Kulturminne og kulturmiljø

KONSEKVENSUTREDNING KOMMUNEDELPLAN FOR MYRKDALEN, VOSS KOMMUNE Bergen mars 2009 Kulturminne og kulturmiljø

1 INNLEIING... 2 1.1 KULTURMINNE OG MILJØ... 2 1.1.1 Kulturminne og kulturmiljø... 2 1.1.2 Influensområde... 3 2 METODE OG DATAGRUNNLAG... 4 3 OMRÅDESKILDRING... 5 4 NOVERANDE SITUASJON... 6 4.1 KULTURMINNE... 6 4.2 KULTURMINNE FRÅ NYARE TID... 7 4.3 POTENSIALE FOR FUNN AV AUTOMATISK FREDA KULTURMINNE... 8 4.4 STØLSOMRÅDA... 9 4.4.1 Røvhaugen... 10 4.4.2 Bygdastølen og nærområdet... 11 4.4.3 Storebotn... 12 4.4.4 Vetlebotn... 12 4.4.5 Skjervheimstølen... 12 4.4.6 Tveitastølen og Hiurdi... 12 4.4.7 Mørkvestølen... 13 4.5 VERDIVURDERING... 14 5 OMFANG OG KONSEKVENS... 15 5.1 0- ALTERNATIVET... 15 5.2 TILTAKET SIN INNVERKNAD PÅ KULTURMINNE OG KULTURMILJØ... 16 5.2.1 Omfang... 16 5.3 KONSEKVENSAR FOR NYARE TIDS KULTURMINNE... 17 6 KONSEKVENSAR FOR STØLSOMRÅDA... 18 5.4.1 Nord... 18 5.4.2 Midtre... 18 5.4.3 Sør... 21 5.4.4 Samla vurdering... 21 6 AVBØTANDE TILTAK... 23 Figurar: Figur 1 Myrkdalen (Kjelde: Hordaland fylkeskommune)... 5 Figur 2 Funnkart for Vossestrand Prestegjeld, Hordaland... 6 (Kjelde: Per Fett 1955)... 6 Figur 3 Ulvund- område for verdifullt kulturlandskap (Kjelde Hordaland fylkeskommune)... 7 Figur 4 Stølane i Myrkdalen (Kjelde: Gjeråker 2001)... 9 Figur 5 Røvhaugen (foto Voss Fjellansby)... 10 Figur 6 Bygdastølen (foto Voss Fjellansby)... 11 Figur 7 Mørkvestølen juli 2007... 13 Figur 8 Stølsområda, registrerte kulturminne og Sefrak registrerte bygningar... 15 Figur 9 Eksisterande og framtidig byggeområde... 16 Figur 10 Skjervheim og Mørkve sett frå Rv13... 19 Figur 11 Utsyn frå Skjervheimstølen... 20 Figur 12 Utsyn mot Myrkdalsdelta... 20 Vedleggsliste: Vedlegg 1: Eksisterande og framtidig byggeområde Vedlegg 2: Temakart kulturminne 1

