbondioksid CO2 1 Brenning av fossilt brensel og avskoging av tropeskogar Metan CH4 21/25 Husdyrhald, søppelfyllingar, produksjon og transport av naturgass, og utvinning av kull. Nitrogendioksid (lystgass) Hydrofluorkarbon (HFK) N2O 310/298 Mikrobiologisk aktivitet i jordsmonnet. Produksjon og bruk av kunstgjødsel aukar utslippa. Fossile brensler er ein annan kjelde. Eks HFK-134a 1300/1430 Kuldemedier i kjøle- og fryseanlegg, brannslukkingsmiddel, drivgassar til produksjon av isolasjonsmateriale (stivt skum), og som isolasjonsmateriale i høgspenningsanlegg. Perfluorkarbon (PFK) PFK-14 (CF 4 ) 6 500 Produksjon av aluminium og magnesium. Svovelheksafluorid SF6 23 900/ 22 800 Samme som PFK (se over) Figur 4-1 Kilde: SFT (http://www.sft.no/artikkel 34755.aspx) Eit lite utslepp av ein gass med høg GWP-verdi kan føre til meir skade enn eit stort utslepp av ein gass med låg GWP-verdi. Av oversikten over ser vi for eksempel at lystgass har 310 ganger så mykje oppvarmingspotensiale som ein tilsvarande mengde CO2 sett i et hundreårs perspektiv. 11

4.2 Utsleppstala Figur 4-2 Kilde SSB Dei direkte utsleppa av klimagassar i Hjartdal er på veg oppover, og auka er størst dei siste åra. Det er dei mobile kjeldene som aukar betydeleg, dei andre sektorane har reduksjon i utsleppa, men dette veier ikkje på langt nær opp auka av utsleppa frå moblile kjelder. Figur 4-3 Kilde SSB Av figuren kjem det tydeleg fram kor utsleppa skjer. Vegtrafikk er desidert størst, dernest kjem landbruket og annen mobil forbrenning, - dvs anleggsmaskiner, traktorar og annan motorreiskap ganske likt. Landbrukets CO2-binding i skog er her ikkje tatt med! Utsleppa frå (stasjonær) forbrenning av fyringsolje og parafin blir beskjedne i forhold. 12

Talgrunnlag frå SSB utslepp av klimagassar i Tonn CO 2 -ekvivalentar : Figur 4-4 Kilde SSB Tabellen over viser talgrunnlaget fra SSB. Det ligg føre berre tal for 1991, 1995, 2000 samt 2005, 06, 07. Kva som har skjedd mellom åra 1991, 1995, 2000 er ukjent, men vi har meint å tru ei lineær utvikling. (rett strek på grafen mellom årstala.) 13

5 Totalt stasjonært energiforbruk Figur 5-1 Kilde SSB Det totale energiforbruket auka med om lag 25 % i 90-åra, men frå 2000 til 2007 har det vore rimeleg stabilt på 31-32 GWh. Elektrisitet er den dominerande energiberaren med om lag ¾ av forbruket og forbruket har auka frå 2005. Bioenergi er ein god nr. 2, med om lag 7 GWh, dette forbruket har ein meir nedadgåande trend. Øvrige energiberarar er marginale i forhold. Figur 5-2 Kilde SSB Hushaldningar er den største sektoren i Hjartdal. I denne sektoren ligg også energiforbruket i hytter og fritidsbustader. Det har vore stabilt i mange år, men har auka noko dei siste 3 åra. Det meste av auka i energiforbruket i husholdningane kjem frå hytter og fritidsbustader. Energiforbruket i tenesteytande næringar er stabilt på om lag 7-8 GWh. Forbruket i industrien er marginalt, om lag 300.000kWh / år. 14

Talgrunnlag frå SSB Stasjonær energibruk i GWh ( millioner kwh) Ved, Gass Parafin Fyringsolje Tungolje Elektrisitet I alt treavfall, avlut. 1991 4,3 0,3 0,4 1,2 0,0 20,1 26,3 1995 5,3 0,5 0,4 1,3 0,0 22,7 30,2 2000 7,7 0,8 0,3 0,8 0,0 23,0 32,6 2001 7,9 0,5 0,3 0,8 0,0 22,2 31,7 2005 6,2 0,8 0,3 0,8 0,0 22,9 31,0 2006 7,1 0,8 0,3 0,7 0,0 23,3 32,2 2007 6,5 0,9 0,2 0,7 0,0 24,0 32,3 Figur 5-3 Kilde SSB Tabellen over viser talgrunnlaget frå SSB for Hjartdal. Det ligg føre berre tal for 1991, 1995, 2000 samt 2005, 06, 07. Kva som har skjedd mellom åra 1991, 1995, 2000 er ukjent, men vi har meint å tru ei lineær utvikling. (rett strek på grafen mellom årstallene.) Tala er ikkje graddagskorrigerte 1, dvs. energiforbruket er ikkje korrigert for svingningar i utetemperaturen. Fossilt brensel Figur 5-4 Kilde SSB Med kategorien fossilt brensel forstår vi forbruket av gass, parafin og fyringsolje. Forbruket ligg på om lag 1,8 GWh. Forbruket av fossilt brensel er avhengig av fleire faktorar, som blant anna pris i fht straum, samt vintertemperaturar. Fokuset på klimagassutslepp dei siste åra kan også ha påverka nedgangen i forbruket. 1 Graddagane er definert som summen av absoluttverdien til differansen mellom gjennomsnittstemperaturen over døgnet og 17 C for alle dagar kaldare enn denne grensa. Det inneber at jo høgare graddagstallet er, jo kaldare er klimaet. 15

Det er dette forbruket av fossile brensel som kjem på utsleppstatistikken (CO 2 ) til Hjartdal. 1,8 GWh er samtidig konverteringspotensialet i kommunen. I tillegg kjem konvertering av nokre få el-kjeler. Bioenergi Figur 5-5 Kilde SSB Forbruket av bioenergi i kommunen har variert litt dei siste åra og var på topp i år 2001. I følge SSB er det berre husholdningane som bruker bioenergi, dvs. at dette er ved. Forbruket av ved hadde ein jamn og stor auke fram til år 2001. Frå 2001 til 2007 har forbruket gått noko ned, og er no mellom 6-7 GWh. Dette på trass av at det har blitt bygd ein del nye hytter. Forbruket av bioenergi er avhengig av blant anna straumprisar, parafinprisar og om det er kalde eller milde vintrar. Det er sannsynleg at vedforbruket i husholdningane er større enn det som kjem fram i statistikken, i og med at mange har tilgang på eigen ved. Dette forbruket kjem ikkje fram i statistikken til SSB. Forbruket av ved i hytter er også med i hushaldnings-statistikken. 16

6 Næringsliv 6.1 Status Næringslivet har sine utslepp av klimagassar knytt til: Energibruk i næringsbygg Produksjonsprosessar Transport Indirekte utslepp gjennom innkjøp og avfall Når det gjeld energibruk i næringsbygg, representerer forbrenning av fossile brensel ca 1,7% av totale utslepp i Hjartdal. I tillegg kjem berre ubetydelege prosessutslepp. Klimagassutslipp fra energiforbruk i bygg og prosesser Tonn CO2- ekvivalenter 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 Hjartdal Næringsliv i alt, utslipp av klimagasser 1991-2007 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Næringsliv i alt Stasjonær forbrenning - Andre næringer Stasjonær forbrenning - Industri og bergverk Prosessutslipp - Annet Prosessutslipp - Industri og bergverk Figur 6-1 kilde SSB Næringslivets utslepp frå energibruk i bygningar og produksjon, har blitt redusert frå ca 450 tonn i 1995 til ca 300 CO 2 -ekvivalenter i 2007. Det meste av utsleppa er frå Stasjonær forbrenning andre næringer, noko som omfattar utslepp frå stasjonær forbrenning av fossile brensler ( fyringsolje og gass) innan privat tenesteyting, primærnæringar, offentleg forvalting. Utsleppa har gått ned frå 1995 til 2000, men har seinare auka noko, spesielt i dei siste åra då det er ein tydelig aukande tendens. Dei øvrige utslepps-kategoriane i næringslivet har gått tilsvarande nedover, og det totale utsleppet er derfor ganske stabilt. 17

Tjenesteyting Figur 6-2 Kilde SSB Energiforbruket til tjenesteyting ligg på omkring 7-8 GWh. Det nyttast noko fyringsolje (10%) og ein beskjeden mengde gass i tenesteytinga, men elektrisitet er heilt klårt den mest brukte energikjelda. Det er ikkje registrert bruk av bioenergi. 6.2 Vurderingar Energibruk Næringslivet kan truleg gjere mykje i forhold til reduksjon av energibruk i bygningsmassen, dvs. energieffektivisering. Reduksjon av energiforbruk vil dessutan gje varige lågare driftsutgifter, som vil slå direkte og positivt ut på lønsemda. Truleg er ein ikkje nok bevisst på eigen energibruk i bedriftene; det er grunn til å tru at sparepotensialet er betydeleg. Erfaringar viser at ein med enkle tiltak og utan serlege investeringar kan spare 10 %, dette tilsvarar totalt om lag 1 GWh eller om lag 0,7 MNOK reduserte driftsutgifter pr. år. Med noko større innsats og investeringar bør 20 % reduksjon vere innan rimeleg rekkevidde. Det er støttemoglegheiter hos Enova for næringslivet til energieffektivisering. Bedrifter kan også organisere seg i nettverk og samarbeide med Enova om eit prosjekt på energieffektivisering. Nokre få verksemder i Hjartdal kommune bruker fyringsolje som energikjelde. Dette forbruket er ein indikator på kor mykje energi som kan konverterast til fornybar energi. Her er det snakk om 0,9 GWh. Dette gir et utslepp på i underkant av 250 tonn CO 2 -ekvivalentar. Det er ikkje registrert bygg med vassboren varme i Hjartdal, slik at fyringsolja truleg blir brukt i varmluftsaggregat i verkstadhallar og liknande. Om det er lønsamt å konvertere denne bruken av fyringsolje til fornybar energi, må vurderast i det enkelte, konkrete tilfellet. Tuddal Høgfjellshotell har vist stor vilje til å leggje om oppvarminga til bioenergi. Forprosjekt er utarbeidd, finansiert av Innovasjon Noreg. Prosjektet er utsett førebels, grunna dårlig lønsemd. 18