1 INNLEIING Rapporten er utarbeida i samband med arbeid med kommunedelplan i Myrkdalen. Planen legg til rette for ei vidare utvikling av Myrkdalen som ein ski- og reiselivsdestinasjon. Føremålet med rapporten er å vurdere kva konsekvensar det planlagde tiltaket vil få for kulturminne og kulturmiljø. Rapporten bygger på Hordaland fylkeskommune si forundersøking i planområdet, og har hovudfokus på stølsområda. Det er i tillegg gjort ei vurdering av planområdet med omsyn til potensiale for funn av automatisk freda kulturminne. Dei ulike delområda vert verdisett, deretter vil omfanget og konsekvensane av tiltaket verte drøfta. Gjeldane rapport byggjer på planstatus frå mars 2009. 1.1 KULTURMINNE OG MILJØ Saman med forvaltning av naturressursane utgjer kulturminne og kulturmiljø hovudelementa i ei samla miljø- og ressursforvaltning. I følgje retningslinene for forvaltning skal mangfaldet av kulturminne og kulturmiljø takast vare på og eit representativt utval skal prioriterast for vern. 1.1.1 Kulturminne og kulturmiljø Omgrepa kulturminne og kulturmiljø er definert i kulturminneloven 2. Med kulturminne menes alle spor etter menneskelig virksomhet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til. Med kulturmiljøer menes områder hvor kulturminner inngår som en del av en større helhet eller sammenheng. I følgje kulturminneloven skal; Kulturminner og kulturmiljøer med deres egenart og variasjon vernes både som del av vår kulturarv og identitet og som ledd i en helhetlig miljø- og ressursforvaltning. Kulturlandskapet vert danna i møtepunktet mellom natur og kultur, og rommar ei rekkje dimensjonar, som mellom anna driftsmåtar, historie og andre tradisjonar. Omgrepet kulturmiljø omfattar det kultiverte landskapet som vi tradisjonelt omtalar som jordbrukslandskap, og dei aktuelle kulturminna som er knytt til dette. Kulturminna er delt i automatisk freda kulturminne og andre verneverdige kulturminne. Dei kjente kulturminna som er omfatta av denne planen er i hovudsak knytt til jordbruks- og stølsområda i dalen. Målsetting i kulturminneplanen for Voss; Kulturminne og kulturlandskap skal registrerast, sikrast og forvaltast på ein forsvarlig og framtidsretta måte. Vedtekne kommunale retningsliner skal leggjast til grunn for arbeidet. 2

1.1.2 Influensområde Influensområde for det einskilde kulturminne er lokalt dvs innanfor det enkelte jordbruks- eller stølsområde. Stølsområda representerar heile kulturmiljø og influensområde vil ha ein større radius. Influensområdet for stølane kan avgrensast til planområdet, då Myrkdalen med sin topografi med dalbotn og fjellsider dannar eit klart avgrensa landskapsrom. Stølane er relatert til gardane i dalbotn, og for å gje ein heilskapleg bilete av situasjonen må desse sjåast i samanheng. 3

2 METODE OG DATAGRUNNLAG Konsekvensutgreiinga er basert på gjeldande metodar for fagtema kulturminne og kulturmiljø, i Statens vegvesen sin håndbok 14, og Riksantikvaren sin rettleiar Kulturminne og kulturmiljø i konsekvensutgreiingar (Rapport nr. 31 2003). Utgreiinga bygger i hovudsak på gjennomgang av eksisterande litteratur og kjelde frå området, synfaring i planområdet samt ei forundersøking utført av Hordaland fylkeskommune i 2007 og 2008. Gjeldane konsekvensutgreiing for deltema kulturmiljø, må sjåast i samanheng med funngjennomgang og konklusjonar i Hordaland fylkeskommunes kulturminnerapport (HFK rapport 15 2008). Verdsetting av kulturminne og kulturmiljø i planområdet er vurdert i høve til: - Kunnskap - Autensitet - Samanheng og miljø - Identitet og symbol Verdien blir vurdert på en skala som spenner frå liten til stor verdi. Kriterium Stor Verdi Middels verdi Liten verdi Samanheng Store samanhengande Middels Kulturmiljø og Miljø kulturmiljø, med samanhengande mange element som kulturmiljø, med viser eit heilskapleg innslag av element bilete av som visar samanhengen mellom samanhengen mellom det einskilde det einskilde kulturminne og det kringliggande naturgrunnlaget kulturminne og det kringliggande naturgrunnlaget Tilskrevet verdi Tabell 1 verdiskala Kulturmiljø med høg opplevingsverdi med omsyn til identitet og symbol verdi for lokalbefolkninga, samt høg pedagogisk verdi Kulturmiljø med middels opplevingsverdi med omsyn til identitet og symbol pedagogisk verdi og utan heilskap til dømes øydelagt av moderne innverknad Kulturmiljø med liten opplevingsverdi, dvs liten identitet og symbolverdi for lokalbefolkninga, lite egna for formidling Konsekvensvurderinga baserar seg på ein kombinasjon av vurdert verdi og omfang, og spenner på ein ni delt skala frå svært stor negativ til svært stor positiv konsekvens. 4