For bygningar med stort varmtvatnforbruk også på sommaren, som campingplassar og sjukeheim, kan solenergi også vere aktuelt. Utfordringa for alle alternative energikjelder er særlig i forhold til å oppnå ynskt lønsemd. Innovasjon Norge og Enova har imidlertid støtteordningar som skal avhjelpe dette. Sjå www.invanor.no og www.enova.no for meir info om støtteordningane. Nye bygg bør byggast med vanssboren varme, slik at dei har den nødvendige fleksibilitet til å utnytte ulike lokale energikjelder, som varmepumper og bioenergi. Kommunen er eit godt forbilete i så måte. Det er bygd ny barnehage i Sauland i 2009 med vassboren varme (varmepumpe og energibrønnar) For den delen av reiselivet som ønskjer å ha ein grøn profil, vil fokus på energieffektivisering og bruk av fornybar energi ha verdi i marknadsføringa. Tiltak på dette området vil dessutan vere obligatorisk dersom bedrifta vil søkje miljøfyrtårnsertifisering. Utbygging av hyttefelt er ei stor næring i Hjartdal. Hyttestandarden er høg og hyttene store. Det leggjast full infrastruktur fram til alle hyttene. Et par stader i Noreg har det no blitt bygd ut hyttefelt med nærvarme-basert oppvarming. Det er då sett opp en flisfyr i nærleiken og varme blir distribuert i isolerte plastrør i same grøft som annan infrastruktur, fram til kvar hytte. Hyttene må då ha installert vassboren varme. Grunneigar kan soleis bli leverandør av ferdig varme og ha ei langsiktig inntektskjelde, basert på flis frå eigen skog. Eit eksempel på slik løysing er Fjellsnaret i Uvdal, der bioenergi er ein del av ei breiare miljøsatsing. Innovasjon Noreg har gode støttemoglegheiter til landbruksbaserte verksemder, som vil etablere ei næring basert på lokal bioenergi. Dette gjeld alt frå utgreiingar/ teknisk-økonomisk analyse, kurs, opplæring, investeringar, produksjon av flis mv. Det kan også vere moglegheiter for støtte frå Enova. Tiltak i forhold til utbyggingar av nye hyttefelt og turistområde er nærare omtala i kapittel om arealplanlegging. Miljøkrav Det er også ein trend at kundar begynner å stille miljøkrav til produkt og tenester. Dette kan gjelde innan reiselivsnæringa, men også offentlege kundar som kommunen, fylkeskommunen og statlege bedrifter. Desse får skjerpa føringar frå styresmaktene i forhold til å vurdere miljøkriteria til sine innkjøp. Det vil derfor ikkje bare vere billigaste pris som tel, miljøkriterier får også sitt å seie. Bedrifter som følgjer opp dette, ved for eksempel å sørge for miljøfyrtårnsertifisering, vil derfor få et konkurransefortrinn i ein anbudssituasjon. 6.3 Målsettingar og tiltak Målsettingar Betre energieffektiviteten i næringslivet og redusere avhengigheten av straum til oppvarming. Fase ut mest mogeg forbruk av fyringsolje som hovudoppvarmingskjelde innan 2020. Minimum 3 bedrifter i Hjartdal ønskast miljøfyrtårnsertifisert innan 2012 En ny hyttegrend ynskjer ein skal vere basert på flisfyrt nærvarme, innan 2015 Ein campingplass med solfangaranlegg er ynskeleg innan 2012 19

Mål og tiltak for transport, avfall og landbruk sjå tilhøyrande kapittel. Tiltak Det opprettast ei prosjektgruppe i samarbeid med næringsorganisasjonane for å ta ansvar for tiltaka og gjennomføre desse. Omtale 1 Sette i gang energieffektiviserings- og energiomleggingsprosjekt i samarbeid med næringslivet. 2 Kommunen tar initiativ til miljøfyrtårnsertifisering av bedrifter 3 Kommunen skal knytte kontakt mellom sommar-campingplassar og solfangerprodusentar. 4 Ta opp energiløysingar i nye hyttefelt, med utbyggjar. Kommentar Kommunen v. næringsgruppa innkallar til temamøte. Informere om støtteordningar frå Enova. Etablere nettverksamarbeid? Kommunen v. næringsgruppa innkallar til temamøte. Informere næringslivet om Miljøfyrtårnordninga og kommunale miljøkriterium i samband med innkjøp. Kommunen v. næringsgruppa innkallar til temamøte om solenergi på campingplassar. Informere om moglegheiter, støtteordningar osv. 20

7 Hushaldningar og hytter 7.1 Status Alle tal for energibruk og klimagassutslipp for husholdningane inkluderer også hyttene. Når det gjeld straumforbruk, har imidlertid Hjartdal elverk eigne tal for hyttene. Hushaldningane og hyttene har sine utslepp av klimagassar knytt til: Energibruk i bustadene/hyttene Transport Indirekte utslepp gjennom innkjøp og avfall Når det gjeld energibruk i bustader og hytter, representerer forbrenning av fossile brensler berre ca 2,4% av totale utslepp i Hjartdal. Utslipp av klimagassar i husholdningear (inkl. hytter og fritidsboligar) Klimagassutslepp fra hushaldningar auka litt fram mot år 2000, men har fram mot 2007 gått nesten tilsvarande ned. Årsaka til dette kan ein sjå på energistatistikken: forbruket av gass ( propan) auka mot år 2000 og har sidan vore rimeleg konstant, mens forbruket av parafin har gått ned i perioden 2000-2007. Til saman brukast det i underkant av 1 GWh i fossile brensler, iflg. SSB. Fyringsolje brukast ikkje. Figur 7-1 Kilde SSB Energiforbruk i hushald og hytter Det totale energiforbruket til hushalda og hyttene i Hjartdal kommune har hatt ei lita auke sidan 2000. Strømforbruket aukar jamt og var i 2007 ca 11,6 GWh. Auka skuldast i hovudsak tilveksten i nye hytter. Utan hyttene ville strømforbruket i hushalda aleine vore rimeleg stabilt. Vedforbruket auka med nesten 4 GWh fra 1991 til 2001 opp til om lag 8 GWh, men har sidan gått noko ned og er no på 6-7 GWh. Hyttene er også med her. 21

Figur 7-2 Kilde SSB Strømforbruket i hushalda aleine er omlag 6 GWh, utan hyttene. Det er verdt å merke seg at straumforbruket i våningshus på gardsbruk, er registrert som forbruk i primærnæringar. Dette forbruket ligg på om lag 5GWh, og ein stor del av dette er i våningshus, dvs. hushhalda. Det visast også til kapittel om Landbruk. Straumforbruk i hytter Det har vore ei betydeleg utbygging av hytter dei seinare åra. Tal på hytter har auka frå 728 i 2000 til 1184 i 2008. Det er fleire hyttefelt som er under utbygging og planlegging i Hjartdal kommune, og det er i Tuddal den største utbygginga skjer. Som vi ser av grafen ved sidan av, har straumforbruket i hytter og fritidshus auka mykje frå 2000 til 2008, ca 112 % og var på nær 6 GWh i 2008. Det vil seie at straumforbruket i hyttene er like stort som i hushalda. Det totale energiforbruket til hyttene og fritidshusa kjem ikkje fram i statistikken til SSB, men vi går ut frå at bruken av ved og gass også har auka dei siste åra. 7-3 Strømforbruk i hytter og fritidshus, Kilde Hjartdal Elverk 22

7.2 Vurderingar Energibruk i hushalda Hushalda kan utvilsamt gjere ein del i forhold til å redusere energibruk i heimen. Dette kan vere alt frå betre brukarvaner enklare enøktiltak som sparepærer og sparedusjar, til større enøkinvesteringar som etterisolering, installasjon av varmepumper mv. Med enkle tiltak og utan serlige investeringar kan hushalda spare om lag 10 %, viss ein er flink til å passe på. Går ein ut frå at ein gjennomsnittleg husstand har eit energiforbruk på 20 000 kwh per år, bør det vere greit oppnåeleg å spare 2000 kwh og dermed få nærare 1500 kr i reduserte utgifter pr. år. Med noko større innsats og investeringar er større reduksjonar fullt mogeleg. Enova har ei tiskuddsordning til hushalda som vil investere i enøktiltak, og har hittil gitt støtte til over 9000 husstandar. Tilskuddsordninga (2009) gir moglegheiter for hushalda til å søkje om tilskot til: Pelletskamin, prisområde ca kr. 30.000 Støtte kr. 4.000 Pelletskjele, prisområde ca kr. 100.000. Støtte kr. 10.000 Sentralt styringssystem for elektriske og/eller vannbårne varmeløysningar. Prisområde ca kr. 20.000. Støtte kr. 4.000 Væske/vatn varmepumpe, prisområde ca kr. 120.000. Støtte kr. 10.000 Luft/vatn varmepumpe, prisområde ca kr. 75.000. Støtte kr. 10.000 Solfangarar til oppvarming, prisområde ca kr. 60.000. Støtte kr. 10.000 I Hjartdal er parafinfyring lite brukt. Det er ikkje oversikt over kor disse omnane er. Det vil imidlertid for dei fleste vere kurant å erstatte ein gammal parafinomn med en ny pelletskamin, det vil også vere lønsamt på litt lengre sikt. For mange i Hjartdal er installasjon av luft-luft varmepumper veldig aktuelt. Erfaringar i fht kor mykje ein sparar, varierer mykje. Nokre sparar mykje straum, andre reduserer vedforbruket betydeleg og har lite straumsparing, atter andre sparar litt, men ikkje så mykje som forventa. Kjøpsrettleiarar for luft- luft varmepumper og dei andre teknologiane nemnd over, finst på www.enova.no. Enova har også ei svarteneste på nettsida, samt på tlf. 80049003 Det synest som om vedforbruket er i ferd med å reduserast. Det er viktig å oppretthalde vedfyringstradisjonen og gjerne auke forbruket av ved. Dette er god utnytting av lokale energiressursar og verdiar. Det kan diskutererast om det bør gjevast et tilskot til reintbrennande omnar, slik at vedfyring kan bli meir moderne igjen. Nye omnar er meir energieffektive og ein slipp å bere så mykje ved. Dessutan forureiner dei nye omnane mindre. Energibruk i hytter De siste åra har det vore ei sterk auke i straumbruk på hytta samanlikna med heimebustaden. I perioden 1994 til 2001 auka straumforbruket på hyttene i Noreg med 58 %, medan forbruket i same tidsrom berre auka to % i bustadsektoren. I Hjartdal auka forbruket i hyttene med 14% fra 2006 til 2007. Hyttene har ein høgare standard, dei er større og stadig fleire bruker hyttene sine meir enn før. Dette aukar straumforbruket betydeleg. Mange hyttefelt som tidligare var utan straum, har fått lagt inn elektrisitet. For dei nye hyttene vil temperaturstyring vere eit viktig tiltak for å 23

minimere straumforbruket. Det finst gode løysingar for å ringe hytta varm. Soleis kan hytta haldast på ein låg, men frostfri temperatur i vinterhalvåret. Varmtvatnsberedaren kan slåast av ved avreise. Desse styringane krev imidlertid at everket installerer god kapasitet i straumnettet, for å ivareta dei store effektuttaka som oppstår når alle hyttene skal ha varme samstundes. Det finst etter kvart også pelletskaminar som kan fjernstyrast. Omnen kan da varme opp hytta i løpet av kort tid, på ein klimavenleg måte, utan å belaste straumnettet. For eldre hytter som har fått tilgang til straumnettet og foretatt ei komfortheving, vil meir tradisjonelle enøktiltak som isolering av loft og kjellar, utskifting av vindauge osv. vere aktuelt. For øvrig er dei fleste enøktiltak for hytter dei same som for bustader. Fra everket opplysast det om at straumforbruket er mykje større på dei nye hyttene enn dei gamle. Hyttene i kommunen brukar i snitt omlag 5000kWh. Det er imidlertid kun ca 10 hytter som har over 20.000kWh i årleg forbruk. Hyttene i kommunen er derfor rimelig nøkterne i forhold til kva ein kan sjå i andre delar av landet. Tiltak i forhold til eksisterande hytter prioriterast derfor ikkje. Indirekte utslepp gjennom innkjøp og avfall frå hushaldningar Ved kjøp av ei vare er det ikkje opplyst om kor stort utslepp vara har forårsaka. Det finst imidlertid ein del miljømerka produkt, som tilseier at produktet er mindre miljøskadeleg enn andre tilsvarande produkt. Merkinga baserast på heile produktet sin livssyklus og krava skjerpast heile tida. Det er ulike ordningar for miljømerking: Likevel kjem ein ikkje unna at det gjennomsnittlege norske forbruket er svært høgt på verdsbasis. Vår høge levestandard fører utvilsamt til eit stort forbruk av ressursar og store utslepp av (indirekte) klimagassutslepp. Det mest effektive ein kan gjere, er truleg å redusere forbruket og utskiftingstakten, gjerne også sørgje for gjenbruk i staden for bruk og kast. Det har også kome fram at norske hushald kastar mykje mat. Undersøkingar 2 viser at 40% av avfallet er matavfall, og av dette er over halvparten spiseleg. Dette er eit avfallsproblem, men det er også store miljøproblem og ressursbelastningar knytt til sjølve produksjonen av matvarene, men også transport og distribusjon krev mykje energi. 2 Organisasjonen LOOP / Østfoldforskning / Forbrukerinspektørene NRK 24

Målsettingar og tiltak Målsettingar Redusere totalforbruk av elektrisitet i hushalda med 5 % innan 2015. Auke forbruket av (lokalprodusert) ved i hushalda og hytter med 10% innan 2015 Tiltak Omtale 1 Kunnskapsformidling om energi, enøk og klimagassutslepp. 2 Kampanje for auka vedbruk Utleige vedautomat / vedkløyvar 3 Energirådgivings-kompetanse på teknisk etat. For andre tiltak, sjå kapittel om kommunen sine eigne verkemiddel. Mål og tiltak for transport og avfall sjå tilhøyrande kapittel. Kommentar Sende ut informasjon til innbyggjarane. Ha dialog med bygningseigarar, på kommunen si internettside, i media m.v. Leggje ut tips og råd om energisparing og omlegging på kommunen si heimeside. Skogeigarlaget arrangerer ved-dag. Informasjon og opplysningar om vedprodusentar i området. Vurdere å danne lutlag for utstyr. Byggherrer kan trenge råd om enøk og energi i fbm. utbyggingssaker. 25

8 Arealplanlegging og nybygg med fokus på energiløysingar 8.1 Status Hjartdal kommune har ein kommuneplan gjeldande for perioden 2005-2009. Arealdelen viser langsiktig bruk av areal til ulike formål. Kommuneplanen står framfor ei rullering, arbeidet med planprogrammet blei sett i gang sommaren 2009. Bustadene i kommunen er konsentrert om Sauland, Tuddal og Hjartdal. Kommunen har også eit betydeleg tal fritidsbygg med tyngdepunkt i Tuddal-området og delvis i Bondal og ved Breivatn i Hjartdal. Vidare hytteutbygging er tenkt konsentrert rundt eksisterande hytteområde som fortetting, framfor etablering av nye område for utbygging. Hytteutvikling er ei viktig næring for mange grunneigarar i kommunen. Sauland er fortetta i området rundt krysset opp til Tuddal og framstår som kommunesenteret. Det er fleire store bygningar, men ingen av desse har vassboren varme. Kommunen har bygd ny barnehage i Sauland i 2009. Det er installert vassboren varme med varmepumpe og energibrønnar for oppvarming av bygget og varmt vatn. Det er ingen andre kommunale bygningar i kommunen som har vassboren varme. Tuddal sentrum har eit tydelig preg av landsby. Gjennom prosjektet frå bygd til landsby skjer det mykje spanande i bygda. I samband med rullering av kommuneplan har det kome inn fleire innspel om vidare utvikling i Tuddal sentrum. Det ligg føre fleire store planar for vidare utbygging av fritidsbustader i Tuddal-området. Utbygging er i gang på fleire område, medan andre står litt på vent. Det er også mykje reiselivsverksemd knytt til Tuddal, både sommar og vinter. Bondal er ei lita bygd med tydeleg preg av gammalt kulturlandskapsområde. Her er det noko hytteutbygging. Kommunen har tradisjonelt ikkje sett noko krav til energiløysingar for noko område. 8.2 Vurderingar Dersom bygningar skal ha den naudsynte energifleksiblilitet til å kunne bruke ulike fornybare energikjelder for framtida, må dei vere utstyrt med et oppvarmingsystem som muliggjer dette frå starten av. Likeeins om ein ynskjer lågenergihus eller passivhus som bruker svært lite energi. Kommunen kan bringe temaet energi opp på dagsorden i fbm. reguleringsplanar, bebyggelsesplanar og byggjesaker, i større grad enn kva som er praksis i dag. Straumforsyning er nemnd som infrastruktur som skal vere på plass før utbygging, men også andre energiløysingar bør vurderast. Kommunen sine heimlar til å påleggje utbyggjarar alternative løysingar, har hittil vore svake. Ny planlov, som ble gjort gjeldande frå 1.7.2009 gir kommunen vesentleg betre heimlar til å styre utviklinga. Av relevante punkt kan nemnast: Hjartdal kommune skal på oppstartsmøte med grunneigar/utbyggjar oppfordre til bruk av alternative energikjelder som er meir miljøvenleg. Kommunen kan i ei generell avgjerd slå fast at i nye utbyggings-område skal det leggjast til rette for vassbòren varme. Kommunen kan fastsetje krav om tilrettelegging for vassboren varme i kvar einskild reguleringsplan. Plan- og bygningslova gir ikkje heimel til å bestemme kva slags energiberar som skal brukast. Kommunen kan gjennom lokale klima- og energiplanar byggje på ein grunnleggjande idé for dette. Kommunen kan vedta rekkefølgjebestemmingar (utbyggingsplan) slik at eit område ikkje kan byggjast ut før energiforsyninga er løyst. 26

Gjennom utbyggingsavtaler med kommunen vil utbyggjaren måtte ta på seg utbygginga av infrastruktur. Med den nye TEK 07 (Teknisk forskrift), er styresmaktene sin målsetting at ein skal få gjennomsnittleg 25 % lågare energibehov i alle bygg. Eit anna viktig krav er at minimum 40 % av energibehovet til romoppvarming og varmtvann skal kunne dekkjast av alternativ energiforsyning. (Unnatak for forbruk mindre enn 17.000kWh/år. )For bustader gjer TEK 07 strengare krav til isolasjons eigenskapane for bl.a. yttervegg, tak, vindu/dør samt strengare krav til lufttettleik. Det er lempa ein del på desse krava for bygg av tømmer /laft. For fritidsbustader er krava er som følgjer: Fritidsbustader < 50 m2 omfattast ikkje av TEK 07 Fritidsbustader mellom 50 og 150 m2 regulerast ved minstekrava i TEK 07. (Dvs ikkje krav til energiforsyning/ energikjelde) Fritidsbustader > 150 m2 betraktast som småhus i TEK 07 Ein kan for ein del bygg-typer unngå vassboren varme, men mange vil likevel velje dette, fordi det opnar for bruk av varmepumpe, ulike typer bioenergi med vidare. På lang sikt er det ynskjeleg å ha løysingar som ikkje er låst opp til elektrisitet med dei prisvariasjonar dette inneber. Det arbeidast allereie no med ei skjerping av Teknisk forskrift, som vil bli TEK 10. Denne er hausten 2009 på høyring. Energikrava til bygg vil bli ytterlegare skjerpa gjennom planlagte TEK 12, og ein legg opp til passivhus-standard innan TEK 20. Utbyggjarar som fører opp bygg for så å selje desse, vil i mange tilfelle investere minst mogleg i bygget sitt varmeanlegg fordi det antakast at ein ikkje tener inn dette utlegget ved eit sal. Kommunen kan med den nye planloven setje meir makt bak eit eventuelt krav om vassboren varme, slik at ein for eksempel kan leggje til rette for nærvarme basert på bioenergi. Likevel må krav om slike løysingar vere basert på at dei er fornuftige og økonomisk gjennomførbare. Dette kan best løysast og avklarast i ein dialog med utbyggjar. Nærvarmeanlegg i Sauland Sjølv om det kan vere langt fram, kan kommunen likevel ha eit langsiktig mål å få til eit biofyrt nærvarmeanlegg i Sauland sentrum. Her er det ei viss bygningsmasse allereie, som på sikt kan konverterast til vassboren oppvarming. Nye bygg næringsbygg / kommunale bygg bør så lang mogleg, lokaliserast i dette området og utstyrast med vassboren varme. Etter kvart vil ein ha eit tilstrekkeleg kundegrunnlag for etablering av for eksempel biofyrt nærvarmeanlegg. Nærvarmeanlegg i nye hyttefelt Det er eksempel på at også utbyggjarar av fritidsbygg finn fram til økonomisk lønsame nærvarmeløysingar. For en del kundegrupper oppfattast dette som eit positivt miljøtiltak. Dersom ein koordinerer infrastrukturen og legg nærvarmerør i same grøft, vil investeringane for dette bli lågare. Nokre av desse kostnadene kan leggjast i tomtekostnaden, eller vere i form av anleggsbidrag, på same måte som elverket. Det må dessutan i hyttene investerast i energiløysingar som er optimale både for varmeleverandør og hytte-eigar. Med et slikt nærvarmeanlegg vil det ligge til rette for ein flisfyrt varmesentral og dermed miljøvenleg oppvarming og lokal verdiskaping. Elverket kan vurdere å redusere sine investeringar pga lågare effekt-toppar i elnettet. Materialbruk i bygg I forhold til materialbruk i bygg er det stor forskjell på utslipp av klimagassar knytt til produksjonen. Nokre produkt gir store utslepp av klimagassar medan andre har låge utslepp eller negativt 27

utslepp, dvs. binding av karbon. Utslepp av klimagassar forårsaka av framstilling av vara kan kallast Klimafotavtrykk 3. For eksempel vil bruk av sement (til betongbygg) stål og aluminium fører til store utslepp, medan bruk av trevirke kan bety netto binding (fjerning) av karbon, altså motsett effekt. Utstrakt bruk av trevirke, spesielt lokalt produsert, vil med andre ord vere eit godt klimatiltak. For kommunen og skogeigarane vil dette vere eit gode med dei store skogressursane ein rår over. Likeins vil dette gje større moglegheiter for lokal trebearbeidande industri. Figur 8-1 Produksjonsmessige klimabelastningar for ulike materiale, oppgitt pr kilo. 8.3 Målsettingar og tiltak Det er ønskeleg at talet på bygg med vassboren varme og energiforsyning frå lokale energiressursar skal auke. Nye bygg og bygg som rehabiliterast skal leggje stor vekt på energieffektivitet / enøk Nye bygg og bygg som rehabiliterast er det ønskeleg at det i størst mogleg grad nyttar miljøvenlege byggematerial. Det etablerast nærvarmeanlegg i Sauland, når forholda ligge til rette for det. Det skal etablerast nærvarmeanlegg i turist / hytte område (når forholda ligg til rette for det.) Tiltak 1 I reguleringsplanar og bebyggelsesplanar skal det settast krav til at ulike energiløysingar vurderast. 2 Utbyggjarar og byggherrer skal i byggesakshandsaminga oppfordrast til å tenke energiøkonomisering og nytte alternative energikjelder. 3 Utbyggjarar og byggherre skal i byggesakshandsaminga oppfordrast til å vurdere materialbruk ut frå eit livsløpsperspektiv, med vekt på låge utslepp av klimagassar. 4 Nærvarmeanlegg utgreiast for dei stader det kan vere aktuelt Omtale Sakshandsamarar må ha dette som eit rutinekrav i fbm oppstartmøtet for planarbeidet og ha tilstrekkeleg kompetanse på dette området. Sakshandsamarar må ha dette som eit rutinekrav i fbm førehandskonferansen for byggesakshandsaminga og ha tilstrekkeleg kompetanse på dette området. Sakshandsamarar må ha dette som eit rutinekrav i fbm forhåndskonferansen for byggesakshandsaminga og ha tilstrekkeleg kompetanse på dette området. Sauland, evt. hytteområder i Tuddal. 3 For å berekne eit klimafotavtrykk nyttast ein internasjonale standard (GHG-protiokollen) for måling av drivhusgassar. Dette omfattar både innkjøpt energi og utslepp frå eigne produksjonsmiddel. 28