3 OMRÅDESKILDRING Myrkdalen er ein lang smal dal som strekk seg frå Myrkdalsvatnet og nordover til Kvassdalen. Høge fjellsider både mot vest og aust pregar dalen. Myrkdalselva renn gjennom dalen og ut i Myrkdalsvatnet. Frå fjellsidene renn det sideelvar ned i Myrkdalselvi, både hovudelv med sideelvar er freda. I aust går Kvanndalen, som ei austleg dalarm over mot Oppheim. Dalbotn består av dyrka flater og skrår gradvis mot aust, omkransa av brattare fjellsider mot nord og sør. Dei vestlege fjellområda grenser mot Stølsheimen som er definert som naturvernområde. Den sørlege avgrensinga av planområdet følgjer Myrkdalsvatnet. Myrkdalsdelta fungerer som eit viktig landskapselement, med langstrakte flatar med øyer og elvesystem. Myrkdalsstølane ligg i hovudsak i fjellområda ovanfor gardane i dalen, nokre stølar ligg i Stølsheimen. Godt jordsmonn har gjort Myrkdalen til ein folkerik dal med mange bruk på gardane. Husdyrhald og tilgang på gode beiteområde har stått sentralt for utviklinga i Myrkdalen (Gjerdåker 2001: 123). Dei eldste kjente funna skriv seg frå jernalder. Forundersøkinga, avdekka ei rekke nye kulturminne knytt til stølsdrift. Dei fleste anlegga skriv seg til nyare tid, dvs etter reformasjonen i 1537, men det vart påvist fleire tufter som truleg kan førast attende til førhistorisk tid (HFK rapport 15 2008). Figur 1 Myrkdalen (Kjelde: Hordaland fylkeskommune) 5

4 NOVERANDE SITUASJON 4.1 KULTURMINNE Frå tidligare er det gjort ei rekke funn i Myrkdalen. Det har vore kjent om lag seks gravminne frå dalen, som på bakgrunn av gjenstandsfunn kan daterast til jernalder (ca 500-1030 e. Kr) (jf. Fett 1955, HFK rapport 15 2008). Figur 2 Funnkart for Vossestrand Prestegjeld, Hordaland (Kjelde: Per Fett 1955) Hausten 1978 og sommaren 1979 ble det gjennomført arkeologiske registreringar i Vossovassdraget. Hensikta var å få kartlagt kulturvernverdiar i tilknyting til Prosjektet 10 års vernede vassdrag. Hovudfokus i denne samanheng blei sett på utmarks- og fjellområda. Rapporten gjer ei oversikt over den gong kjente strukturar og funn i Myrkdalen, som vist over, samt lausfunn som mellom anna slaggfunn påvist av diverse grunneigarar i dalen jf Lil Gustavson 1983. Det er vidare påvist kolgropar i og nær stølsområda, samt på Ondrahaugen, Bygardslii, gnr. 27271-2, 274/1, 275/1, 276/8 (både før- og etterreformatoriske) (jf kommunedelplan for Kulturminne i Voss) 6

4.2 KULTURMINNE FRÅ NYARE TID Det blei føretatt SEFRAK (sekretariatet for faste kulturminne i Noreg) registreringar i Myrkdalen i 1991. Det blei registrert til saman 63 anlegg (ståande bygningar, ruinar o.a) på gardane i Myrkdalen. Det blei den gong ikkje gjort registreringar på stølane, bortsett frå Røvhaugen og Bygdastølen. Desse registreringane er truleg mangelfulle (jf. HFK rapport 15 2008). Kulturlandskapet i Myrkdalen viser lang kontinuitet i bruk og busetting. Jordbruksdrifta i dalen må sjåast i samanheng med bruken av utmarksressursar som stølsdrift og bruken av fjellet. På garden Ulvund er det registrert eit av 14 områder i Hordaland med særleg verdifullt kulturlandskap. Eit rekketun med fleire gamle bygningar ligg samla med grasmarkar omkring. Slåttengene blir framleis hausta på tradisjonelt vis, og er ikkje gjødsla med kunstgjødsel. Enga på Ulvund er svært artsrik, med mange artar som indikerar tradisjonell drift. Garden mottek tilskot for at engene framleis skal verte slått på tradisjonelt vis. Rundt innmarka ved rydningsrøyser, og langs gardsvegen, er der styvingstre av alm og ask som vert styva tidleg på hausten. I randområdet av kulturlandskapet veks det edellauvskog på stader der marka har vore hausta tidligare (Fylkesmannen i Hordaland 2000). Kulturminner, Bygninger Kulturlandskap Figur 3 Ulvund- område for verdifullt kulturlandskap (Kjelde Hordaland fylkeskommune) 7