9 Avfall 9.1 Status Deponi Gammalt organisk avfall i deponi resulterer i utslepp av klimagassen metan (CH 4 ). Ei einheit metan tilsvarar 25 einheiter CO 2 -ekvivalentar. Metan bidrar betydeleg til klimagassutslippa i Noreg, men utsleppa frå deponi i Hjartdal er svært låge og utgjer berre ca 0,2 % av samla utslepp av klimagassar i kommunen. Dette en neglisjerbart. Hjartdal har i mange år sendt sitt avfall til deponi i Notodden, slik at utsleppa kjem på utsleppstatistikken til Notodden kommune. Avfallsanlegget vert drive av IRMAT ( Interkommunalt Renovasjonsselskap i Midt- og Aust-Telemark) på Goasholtmyra avfallsanlegg i Notodden kommune. Sjølve avfallsanlegget blei opna i 1995, medan IRMAT blei etablert i 1998 og eigast av kommunane Bø, Hjartdal, Notodden og Sauherad. Goasholtmyra avfallsanlegg tar imot avfall både frå hushaldningar og frå næringslivet. Avfall som ikkje går til gjenvinning, blir deponert. IRMAT AS driv avfallshandtering innanfor dei krav som styresmaktene set. Selskapet arbeider for at avfallet skal handsamast på ein miljømessig forsvarleg måte, der avfallsreduksjon og gjenvinning fremjast. Fleire verkemiddel er sett i verk av styringsmaktene for å redusere framtidige utslepp av klimagassar frå avfallsdeponi. Det har i fleire år vore forbod mot å deponere våtorganisk avfall. Frå sommaren 2009 ble det i all hovudsak forbode å deponere nedbrytbart organisk avfall. Dette er truleg det viktigaste enkelttiltaket for klimagassreduksjon innan avfallsektoren IRMAT har imidlertid fått dispensasjon til å fortsetje som før, fram til 1.7.2010. Etter den tid må restavfallet takast hand om på annan måte, det vil i mange tilfelle si forbrenning. Det inneber lang transport til store fjernvarmeanlegg eller prosessindustri som har avfallsforbrenningsanlegg. Avfall Avfall genererast i store mengder årleg, både frå næringsverksemd, hytter og hushaldningar. Kommunen har ansvar for å handtere hushaldningsavfallet på vegne av innbyggjarane. I Hjartdal hentast hushaldningsavfallet av Notodden Renovasjon og Gjenvinning, (IRMAT) på vegne av kommunen. Det næringsavfallet som oppstår ved bedrifter og offentlig verksemder, har den enkelte verksemd sjølv ansvar for. Det samlast inn ei rekke sorterte fraksjoner til gjenvinning ute hos hushaldningane: Papir, papp, matavfall, plast, farlig avfall og restavfall. Det er returpunkter for glass, metall, tekstiler, papp og papir. På gjenvinningstasjonane kan trevirke, hageavfall, hvitevarer m.v. leverast. 9-1 Utsorterte fraksjoner IRMAT 29

Se www.irmat.no for fullstendig oversikt. Avfall frå hushaldningar Ordninga med hushaldingavfallet fungerer bra. Kildesorteringa blir fylgd opp og statistikken er god. Mengda hushaldningsavfall totalt er ca 117 tonn/ år, dvs. 72 kg pr, innbyggjar. (1625 innbyggjarar) Det blir samla inn ca 114 tonn matavfall som gir ca 70 kg pr. innbyggjar/år. Dette er eit bra resultat. Det er i følge IRMAT kun 6 hushaldningar av 726, som driv med heimekompostering av matavfallet. Desse får ein rabatt på renovasjonsgebyret. Gjennomsnittleg restavfallsmengde pr abonnent er på 115 kg. pr. år. Det har også kome fram at norske hushaldningar kastar mykje mat. Undersøkingar 4 viser at 40% av avfallet er matavfall og av dette er over halvparten spiseleg. Dette er eit avfallsproblem, men det er også store miljøproblem og ressursbelastningar knytt til sjølve produksjonen av matvarene. Utover dette krev også transport og distribusjon mykje energi. Avfall frå hytter Hyttene har ikkje tilsvarande avfallsordning som hushldningane. Her leverast alt usortert i hyttecontainarar. Det har vore ein del uheldige tilfelle av feil bruk, ved at containarane fyllast med byggeplass-avfall istaden. Dette er veldig uheldig mht. andre hyttebebuarar som ikkje får levert sitt vanlege avfall. Det kan også vere at fastbuande bruker hytterenovasjonscontainarane fordi det er langt til næraste gjenvinningstasjon som er Goasholtmyra på Notodden. Gjennomsnittleg avfallsmengder pr hytte er på 258 kg. pr. år Slam Slam frå kommunen sitt kloakkrenseanlegg og private septiktankar må takast vare på og viderebehandlast. Slammet frå Hjartdal handterast av kommunen, ikkje IRMAT. Kommunen har eit komposteringsanlegg for slam på Elgvad. Avfall Næring For næringsavfall er det i Hjartdal etablert tilsvarande innsamlingsordningar som for hushaldningsavfallet. Dei fleste verksemder har ei ordning der sortert avfall og restavfall hentast etter avtale med IRMAT. Restavfall frå næringsverksemder i Hjartdal var i 2008 ca 60 tonn. Hjartdal kommune har ei innsamlingsordning for landbruksplast. Ordninga driftast av landbrukskontoret i kommunen. 4 Organisasjonen LOOP / Østfoldforskning / Forbrukerinspektørene NRK 30

9.2 Vurdering Generelt I forhold til miljøbelastningar er det ønskeleg å redusere avfallsmengdene totalt sett. Det å produsere avfall er pr definisjon eit ressurstap. Eksempelvis krevst det ca 2 kg olje for å produsere 1 kg bereposar. Dernest er gode gjenvinningsresultat / høg sorteringsgrad viktig for miljøet og renovasjonsøkonomien. Irmat seier på sine heimesider at ein ved å kjeldesortere og materialgjenvinne avfall fører materiale og energi tilbake til kretsløpet. På denne måten sparer vi naturressursar, noko som er gunstig i eit miljøperspektiv. Ut frå ein økologisk ståstad meiner ein del forskningsmiljø at optimale returmengde for ombruk eller materialgjenvinning ligg frå 70 til 98 prosent. I dag er det få kommunar i Noreg som kjem opp mot ein slik gjenvinningsgrad. IRMAT ønskjer å stadig forbetre seg innan kjeldesortering for at meir avfall skal kunne gjenvinnast. Det kostar mykje å behandle restavfallet. Staten krev ei sluttbehandlingsavgift som saman med deponiet sine handteringskostnader gjer at kostnaden per tonn ved deponering overstig 1200 kr/tonn. For fleire utsorterte fraksjonar er det imidlertid ein positiv verdi ved levering til behandlingsanlegg. Dette gjeld m.a. metall, glas, hushaldningsplast, papp og papir. Kostnader med EE-avfall blir omlag dekka fullt ut gjennom refusjon frå ei miljøavgift som blir lagt på alle nye EE-produkt. Utsortert plast har i 2009 en verdi ved videresal på 1100 kr/tonn, slik at differansen ved å leggje det på deponi er over 2000 kr/tonn! Avfallsfraksjonane kan ta mange vegar, ut frå kva for salskanalar avfallselskap har. Eksempelvis blir trevirket stort sett kjørt til Sverige for utnytting til energiproduksjon, medan plast kan hamne i Tyskland. Det er uansett viktig å redusere avfallsmengda totalt sett og auke sorteringsgraden! Avfall hushaldninger Avfallsystemet for hushaldninger i Hjartdal fungerer bra i forhold til klimagass-problematikken. Materialgjenvinningsgraden er høg og våtorganisk avfall blir tatt hand om på ein forsvarleg måte. Det er imidlertid vanskeleg å berekne gjenvinningsgraden for abonnentane i Hjartdal av flere årsaker: Mange hytter utan kildesortering drar opp restavfallsmengda Fastbuande bruker hyttecontainaren Det ligg her eit potensiale for betring av sorteringsgraden. Ein av årsakene til feilbruk av hyttecontainarar, er at det ikkje er ein eigen gjenvinningsstasjon i Hjartdal. Dette kan vere et tiltak. Det kan også vere at det skortar på informasjon og motivasjon. Heimekomposteringen betyr lite i denne samanhang og bør få halde fram som før. Det bør generelt vere eit mål at hushalda kastar mindre mat, men dette ligg ikkje innanfor avfallselskapet sitt ansvarsområde. Slam Mengdene er små og dagens ordning fungerer tilfredstillande. Slam er i seg sjølv ein ressurs for produksjon av energirik metangass (biogass), men mengdene er altfor små til at det kan oppnåast rimeleg økonomi. Avfall hytter Alt hytteavfall går i dag til deponi, men sommaren 2010 opphører dette løyvet. Hytteavfallet må deretter sorterast slik at restavfallet ikke inneheld organisk materiale. Dette er planlagt gjort på Goasholt. 31

Mange hyttefolk er vane med å kildesortere heimefrå og for mange kjennest det feil at ein ikkje får gjere dette på hytta. Førebels er det imidlertid ikkje planar om å innføre avfallsortering for hyttene, men betre returpunkt på strategiske stader kunne avhjelpe problemet. For øvrig er hytteavfall, både forbruksavfall og avfall frå byggeverksemd, problematisk. Dette pga feilbruk / misbruk av containarar m.v. Mykje avfall som går rett på deponi kunne vore gjenvunne. Folk må finne seg i å kjøre (større mengder) byggeplass-avfall til mottak, sjølv om mottaket er i Notodden. Antagelig trengst det meir informasjon og motivasjon for å redusere misbruk. Avfall Næring Det er også dårlegare løysingar for næringsavfall. Sortering av ulike fraksjonar kunne vore myke betre. Blant entreprenørane/byggmeistarar er oppfølging av avfall frå byggeplassane til dels mangelfull. Høgst sannsynleg er det mykje brenning av avfallet. Dette er da plast, isopor, mineralull, malerestar, papp og papir, malt / umalt trevirke og trykkimpregnert virke. Dette er ulovleg og grenser til miljøkriminalitet. Kommunen kan redusere problemet ved å sette større fokus på avfallsplanane i byggeløyvet, følgje opp dette med stikkprøver og krevje dokumentasjon på innlevert avfall til godkjent mottak. Bedrifter og kommunale verksemder må sjølv finne ut av sine avfallsløysingar. Informasjon og motivasjon er her viktig, i tillegg til økonomien. Skular, barnehagar og sjukeheimen bør sortere avfallet på lik linje med hushaldningsavfall, dvs mat, papp og papir, plast, restavfall og spesial avfall. Gebyra vil bli lågare ved utsortering, slik at det her kan vere pengar å spare. Dersom verksemdene ønskjer å bli mijøfyrtårnsertifiserte, vil avfallsløysingar vere ein viktig del av gjennomgangen. Landbruk Innsamling av landbruksplast som fungerer bra gjennom det lokale mottaket. Det er så vidt ein veit lite misbruk. Anna Det er knytt eit betydelig transportbehov til innhenting av avfallet rundt i kommunen. IRMAT forsøkjer å optimalisere hentefrekvensen og logistikken for øvrig så godt som råd. Det stillast i dag ikkje krav til utslipp frå bilane. I dei neste anbudsrundene vil ein ha moglegheit til å stille miljøkrav til transport-tenestene. Dette kan vere krav om Euroklasse 4 / 5 til motorane, eller at en viss del av bilane skal gå på bioenergi. Det kan vere ein symbolsak å innføre forbod mot plastposar i kommunen. Dette har gitt stor merksemd i andre kommunar og set avfallsproblematikk på dagsorden. 32

9.3 Målsetting og tiltak Forbetre kildesorteringa i hushaldningane til 65 %. Forbetre ordningar for hytteavfallet. Forbetre avfallsløysingane for bedriftene Skjerpe rutinene ved handtering av byggeplassavfall Tiltak Kommentar Ansvar 1 Haldningar og motivasjon innbyggjarane. 2 Etablere betre ordningar for kildesortering ved bedrifter og kommunale verksemder 3 Følgje opp byggenæringa mht. avfallshandsaming 4 Tilretteleggje med betre returpunkt for det ordinære hytteavfallet 5 Stimulere til avfallsminimering, ombruk og mindre bruk-og-kast Samarbeide med IRMAT om informasjonstiltak, engasjere skoleelevar i temaet, og liknande. Kvar einskild bedrift må ha si containerløsning og ordne med tømming IRMAT bør markedsføre sitt renovasjonstilbud. Avfallsplanar og stikkprøver / dokumentasjon på byggeplass. Varsle om bøter for overtredelse. Stad og løysing avklarast nærare med IRMAT. Syte for god informasjon til hytteeigarane. Vurdere mottaksløysingar for utstyr som har vidare bruksverdi. Leggje til rette for bytteordningar. 6 Miljøfyrtårnsertifisere bedrifter. Miljøfyrtårnsertifiserte bedrifter må sørgje for gode avfallsløysingar. 7 Skrot-aksjonen i landbruket bør fortsette. Samla inn ca 100 tonn kvart år dei 2 åra ordninga har eksistert. Viktig bidrag til å rydde opp i Kulturlandskapet. 8 Miljøstasjon eller returpunkt i Ørvella / Sauland vurderast. I kommune er det ingen slike stasjonar i 2009. 33

10 Transport 10.1 Status Personmobiliteten i Noreg, har blitt om lag fire ganger så høg i perioden frå 1960 til 1995, målt i reiste kilometer pr innbyggjar. Utsleppet frå transportsektoren har med det også auka. Alle mobile kjelder utgjer ca 69 % av samla utslepp av klimagassar i Hjartdal (2007). Vegtrafikk aleine utgjorde ca 43 %. Tonn CO2- ekvivalenter 12 000 Hjartdal Mobil forbrenning, utslipp av klimagasser 1991-2007 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Mobil forbrenning i alt Veitrafikk Lett kjøretøy,bensin og diesel Annen mobil forbrenning Tungt kjøretøy,bensin og diesel Skip og båter, avgasser 10-1 Kilde SFT Miljøstatus i Norge Utsleppet av klimagassar frå mobile kjelder har totalt sett auka med ca 39 %, 2920 tonn, frå 1991 til 2007. Hovudtal: Vegtrafikken har auka med om lag 597 tonn CO 2 ekv. sidan 1991, dvs 10% Andre mobil forbrenning har auka med 2323 tonn sidan 1991, dvs. med 256 %. Dette er anleggsmaskiner, landbruksmaskiner og andre motorreiskap. Vegtrafikk utgjer samla ca. 63 % av det totale utsleppet frå mobile kjelder. Vegtrafikken fordeler seg på E134, riks- og fylkesvegar og kommunale vegar: Samla trafikkarbeid Sum Lette kjøretøy Tunge Kjøretøy Del av samla trafikkarbeid 24,9 22,7 2,26 100 % Riks- og fylkesvegar 23,8 21,6 2,16 95 % Kommunale vegar 1,14 1,04 0,10 5 % Trafikkarbeid, i millionar km, i Hjartdal i 2005 fordelt på ulike vegar Tabellen over viser talet på køyrde kilometer i Hjartdal kommune. Vegtrafikkindeksen er berekna ut frå Staten vegvesens maskinelle tellepunkt, der trafikken blir registrert kontinuerleg kvar time heile året, og det vekta utvalet gir trulig eit godt bilete av utviklinga i trafikkarbeidet (vognkm) på riks- og 34

fylkesvegnettet. Eigne tal for E-134 ligg ikkje føre. Tala er meir nøyaktige på dei store vegane enn på dei små. Det er imidlertid berre 9 tellepunkt i heile Telemark. Ulike transportmiddel fører til ulike utslepp pr. km. Unnataket er sjølvsagt sykkel og gange, som ikkje fører til utslepp. Utover dette kan sykkel og gange seiast å ha ein helsefremjande effekt. Vestlandsforskning har gjort ei undersøking over utslepp pr. person pr. km : CO2-utslippstala gjeld for bilar som går på fossilt drivstoff, og ikkje bilar som går på biodrivstoff, elbilar og hydrogenbilar. Transportmiddel Utslipp (kg CO2 per person per km) Personbil: 0,183** Buss (gjennomsnitt) 0,120 Tog 0,016 Trikk, T-bane (snitt) 0,021 Bilferger 0,120 Hurtigbåt 0,803 Kortbanefly (Widerøe) 0,289 Innenlands fly 0,578 Utenlands fly 0,475 Charterfly 0,297 Figur 10-2 Kilde Vestlandsforskning Så vidt ein veit, er det ikkje registrert elbilar i Hjartdal, og det ligg heller ikkje føre kunnskap om registrerte biodieselbilar, etanolbilar eller biogass-/propanbilar. Det er ikkje tankfyllestasjonar for nemnde typar alternative drivstoff i kommunen. Reisevanar Det ligg føre lite statistikk på reisevanar. Det herskar imidlertid liten tvil om at bruk av privatbil er den transportformen som er desidert mest nytta i Hjartdal. Sjølv om E134 passerer gjennom kommunen, er busstilbudet svært dårleg. Ekspressbussane mellom Notodden og Seljord køyrer om Gvarv og Bø og kjem følgjelig ikkje forbi Hjartdal. I følge Nettbuss på Notodden er det berre eit busstilbod for skuleelevane. Det er ikkje bussar i helgene eller feriane og det er dårleg buss-samband til Notodden. Buss er derfor ikkje noko alternativ for arbeidspendling til Notodden og vidare, med mindre ein køyrer til Ørvella, kor Rjukan-ekspressen kjem forbi og ein blir med denne. Stoppestaden på Ørvella er imidlertid dårleg lagt til rette som trafikk- knutepunkt. Hjartdal har også ein del hyttebustader, som i tillegg til turistnæringen generer trafikk. Det er per 2009 ca 3 km med gang- og sykkelstigar i kommunen. Dette er strekningar i Sauland, i Nordbygda i Hjartdal og i Tuddal som er særlig viktige pga skuleveg. Det manglar gang- og sykkelsti på nokre utsette strekningar i nemnde område, samt at det manglar gang- og sykkelsti mellom disse stadene. Tal for syklande og gåande ligg ikkje føre. 35

10.2 Vurderingar Den høge delen bruk av privatbil som transportmiddel er ikkje spesielt for Hjartdal. Befolkninga har eit dårleg kollektivtilbod og avgrensa tilrettelegging for syklande og gåande. Busettinga er forholdsvis spreidd og mange har eit stykke veg til arbeid, skule, butikk, fritidsaktivitetar m.v. Den viktigaste forklaringa på at bilen har ein dominerande plass som transportmiddel er at den er så enkel å bruke. Dette går særleg på godt tilgjengelige og god framkommelegheit. Bilen er for dei fleste helt uunnverleg til ei rekke formål som transport av barn til barnehagen, handling og transport av varer, reise til arbeidet, reiser i arbeidet, fritidsreiser m.v. For å redusere utsleppet av klimagassar er det heilt naudsynt å redusere transportbehovet, avgrense bilbruken og få ein større del over på buss, sykkel og gange. Dette vil ikkje passe for alle, men det kan vere mogleg for ein del av oss. Forbetring av busstilbodet er heilt naudsynt om dette skal vere et realistisk alternativ. Busssambandet mot Notodden er svært mangelfullt, medan det frå Notodden og vidare er eit godt tilbod mot Skien, Kongsberg, Drammen og Oslo Gardermoen. Den nye tunellen mellom Flatdal og Hjartdal vil føre til at E134 blir den raskaste vegen aust-vest for ekspressbussane. Dette kan opne for at busstilbodet kan bli vesentleg betre når ny tunell står klar. Bruk av privatbil vil vere dominerande i overskueleg framtid. Det er derfor også heilt naudsynt å kome over på lavutslepps drivstoff som for eksempel biodiesel og elektrisitet. Utsleppa frå ulike maskiner og utstyr (andre mobile kjelder) har dei seinare år blitt betydeleg i Hjartdal. Dei fleste (diesel)maskiner kan utan særlege problemi gå på rein biodiesel. Dette ville gitt betydelege utsleppskutt. På lengre sikt vil arealplanlegging vere eit viktig virkemiddel for å redusere transportbehovet og leggje til rette for meir bruk av gange og sykkel. Lokalisering av bustader, arbeidsplassar og naudsynte service- og aktivitetstilbod innanfor korte avstandar, har avgjerande verdi for transportløysingane. Kommunen har nokre få verkemiddel når det gjeld å endre folk sine transportvanar på kort og mellomlang sikt. Dette er i hovudsak: Bygging av gang- og sykkelstigar Transportplanlegging i samarbeid med Fylkeskommunen og buss-selskapa. Påverknad overfor innbyggjarane gjennom haldningsskapande tiltak Gange og sykling Truleg er ein stor del av bilturane i Hjartdal mindre enn tre kilometer, dvs. at gange og sykling kan vere eit alternativ. For at folk skal la bilen stå og gå eller sykle istaden, må forholda leggjast til rette for at sikringa ivaretakast. Dette vil innebere utbygging av gang- og sykkelstigar på utvalde strekningar. Vidare vil det truleg vere naudsynt med ein stor innsats for å endre folk sine haldningar og vaner. (Gange og sykling sparar miljøet, sparer penger og gir betre helse!) Kollektivtrafikk / transportplanlegging Med E134 som ei viktig transportåre mot Notodden og vidare mot Skien og Kongsberg/Drammen, bør det veire et potensial for å gi befolkninga i Hjartdal eit kollektivtilbod. Det ligger ikkje føre tal for arbeidspendling, men det er grunn til å tru at det er ein del sysselsette i Notodden og vidare austover, og vise versa. Undersøkingar må gjerast i samarbeide med Fylkeskommunen og bussselskapa. Det handlar om mange faktorar, som trafikk-knutepunkt med parkeringstilbod og 36

ventefasilitetar (leskur, venterom og liknande), hyppigheit, pris, standard på bussane og transporthastigheit for å nemne det viktigaste. Ekspressbusstilbodet langs E-134 er altfor dårleg forbi Hjartdal. Dette må betrast om det skal bli realistisk å redusere bilbruken. For å oppnå en større del kollektivbrukarar, vil det i tillegg til eit godt kollektivtilbud også kreve stor innsats for å endre folk sine haldningar og vaner. Arealplanlegging Kommunen er forvaltar av Plan- og bygningslova som er eit av dei viktigaste og mest langsiktige klimavirkemiddel vi har i Noreg i dag. Plan- og bygningslova gir kommunane ansvar for arealplanlegging og tilrettelegging av transportsystem. Arealplanlegging etter plan- og bygningslova vil først og framst kunne bidra til å redusere utslepp frå transport gjennom å sjå lokalisering av bustader, arbeidsplassar og ulike tenester i samanhang. Planog bygningslova gir også kommunane høve til å utvikle gang-, sykkel- og turvegsystemet. Drivstoff til transportføremål Det vil vere heilt naudsynt å kome over på alternative drivstoff for bilar og tyngre kjøretøy for å oppnå reduksjonar i utslepp av klimagassane. Det skjer for tida ei enorm teknologisk utvikling på dette området. Dei mest aktuelle løysingane for Hjartdal synest å vere: Lavutsleppsbilar ( ned mot 100g CO2 / km) Biodiesel Bioetanol (E85) Elbil Bioetanol framstillast vanlegvis av landbruksprodukt som inneheld sukker, stivelse og cellulose. Eksempel er sukkerrør, sukkerroer, mais, korn og poteter. Men det er også mogleg å framstille bioetanol av planter som ikkje brukast som menneskeføde, blant anna trevirke (cellulose) og gras. Bioetanol (E85)kan erstatte bensin. Biodiesel lagast tradisjonelt av organiske fettsamansettingar som raps, fiskeoljer, frityrfett, og liknande. Noko av råstoffet kan vere på bekostning av matproduksjon. Dette prøver ein å unngå. Det arbeidast no med ein internasjonal standard for sertifisering av biodrivstoff, slik at ein unngår uheldige konsekvensar av produksjonen. Fakta: Express Distribusjon i Tønsberg har 33 lastebiler som går på biodiesel. Påfylling skjer fra egen tank på 50.000 liter. Syntetisk biodiesel er kunstig framstilt. Syntetisk biodiesel kan i utgangspunktet framstillast av alt organisk materiale, deriblant trevirke, halm og landbruksavfall. Dette er 2.generasjons drivstoff, som er under utvikling. Mange bilmodellar er etter kvart modifisert for å kunne gå på biodiesel / bioetanol. Elbil Elbilen er i rask teknologisk utvikling, nye modellar er større og har større rekkevidde. Bildet viser norskbygde Think Ox Rekkevidde 200km, toppfart 135km/h 37