4.3 POTENSIALE FOR FUNN AV AUTOMATISK FREDA KULTURMINNE Ofte er det slik at kjente kulturminne berre utgjer ein liten del av det som er sannsynleg å finne i området. Kartlegging av faktisk førekomst av kulturminne krev undersøkingar i grunnen. Tolking av landskapet, natur- og kulturhistoriske data vil kunne gje ein pekepinn på kor sannsynleg det er å finne kulturminne i planområdet. I forundersøkinga vert fokus sett på stølsområda fordi ein av erfaring veit at dette er område med potensiale for funn av automatisk freda kulturminne, og at ein i denne samanheng ynskjer å kartleggje omfanget av desse. Det vart ikkje tatt ut C 14 dateringar av tufter eller kolgropar, det vert truleg gjennomført til våren 2009. Det vart vidare peika på at det på dyrka mark i dalbotn er stort potensiale for funn av automatisk freda kulturminne. Myrkdalen kan samanliknast med tilsvarande område kor bruken av støls- og høgfjellsområda går langt tilbake i tid. Det er tidlegare føretatt arkeologiske undersøkingar av stølsområda i Breheimen (Randers K & Kvamme M 1992). Funngruppa er dei same som er påvist i Myrkdalen; tuftar som blei datert til jernalder og middelalder, samt kolgropar frå bronse- og jernalder. Materialet viser at desse stølsdalene i Breheimen har vore i bruk tilbake til bronsealder- og jernalder. Forundersøkinga av stølsområda saman med diverse strukturar som mellom anna kolgroper og slagg tyder på aktivitet og bruk av utmarksressursar over eit langt tidsspenn. Samanliknar ein med undersøkingar frå liknande område kan ein anta at potensiale for funn av kulturminne på dyrka mark i Myrkdalen er stort. Det kan då dreie seg om førhistorisk busetting i form av rester etter hus, samt jordbruksdrift relatert til desse. Potensiale for å finne rester etter gravminna som er skildra hos Per Fett er også tilstades (pkt. 4.1.). 8

4.4 STØLSOMRÅDA I det følgjande vert det gitt ein kort status for stølane i planområdet. Stølane er skildra med bakgrunn i Gjeråker sin bok Stølar i Vossafjell, samt ved ein kort oppsummering av registreringa som vert gjort i samband planarbeidet for kommunedelplanen. Illustrasjonen under viser lokalisering av stølane i Myrkdalen som det vert referert til i teksten. Figur 4 Stølane i Myrkdalen (Kjelde: Gjeråker 2001) 9

4.4.1 Røvhaugen I dag er det åtte sel og ei hytte på Røvhaugen. Den kulturhistoriske forundersøkinga avdekka 24 registrerte anlegg, i hovudsak tufter og kolgroper. 13 anlegg var truleg forhistoriske, dei resterande av uviss karakter. Dette er ein stor del funn som truleg er av førhistorisk karakter, vidare ligg stølen i eit einskapleg kulturlandskap som til dels står frem uforstyrra. Det er blant anna bygd bilveg til stølen i nyare tid, vidare har området utsyn til Voss Fjellandsby. Vurdering: Kulturmiljø med stor tidsdybde. Stølsområdet har både verdi som eit kulturminne frå nyare tid, i tillegg vart det i samband med Hordaland fylkeskommune si forundersøking avdekka anlegg truleg av førhistorisk karakter. Stølsområda har generelt stor verdi i høve til ein heilskapleg forståing av jordbruksdrift og utmarksressursar. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets- og symbolverdi for Myrkdølingane. Røvhaugen er difor vurdert til å ha middels til stor verdi. Figur 5 Røvhaugen (foto Voss Fjellansby) 10