Det finst også meir ordinære biltypar som er bygd om til elektrisk drift. Det forventast også at det kjem Plug in hybridar i ordinært sal i løpet av 2010, dvs bilar som går om lag 100km på batteri, før motoren koblast inn. Miljøbil Grenland har i fleire år bygd om vanlege småbilar til elektrisk drift. Tata Motors-konsernet har no gått inn som majoritetseigar og dei skal no utvikle ein ny modell elbil som vil vere klar for sal i 2010. Stipulert pris er kr. 250.000 og rekkevidde 200 km. Eit tiltak i Hjartdal kommune kan vere å opprette ladestasjonar for elbilar på sentrale stader i kommunen, slik at det blir mogleg å lade opp andre stader enn heime hos eigaren. I regjeringa si tiltakspakke ligg det 50 millionar kroner til ladestasjonar. Transnova har fått i oppdrag å fordele midlane og det kan søkast om støtte på kr. 10.000 pr ladestasjon. For å kunne nytte biodiesel og bioetanol, må det vere eit tilbod om fylling av slikt drivstoff i kommunen. Det er bare éin bensinstasjon i kommunen og ein vil soleis vere avhengig av at denne vil tilby slikt drivstoff. Kundegrunnlaget kan bli lokale bilar i Hjartdal og gjennomgangstrafikken på E134. Imidlertid har Regjeringå foreslått å innføre halv autodieselavgift for biodiesel i 2010 og full autodieselavgift fra 2011. Av denne grunn er det lite aktuelt å opprette fyllestasjon for biodiesel lokalt. Fråi 1. april 2009 ble det innført eit omsetningspåbod for biodrivstoff som sørgjer for at minimum 2,5 volumprosent av totalt omsett mengde drivstoff til vegtrafikk består av biodrivstoff. Dette blandast inn i ordinær diesel. Regjeringa sitt mål er å auke biodrivstoff-delen til 5% frå 2011. Annan mobil forbrenning (traktorar, anleggsmaskiner m.v) har auka med 2323 tonn sidan 1991 og er no på ca 3800 tonn CO2-ekv. dvs. omtrent på same utsleppnivå som landbruket sitt totale utslepp. SSBs statistikk viser at delen avgiftsfri, farga diesel, ligg på 28 % av totalomsetninga av drivstoff i Noreg. Om lag 17 % av dette brukast i landbruket, resten i ulike typer maskiner og utstyr. Klimameldinga for landbruket opplyser at om lag 95% av dieselmotorane kan nytte biodiesel på linje med vanleg diesel. Ein kan gå ut frå at dette også vil gjelde for andre typar anleggsmaskiner. Imidlertid er prisnivået på biodiesel ikkje konkurransedyktig med ordinær diesel. Andre tiltak: Kameratkøyring Det tenkjast her på betre organisering av personreiser som kameratkøyring og felleskøyring til arbeidsplassar. Tilrettelegge avtaler over internett / heimeside og liknande. Nettsida www.haiketorget.no koblar bilistar med menneske som treng transport. Tenesta er eit (gratis) tilbod både til bilistar med ledig plass i bilen, haikarar som planlegg ei enkeltreise og pendlarar som reiser same strekning til faste tidspunkt. Haiketorget nyttast både av bedrifter og andre som vil redusere tal på tenestereiser, og til privatpersonar. 38

Bedrifter kan enkelt opprette eigne lukka brukargrupper i Haiketorget, og på den måten lage bedriftsinterne system. Tomgangskøyring Mange i Hjartdal opplever tomgangskjøyring som eit problem i bygda. Ein del bilførarar og førarar av traktorar lar motoren gå lenge på tomgang, av gammal vane. Særleg går dette ut over barn og astmatikarar. Dessutan gir dette eit unødvendig utslepp av klimagassar. Tomgangskøyring er kanskje den mest unødvendige bruk av kjøretøy som finst, med støy- og forureiningsproblem som resultat. Er eit kjøretøy parkert i meir enn 30 sekund sparast pengar ved å slå av motoren. Såkalt unødig tomgangskøyring er forbode ifølge veitrafikkloven sine forskrifter om trafikkreglar, paragraf 16. Politiet har imidlertid låg prioritet på handheving av dette forbodet. Syndarar treng kanskje berre ei påminning om forbodet. Nokre skilt strategisk plassert, med Tomgangskøyring forbode er kanskje tilstrekkeleg og ein kan i tillegg engasjere småskule-elevane til å følgje opp? 10.3 Målsettingar og tiltak Redusere delen reiser med privatbil Auke delen reiser med buss, dvs. - etablere eit betre busstilbod Auke sykkelbruken Etablere eit tilbod for fylling av bioetanol og biodiesel i kommunen 2015 Etablere minst éin ladestasjon innan 2015 Tiltak Omtale Merknad Ansvar 1 Arbeide for eit betre ekspressbusstilbod langs E134. 2 Trafikk-knutepunkt Ørvella og Sauland 3 Vidare satsing på utbygging av gang- og sykkelvegar langs riksog fylkesvegar Samarbeide med buss-selskapa og Fylkeskommunen om å etablere et busstilbod mot Notodden. Sørge for at nødvendig fysisk tilrettelegging gjerast innan tunellen Århus Gvammen opnast. Utvikle trafikk-knutepunkti. Et på Ørvella og eit på Sauland, sørgje for betre tilbringarteneste imellom. Samarbeide med Statens Vegvesen. Avklare nærare prioriterte strekningar. 4 Hjartdal melder seg inn i Sykkelaksjonen 5 Etablere ladestasjon i Sauland Søkje Transnova om støtte. Samarbeide med elverket 6 Kameratkøyring Oppfordre til kameratkøyring. Kommunen må gå foran på sine arbeidsplassar. 39

11 Landbruk 11.1 Status Landbruket forvaltar store delar av Noreg sitt areal og står for eit mangfald av aktivitetar. Sektoren bidrar i betydeleg grad til karbonbinding, ved opptak og binding av karbon i skog og jordsmonn. I Noreg tar skogen årleg opp vel halvparten av dei menneskeskapte klimagassutslippa. Trevirke i konstruksjonar gir lagring av store mengder karbon, bruk av bioenergi er utsleppsnøytralt. Samtidig har landbruket utslepp knytt til: dyrking av ulike vekstar avrenning frå jord husdyrhald energi til bygg og anlegg drivstoff til landbruksmaskiner Til saman står landbruket for om lag 9 % av Noregs totale klimagassutslipp. Av dette utgjer metan (CH4) 47 %, lystgass (N2O) 45 % og karbondioksid (CO2) 9 %. Det er ein del uvisse knytt til desse tala; dei derfor må nyttast med varsemd. Nærare informasjon om dette kjem fram i SSB-rapport 2008 /48 The Norwegian Emission Inventory 2008 Landbruket har ei pluss-side ved binding av karbon gjennom fotosyntesa. Det forgår også mykje forsking på desse områda, både når det gjeld CO2 binding i jordsmonn, i skogen og senast i samband med grasbasert kjøttproduksjon. Ein EU-finansiert forskingsrapport med namn «Full accounting of the greenhouse gas budget of nine European grassland sites» har undersøkt klimautsleppa ved ei rekke ulike produksjonsformer i det grasbaserte husdyrhaldet. Rapporten konkluderer med at karbonlagringa i grasmarka der sau og storfe beiter, dekker alle klimautsleppa frå dyra, slik at kjøttproduksjonen er klimanøytral. Problemstillingane er med andre ord ikkje enkle og kunnskap mangler om disse tema. Figur 11-1 Kilde SSB 40

Landbruket i Hjartdal har eit utslepp på ca 4.000 tonn CO2-ekvivalentar, dette er om lag 26 % av dei totale utsleppa i kommunen. Da er ikkje CO2-binding i skog tatt med. Det meste av metanutslippa kjem frå dyra si fordøying, mens lagring av husdyrgjødsel under oksygenfattige forhold gir utslepp av både lystgass og metan. Utsleppa av lystgass kjem hovudsakleg frå jordbearbeiding. Utsleppa fordeler seg ganske likt mellom husdyrhald og jordbearbeiding. Landbruket er ein stor sektor i Hjartdal og omfanget er stort i forhold til nabokommunane. Dei fleste driv tradisjonelt, det er berre 4 stk som driv Debio-godkjend økologisk landbruk, av totalt 91 produsentar som får produksjonstilskot. Tal på storfe i Hjartdal er totalt om lag 700 stk. Dei fleste besetningane er imidlertid relativt små. Figur 11-2 Tal på storfe i Hjartdal Energi til bygg og anlegg. Figur 11-3 Kilde SSB 41

Primærnæringane er registrert med eit stasjonært energiforbruk på drygt 5 GWh. Dei fleste gardsbruk har bare éin strømmålar knytt til bustaden. Forbruket omfattar følgjeleg våningshusa / hushaldningane, i tillegg til forbruk i fbm. korntørkar, driftsbygningar o.a. ( Energiforbruket i sektoren hushaldningar er derfor tilsvarande lågare. ) Landbruksmaskiner Utslepp frå landbruksmaskiner kjem inn under transportstatistikken Annan mobil forbrenning som også omfattar utslepp frå anleggsmaskiner og diverse motorisert utstyr. Landbruket sin del av dette kjem ikkje fram av statistikkane. Skog Skogbruk bidrar i dag positivt i klimasammenheng med CO2-binding i skog og jordsmonn gjennom fotosyntesa. Trevirke inneheld karbon tilsvarande om lag 700 kg CO2 per kubikkmeter. Bruk av trelast istadanfor stål gir ei netto innsparing på om lag 300 kg CO2- ekvivalentar pr kubikkmeter trelast. I tillegg kjem lagringen av 700 kg CO2 pr kubikkmeter gjennom trelasta si levetid og ein eventuell sluttbruk av trelasta til bioenergi 5 Fylkesskogmeistaren i Telemark, Jon Olav Brunvatne har gjort ei berekning på CO2-bindinga i skogen for kommunane i Telemark, sjå figur nedanfor. For Hjartdals del, er CO2-bindinga i skog betydeleg større enn dei totale utsleppa av klimagassar er. Figur 11-4 Kilde: Fylkesmannen i Telemark, Jon Olav Brunvatne. 11.2 Vurderingar Vedkomande husdyrhald Det er eit mål å oppretthalde mjølke- og kjøttproduksjonen minimum på same nivå. Dyrehaldet vil utvilsamt tilføre til utslepp av klimagassar, men nyare forsking tyder på at grasproduksjonen bind så mykje karbon at produksjonen i seg sjølv kan vere klimanøytral. Plantene som dyrkast bind store mengder karbon og brukast direkte som mat eller som fôr til husdyr. Karbonet går vidare i 5 UMB Prof. B. Solberg 42

matvarene. Maten og matavfall blir så fordøyd eller brote ned, slik at karbonet i all hovudsak hamnar tilbake i atmosfæren som CO2. Dette blir rekna å vere klimanøytralt. Produksjon av mat er av så vital tyding, at det vil vere heilt feil å redusere produksjonen lokalt og flagge denne ut til andre land. Det vil bare forflytte utsleppa av klimagassar, og ein vil i tillegg få utslepp i fbm. større transportavstandar. Kortreist mat er mest miljøvenleg. Det har også stor verdi i forhold til sysselsetting og busetting i distrikta. Transport av mat over lange strekningar er klimaskadeleg. Det er imidlertid gjort ei rekke undersøkingar for å kunne redusere utsleppa av metangass frå husdyra og resultata tyder på at ved å tilpasse fôret kan reduksjonen liggje på om lag 20 25 % 6 å kunne innføre dette i større skala må anten forbrukarane belage seg på dyrare mat, eller styresmaktene må leggje til rette med blant anna prisnedskriving for slikt fôr.. For Gjødsla har bra energiinnhald for omdanning til metangass. Imidlertid er besetningane gjennomgåande små i forhold til å etablere lønsam metangass-produksjon med dagens teknologi. Staten sin medverknad og rammevilkår er heller ikkje tilstrekkeleg gode. Gårdsbruka i Hjartdal ligg spreidd, og det vurderast som lite sannsynleg at et felles metangassanlegg er realiserbart. Det kan imidlertid kanskje gjerast noko i forhold til gjødselbehandling, lagring og spreiing. Figur 11-5 Karbonstrømmen i norsk jordbruk. Vedkomande jordbearbeiding Lystgass blir danna ved nedbryting av nitrogenhaldige stoff utan oksygentilgang I jordbruket blir lystgass danna ved nedbrytigsprossessar i jordsmonnet. Hovudkjeldene til lystgassutsleppa er tilføring av kunst- og husdyrgjødsel til dyrka areal. Dette utgjer nær 50 % av dei totale lystgassutsleppa frå jordbruket. Nedbryting av restavlingar utgjer ca. 19 %, kultivering av myrområde om lag 13 %. (Nasjonale tal) 6 Harald Volden, UMB 43