4.4.2 Bygdastølen og nærområdet Det er i dag fem sel på stølen. Eitt av sela er freda og kan vere frå 1500 talet. Den kulturhistoriske forundersøkinga avdekka 25 registrerte anlegg, blant anna tufter og kolgropar. Stølen ligg i eit einskapleg kulturlandskap som står fram som delvis uforstyrra, det er mellom anna bygd bilveg til stølen i nyare tid, vidare har området utsyn til Voss Fjellandsby. I området sør for Bygdastølen og elva (Reppaelvi/Kvanndøla) vart det avdekka kolgropar, nokre murrestar av uviss funksjon, samt restar etter eit vegfar, truleg ei eldre buføringsveg. Vurdering: Kulturmiljø med stor tidsdybde. Både stølsområdet og det nærliggande kulturmarksområdet har stor verdi. I samband med Hordaland fylkeskommune si forundersøking vart det avdekka anlegg truleg av førhistorisk karakter. Stølsområda har generelt stor verdi i høve til ein heilskapleg forståing av jordbruksdrift og utmarksressursar. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets- og symbolverdi for Myrkdølingane. Bygdastølen er difor vurdert til å ha middels - stor verdi. Figur 6 Bygdastølen (foto Voss Fjellansby) 11

4.4.3 Storebotn Det står to sel på stølen i dag, og restar etter eit tredje sel. Den kulturhistoriske forundersøkinga avdekka diverse anlegg blant anna tufter som vanskeleg kunne tidfestast, men nokre ber preg av høg alder, samt ein steingard og rydningsrøysar. Det er bygd bilveg til stølen i nyare tid. Vurdering: Kulturmiljø med tidsdybde. Den kulturhistoriske forundersøkinga visar aktivitet som truleg kan førast langt tilbake i tid. Stølsområda har generelt stor verdi i høve til ein heilskapleg forståing av jordbruksdrift og utmarksressursar. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets- og symbolverdi for Myrkdølingane. Storebotn er difor vurdert til å ha middels verdi. 4.4.4 Vetlebotn Det står åtte sel på stølen i dag. Det er anlagt eit servicebygg/varmestove ved stølen. Den kulturhistoriske forundersøkinga avdekka diverse anlegg av varierande alder. I samband med tidligare registreringar vart det avdekka ein skålgropstein i dørhella framfor eit sel. Det er laga køyreveg for bil i nyare tid som verkar sterkt skjemmande for stølen. Vegen går over eit par ruinar (Hfk Rapport 7 2004). Vurdering: Kulturmiljø med stor tidsdybde. Den kulturhistoriske forundersøkinga visar aktivitet som truleg kan førast langt tilbake i tid og det vart avdekka to tuftar som truleg er frå mellomalder. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets og symbolverdi for Myrkdølingane. På Vetlebotn er det i dag etablert serveringsstad/varmestove som del av alpinanlegget ved Voss fjellandsby. På grunn av nærleik til tekniske inngrep er verdivurderinga er sett til liten middels verdi. 4.4.5 Skjervheimstølen Det står 6 sel på stølen i dag. Den kulturhistoriske forundersøkinga avdekka diverse anlegg blant anna tufter, fleire av truleg høg alder, steingardar og anna. Stølen ligg i eit einskapleg kulturlandskap som delvis står fram som uforstyrra, blant anna er det bygd bilveg til stølen i nyare tid. Vurdering: Kulturmiljø med stor tidsdybde. Den kulturhistoriske forundersøkinga visar aktivitet som truleg kan førast langt tilbake i tid. Stølsområda har generelt stor verdi i høve til ein heilskapleg forståing av jordbruksdrift og utmarksressursar. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets- og symbolverdi for Myrkdølingane. Skjervheimstølen er difor vurdert til å ha middels - stor verdi. 4.4.6 Tveitastølen og Hiurdi Hiurdi er sumarstøl til garden Tveito, det står tre sel på stølen i dag. Tveitastølen ligg noko lenger ned i dalsida og er vår og hauststøl for garden Tveito, der står i dag to sel. Det vart i gamal tid laga ein vassveite på stølen (denne er vurdert verneverdig i kulturminneplan for Voss). Ved hjelp av dette anlegget har bøndene spreidd gjødsla frå stølen ned på innmarka på garden. 12