Utsleppa av lystgass frå jordsmonnet aukar med aukande mengder nitrogen som tilførast jorda. Desse utsleppa aukar frå jord som er sur, fuktig og hardpakka. I tillegg har tine/fryseprosessar og mengda organisk materiale i jordsmonnet verdi for produksjonen av lystgass 7. Det er også av betydning at det pløyast om våren, slik at avrenning reduserast. Dette er imidlertid av lita tyding i Hjartdal, da det vesentleg er grasproduksjon. Det er å tru at økologisk drift, som blant anna inneber at det ikkje nyttast kunstgjødsel, fører til mindre utslipp av lystgassar pr. arealeinheit. På den annan side trengst det større areal for å produsere tilsvarande mengde mat, med økologisk metode. Produksjonen av kunstgjødsel fører i seg sjølv til betydelege utslipp av klimagassar. Dette blir å sjå som indirekte utslipp, idet dei kjem i Porsgrunn og ikke i Hjartdal. For klimaproblemet speler det som kjent inga rolle. Når det gjeld jordbearbeiding, er bøndene i hovudsak flinke til å optimalisere bruken av kunstgjødsel og husdyrgjødsel. Det arbeidast med meir avanserte metodar for gjødselspreiing. Det er sett i gang et storskalaforsøk for å teste ut effektar og kostnader ved bruk av meir avansert spreieutstyr. Dette inkluderer utstyr som legg gjødsla i striper langs bakken, eller som sprøyter gjødsla ned i bakken ved hjelp av høgt trykk. Tiltaket reduserer ammoniakktapet og dermed aukar nitrogeneffekten av husdyrgjødsel. Tiltaket kan imidlertid auke lystgasstapet noko, slik at netto lystgasseffekt er noko lågare enn reduksjonen i bruk av nitrogen frå mineralgjødsel (handelsgjødsel). Det er også stor uvisse knytt til kostnadene ved tiltaket. Det er også forventa ei teknologisk utvikling og ein reduksjon i prisane på utstyret som gjer tiltaket meir aktuelt i åra framover. Skog Både innan jordbruket og skogbruket er det eit betydelig potensial til ytterlegare å auke opptaket av CO2 og å redusere utsleppa av klimagassar 8. Skogpolitikken er basert på ei grunnstamme av verkemiddel som omfattar: direkte tilskot til nærings- og miljøtiltak i skogbruket, herunder langsiktige investeringar i skogbrukstiltak, blant anna planting og ungskogpleie direkte tilskot til skogbruksplanlegging med miljøregistreringar ei skogfondsordning som inneber at skogeigaren må sette av 4 40 prosent av brutto tømmeroppgjer til investeringar i skogen beskatningsreglar som regulerer berekning av skogformue, gjennomsnittslikning av inntekt frå skogbruket og som knyttar ein skattefordel til skogtiltak som dekkast av skogfondsmidlar verdiskapingsprogrammer for trebasert innovasjon og bioenergi Verkemiddelbruken i skogpolitikken har imidlertid ikkje vore direkte retta inn mot maksimale klimabidrag i form av CO2-opptak. Det er grunn til å tru at det her kan kome nye ordningar dei næraste åra. Skogøkosystemet er komplisert. Det knyttar seg også mange valmoglegheiter til produksjon, hausting og korleis trevirket og biomassen brukast. Desse spørsmål er blant anna belyst i klimameldinga for landbruket og det visast til denne for meir informasjon. Generelt vil skogtiltak som bidrar til auka skogproduksjon også bidra til auk karbonbinding. Dette omfattar tiltak som optimaliserer tretettleiken på areal det drivast skogbruk på i dag, planting av skog på nye areal, planteforedling og gjødsling av skog. 7 8 Arne Myhre, HIT UMB, INA Fagrapport 11 44

Skogpleie, i form av tynning og avstandsregulering har ein klår, positiv effekt på framtidig virkeskvalitet og volumet av nyttbart virke, og har såleis mykje å seie for delen trevirke som går til bygg og anlegg som gir varig binding av karbon. Bioenergi Bioenergi er interessant satsingsområde for verdiskaping og sysselsetting, men moglegheitene for leveranser er avgrensa, før vassboren varmeanlegg er på plass. Kommunen har gjennom si handsaming av reguleringsplanar og byggjesaker, saman med utbyggjar ansvaret for kva for energiløysingar som veljast. Det finst gode støtteordningar for bioenergi, som er eitt av styresmaktene sine satsingsområde : Skogeigarar kan få tilskot til utdrift av skogsvirke til energiflis frå Fylkesmannen, for å bli meir konkurransedyktige i fht elektrisitet og fyringsolje. Innovasjon Noreg har ei støtteordning til flisproduksjon, der siktemålet er å bidra til auka kapasitet innan produksjon og marknadstilgang på biobrensel i Noreg. Investeringsstøtte (25%) kan bli gitt til opparbeiding av tomt, lagertak, flistørkar og nytt utstyr som flishoggarar, klippeaggregat, helteaggregat og liknande. Det vert også gitt støtte (50%) til Utviklings- og kompetansetiltak som prosjekt, kurs og tiltak innan informasjon, opplæring, logistikkforbetring, utprøving av utstyr, målemetodar for energimengde og arbeidsmetodar for hausting og uttak av brensel og liknande. Innovasjon Noreg har også gode støtteordningar når det gjeld investeringar i anlegg bygd for varmesal, gårdsvarmeanlegg, veksthus og biogass. (Det blir gitt inntil 35 prosent støtte til investering og 50 prosent utrednings- og kompetansetiltak. ) Tre som byggemateriale. Bruk av tre som byggemateriale har lange og sterke tradisjonar i Hjartdal. I hytte-sektoren har det blitt bygd et stort tal hytter i dei seinare år og det satsast på vidare utbyggingar. Det er ønskeleg at ein større del av trevirket brukt til tømmer og bygningsmaterialer i alle dei nye hyttene blir produsert lokalt eller i regionen. Kortreist tømmer er klimavenleg og vil bety mye i fht lokal verdiskaping. Her støyter ein imidlertid på fleire utfordringar lokalt: Pris og leveringsdyktigheit. Gårds-sagene får svært høg straumpris fordi dei belastast med effekt- kostnadene i everket sin tariff. Konstruksjonsvirke må vere klassifisert etter styrke, og bli stempla deretter. Dette systemet må på plass om slike materialer skal seljast. Leveranse av justert virke krev tjukkleikshøvling. Her må skogbruksnæringa, kommunen, Innovasjon Norge og andre instansar spele på lag og vurdere om ein kan til å få til noko. 45

11.3 Målsetting og tiltak Auke bruken av bioenergi i Hjartdal, med fokus på ved og flis. Redusere årlege utslepp av klimagassar frå landbruket Auke CO 2 bindinga i skog. Auke produksjonen av lokale matvarer. Auke bruken av lokale trematerialer i byggenæringa. Tiltak Det kan opprettast ulike prosjektgrupper i samarbeid med landbruksorganisasjonane for å ta ansvar for tiltaka og gjennomføre desse. Omtale Kommentar Ansvar 1. Stimulere landbrukseigedomar i å ta i bruk bioenergi. Kommunen tar initiativ til eit møte med næringa. Søke støttemidlar hos Innovasjon Norge. 2. Vidareføre tiltak for optimalisert jordbearbeiding. 3. Leggje til rette for rask forynging av skogen med tilfredsstillande tettleik etter hogst og riktig skogskjøtsel 4. Stimulere til etablering av matproduksjon, inkl. lokal videreforedling. 5 Legge tilrette for meir bruk av lokalt produsert trevirke og mulegheit for lokal produksjon av tremateriale Siktemål: redusere utslepp av lystgass. Vurdere tiltaka med jordbruksorganisasjonane. Innarbeide strategi og tiltak i næringsplanen. Kommunens næringsteam følgjer opp. Kommunen vurderer sine innkjøp mot lokal foredla mat. Rammevilkår for kraft til sagbruk må betrast, dette vurderast av Hjartdal Elverk. Investeringar i tørke, sertifisering og justering avklarast med Innovasjon Norge. 46

12 Kommunen si eiga verksemd Hjartdal kommune har ei omfattande verksemd. Årleg omsetnad er på om lag 98 mill.kr. 9 Kommunen er organisert slik kartet viser : Figur 12-1 Organisasjonskart Hjartdal kommune Folketalet 1.1.2009 var 1613 innbyggjarar. Den faktiske bemanninga i kommunen ved utgangen av 2009 var 147 årsverk og 193 tilsette. Hjartdal sitt klimafotavtrykk 10 pr. årsverk ligg litt under gjennomsnittet i Noreg, medan det pr. innbyggjar ligg litt over. Dette er vist på figur 12-2 til høgre. Samanlikna med øvrige kommunar i Vest-Telemark ligg Hjartdal lågast i klimafotavtrykk både pr. innbyggjar og pr. årsverk. Sjå fig 12-3 og 12-4 på neste side. Tala er berekna av MISA og meir detajert informasjon finst på www.klimakost.no 9 Årsmeldinga 2009 10 Direkte og indirekte utslepp av klimagassar, forårsaka av kommunen si verksemd. Figur 12-2 Klimafotavtrykk 47

Samanlikning klimafotavtrykk pr. innbyggjar : Figur 12-3Klimafotavtrykk pr innbyggjar, Kjelde MISA AS Hjartdal kommune sine berekna klimafotavtrykk pr. innbyggjar er 0,86 tonn CO 2 -ekv. Dette er på gjennomsnittet i øvre Telemark. Samanlikning klimafotavtrykk pr. årsverk : Figur 12-4 Klimafotavtrykk pr. innbyggjar. Kjelde MISA AS Hjartdal kommune sine berekna klimafotavtrykk pr. årsverk er 9,3 tonn CO 2 -ekv. Dette er blant dei lågare i øvre Telemark. 48

12.1 Kommunen sine bygningar og anlegg Status energiforbruk pr 2008 Energi totalt Bygningar Gateljos Vann og avløp Sum 2 011 332 kwh 108 630 kwh 299 800 kwh 2 419 762kWh Antall m2 oppvarma areal 10 250 m2 Spesifikt /gjennomsnittleg energiforbruk 196 kwh/m2 Kommunen har berre direkte elektrisk oppvarming i sine bygg, ingen bygg har vassboren varme. Kommunen utarbeidde i 2003 ein enøkplan for perioden 2004-2007. Det ble gjennomført enøksynfaringar av 6 bygg ( kommunehuset, sjukeheimen og 4 skular, korte rapportar ligg føre for alle bygg). Tiltaka som er omtala er i hovudsak utskifting av armaturar. På Sauland skule er dei fleste armaturar skifta i perioden 2001 2005. Der armaturane inneheldt PCB, er desse skifta til nye T5 armaturar. Kommunehuset har i tillegg fått rørsle-detektorar i alle kontor/møterom i 2008. Hittil er det ikkje registrert energiendring pga tiltaka. Hjartdal kommune byggjer ny barnehage i Sauland med vassboren gulvvarme med energibrønn og varmepumpe. Barnehagen vart tatt i bruk 01.01.2010. Kommunen søkte om tilskot frå Enova si enøk - krisepakke i vår til ei rekke enøk-tiltak i bygningsmassa. Pågangen frå landets kommunar var kolossal og Hjartdal kommune nådde ikkje fram med sin søknad, inga støtte blei gitt. Kommunen har ansvar for vegljos langs Fylkesvegar og kommunale vegar. Statens Vegvesen (Mesta) har ansvar for vegljos langs E 134, forbruket her er om lag 230.000kWh/år Energiforbruket på vatn- og avløpsektoren er knytta til pumpestasjonar og reinseanlegg. Vurderingar Hjartdal kommune har gjennomført ein del mindre enøk-tiltak i bygningane (utskifting av lysarmaturar) men har hittil ikkje sett serlige resultat av enøktiltaka. Hjartdal må antakelig satse sterkare på energieffektivisering i sine bygg for å oppnå større innsparingar. Tabellen 12.5 på neste side viser gjennomsnittleg forbruk i Hjartdal samanlikna med øvrige kommunar i Øvre Telemark. Gjennomsnittleg energiforbruk for Hjartdal kommune sine bygningar er om lag 196kWh/m2. Dette er ei grov samanlikning utan korrigering for klimaskilnader, men gir en god indikasjon på at Hjartdal kommune ikkje har et overforbruk av energi i sine bygg, sjølv om ein ligg litt høgare enn gjennomsnittet i samanliknbare kommunar. kwh / m2 Hjartdal Seljord Kviteseid Nissedal Fyresdal Tokke Vinje 196 156 187 178 197?? Figur 12.5 Tabell oversikt over spesifikt energiforbruk i kommunane i Vest-Telemark + Hjartdal. 49

Samanlikna med Seljord, ligg Hjartdal sitt forbruk omlag 25% høgare. Seljord har gjort mykje på Enøk, blant anna fleire SD 11 -anlegg og varmepumper. Dette har gitt resultat. Enøk-moglegheiter Enova har støtteordningar som skal bidra til at marginalt ulønsame tiltak skal vippe over til å bli lønsame og gjennomførbare. Det er viktig at tiltaka som gjennomførast ikkje gir publikum / brukarar/ og tilsette reduksjon i komfort eller dårlegare inneklima. Alle kommunen sine eksisterande bygg har direkte elektrisk oppvarming. Bruk av alternativ energi er derfor vanskeleg med mindre ein byttar panelomnane ut med radiatorar. Dette er imidlertid ei kostbar affære som berre kan gjerast når utskifting av gamle panelomnar er naudsynt. Enova har støtteordningar også til dette, men innteninga blir likevel svært langsiktig. Dette må i alle fall sjåast i samanheng med vedlikehaldsplanar. Teknisk etat har avgjort at alle nye bygg heretter skal ha vassboren varme. Det byggast no ein ny barnehage på Sauland, med vassboren gulvvarme og varmepumpe. Dette vil gje ei høgare investering, men er ei miljøvenleg energiforsyning som på sikt vil tene seg inn. Det kan også diskuterast om kommunen bør satse på flisfyring som alternativ i komande prosjekt, bruk av flis vil gje lokal verdiskaping for skogbruksnæringa og kan leggje grunnlag for lokale leverandørar av ferdig varme. Kommunen har konkrete planer om å byggje omsorgsbustader, helsesenter og å byggje om Sauland skule, i perioden 2010 2014. I desse prosjekta har kommunen moglegheit til å sette mange føringar på miljøsida, som vassboren varme, alternativ energiforsyning, krav til maksimalt energiforbruk, elforbruk /m2, bruk av materialer med lågt CO2-utslipp ut frå eit livssyklus-perspektiv (dvs lågare klimafotavtrykk). VA- anlegg og gateljos : Det er ikkje planar om utskifting av armaturar. ( Men er det i dag ein del eldre armaturar som bruker unødig mykje energi pr. punkt.) Det er fotoceller på alt gateljos. Det finst mykje ny teknologi for å redusere straumforbruket til veglys. Antakelig er sparepotensialet på gateljos for lite til å investere avansert utstyr. Det vil antakeleg vere noko energinnsparing å hente på pumpe-arbeid i VA-anlegget. Frekvensstyrte pumper har lågare energiforbruk enn dei tradisjonelt styrte pumpene. I samband med naudsynte utskiftingar vil bytte til frekvensstyrte gje reduksjonar i framtida på denne sektoren. 11 SD-anlegg: Sentral Driftskontroll, via PC / internett eller tilsvarende. 50

Målsettingar og tiltak for kommunen sine eigne bygningar : Hjartdal kommune vil redusere energiforbruket i bygningsmassa og sitt totale energiforbruk ved å feie for eigen dør og gå føre som eit godt døme : Satse på enøktiltak for å redusere bruken av energi pr. m2 med 5% innan 2015, 10 % innan 2020. Bygge nye bygg med vassboren varme og konvertere eldre bygg frå eloppvarming til vassbore varmesystem i samband med rehabilitering. Nytte lokale energiressursar til oppvarming. Sette strenge energi- og miljøkrav til nybygg og rehabiliteringar. Byggje nye bygg med vassboren varme, vurdere materialbruk i et livssyklus-perspektiv, kor klimafotavtrykk også inngår. Tiltak Omtale Merknad 1. System for energioppfølging innførast for heile bygningsmassa 2. Rammesøknad / Enøk-forprosjekt utarbeidast for heile bygningsmassa og planlagde nybygg.. 3. Kjøpe kraft med opprinnelsesgaranti som fornybar kraft. 4. Gjennomføre kurs om ENØK og utslepp av klimagassar 5. Bytte ut eldre VA-pumper med nye, energieffektive. Inkludert organisering og rapporteringsrutiner. Samarbeide med Hjartdal Elverk. Enovastøtte maks kr 100.000 til utarbeiding av plan. Grunnlag for investeringsstøtte frå Enova. Tilleggskostnaden er stipulert til 0,5øre/kWh, dvs. kr.20.000/år For driftspersonell og brukarar Gjerast ved behov for vedlikehald / utskifting 12.2 Kommunen sine eigne køyrety Status Hjartdal kommune har div tenestebilar fordelt på dei ulike verksemdsområda, spesielt innanfor helse- og sosialseksjonen og div. yrkesbilar knytt til drifts- og anleggseksjonen. Kommunen eig ikkje anleggsmaskiner. Anleggseksjonen, årleg køyrelengde ca Pleie og omsorg, 4 stk leasingbilar, årleg køyrelengde ca Ansatte sine eigne bilar, med årleg køyrelengde på ca Samla køyrd distanse: 30.000 km 80.000 km 108.600 km 218.600 km Dette gir eit utslepp av klimagassar på om lag 40 tonn CO2/ år 12 Utover dette kjem eventuelle reiser med fly, tog, buss m.v. i kommunal teneste. Tal for dette ligg ikkje føre. Reiser til og frå heimen arbeid for kommunetilsetette kan seiast å liggje delvis innanfor kommunen sitt verkemiddel-område. Tal for arbeidsreiser ligg ikkje føre. 12 Det er regnet et gjennomsnitt på 183g/km. Tall benyttet av Klimaløftet/ Vestlandsforskning 51

Vurderingar Kommunen si heimehjelpsteneste har i mange år leasa tjenestebilar med lågt bensinforbruk. Ved neste behov for utskifting av bilparken kan bilar som går på biobasert drivstoff, el-biler, eller lågutslippsbilar vurderast. Slike bilar vil gje ein betydeleg reduksjon av klimagassutslipp. Utviklinga av nye bilar med lågt forbruk, alternative drivstoff, elbilar og hybridbilar går fort og det blir raskt fleire biltyper å velje mellom. Det er viktig at kommunen set krav til maksimale utslepp ved neste korsveg. Bruk av alternative drivstoff som for eksempel biodiesel og bioetanol (E85) vil krevje at prisen er konkurransedyktig og at det finst ein fyllestasjon for slikt drivstoff i kommunen. Vinteren 2009 / 2010 ser det ut til at dette ikkje er realistisk, prisnivå tatt i betraktning. Vedkomande utslepp frå bruk av privatbilar i kommunal teneste (køyregodtgjersle), har kommunen få verkemiddel utanom å gje lågutsleppsbilar særfordelar, men dette synest lite aktuelt. Arbeidsgruppa har vurdert at Hjartdal kommune ikkje er klår for målsetting om klimanøytral 13 køyretypark. Dette temaet takast opp ved neste revisjon av klima- og energiplanen. Det bør også vere mogleg å utnytte moderne teknologi til å redusere tal p reiser til møter. I Hjartdal ligg IT- infrastrukturen godt til rette for å bruke videokonferansar og telefonmøte i større grad. Dette vil gje kommunen betydelege innsparingar i reisetid og reisekostnader, samt at ein sparer miljøet for utslepp av klimagassar. 13 Redusere egne utslipp så langt praktisk mulig, deretter kjøpe klimakvoter for resterende utslipp. 52

Målsettingar og tiltak for kommunen sin transport a) Redusere tal km køyregodtgjersle med 20% innan 2020 b) Gradvis overgang frå diesel og bensin til mer miljøvenlege drivstoff c) Redusere utslepp frå arbeidsreiser (frå heimen til arbeidsstad i kommunen ) d) Redusere behovet for tenestereiser Tiltak for kommunen sin transport Beskrivelse Merknad 1. Miljøkrav ved innkjøp/leasing av kommunale bilar. Gradvis innfasing av lågutslepps / klimanøytrale bilar. 2. Ladestasjon for elbilar Ved kommunehuset eller basen for heimehjelpa. Søke støtte hos Transnova 3. Tenestereiser med buss Ved møter i Kongsbergregionen, Drammen, Oslo, Skien, skal det nyttast buss så langt praktisk mogleg. Retningsliner utarbeidast. 4. Smarte arbeidsreiser Oppfordre til kameratkøyring, kampanje for sykling i samarbeide med Notodden, gange, kollektivtransport m.v. 5. Videokonferansar og telefonmøte. Ta i bruk videokonferansar og telefonmøte der dette er eigna. 53

12.3 Kommunen sine innkjøp Status Innkjøp i kommunale verksemder fører både til direkte og indirekte utslepp av klimagassar. Dei direkte utsleppa knyttar seg til innkjøp av drivstoff til bilar og eventuelle maskiner. Direkte utslepp frå kommunen si verksemd er berekna til ca 40 tonn CO 2 ekv.pr. år Dei indirekte utsleppa knytter seg til kjøp av ulike varer og tenester. Det krevst energi til produksjon av varene, det kan også vere prosessutslepp i fbm. produksjonen, varene må transporterast og det kan vere at varene fører til klimagassutslepp når de til slutt endar som avfall. Dette kan vere mat, all slags rekvisita og forbrukssvarer, energi, bilar, maskiner, byggevarer, oppføring av nybygg mv. 12-5 Klimafotavtrykk 54