Vurdering: Kulturmiljø med stor tidsdybde. Den kulturhistoriske forundersøkinga visar aktivitet som truleg kan førast langt tilbake i tid. Stølsområda har generelt stor verdi i høve til ein heilskapleg forståing av jordbruksdrift og utmarksressursar. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets og symbolverdi for Myrkdølingane. Stølane er difor vurdert til å ha middels- stor verdi. 4.4.7 Mørkvestølen Den kulturhistoriske forundersøkinga registrerte fire tuftar av nyare tid. Stølen ligg i eit einskapleg kulturlandskap som delvis står fram som uforstyrra, mellom anna er det bygd bilveg til stølen i nyare tid. Vurdering: Stølsområda har verdi i høve til ein heilskapleg forståing av jordbruksdrift og utmarksressursar. Stølen har i likskap med dei andre stølane i planområdet stor identitets- og symbolverdi for Myrkdølingane. Det vart i samband med Hordaland fylkeskommune si forundersøking ikkje påvist anlegg av førhistorisk karakter. Sela på Mørkvestølen har i dei seinare åra vore erstatta av nyare stølsbygningar. Vidare vurderar fylkeskommunen at nærleik til eksisterande tiltaksområdet i Voss Fjellandsby trekk den generelle verdien for området ned. Mørkvestølen er difor vurdert til å ha liten middels verdi. Figur 7 Mørkvestølen juli 2007 13

4.5 VERDIVURDERING Kvaliteten og verneverdien av eit kulturmiljø bygger på ei vurdering av miljøet som heilskap. Områda som er vurdert i denne samanheng er stølsområda innanfor planområdet, samt Ulvund som allereie er definert som område for verdifullt kulturlandskap. I kommunedelplan for kulturminne på Voss representerar ingen av stølane i Myrkdalen verneverdige eller særleg verneverdig stølsmiljø. Derimot er ein av selane på Bygdastølen nemnt, bygningen kan vere automatisk freda. Vidare er vatn og møkkaspreiingsanlegg på Tveitastølen nemnt som særleg verneverdig anlegg knytt til støling og utmark. Kulturlandskapet er utvikla mellom anna gjennom ulike driftsmetodar, samfunnsepokar osv. Kulturlandskap rommar ofte element frå ulike tidsepokar, i mange tilfelle kan ein finne spor i landskapet som har eit tidsspenn på fleire hundre eller opptil fleire tusen år. Tidsdybda i eit slikt landskap er verdifullt. Kulturminna i Myrkdalen er i stor grad knytt til gamle driftssystemet og bruken av utmark og stølsområda i dalen. Dette gir oss innblikk i korleis dei naturgjevne føresetnadene i området har vore viktig for busetting og næring i Myrkdalen. Dette er verdiar som på den eine sida gir oss kunnskap om gamle driftsformar og om kva naturgjevne føresetnader har å seie for desse. I denne samanhengen har kulturmiljø ein opplevingsverdi, der kunnskap om berekraftig bruk av naturressursar kan vere verdifullt i dagens samfunn. Stølane Røvhaugen, Bygdastølen, Storebotn, Skjervheimsstølen, Tveitestølen og Hiurdi blei alle verdisett til middels til stor verdi. Verdivurderinga er gjort på bakgrunn mengda og samansetninga registrerte funn, samt den konteksten desse funna fungerar i. Fleire er truleg førhistoriske og dermed automatisk freda (jf. hfk kulturminnerapport 15. 2008). Ulvund blir tillagt stor verneverdi på bakgrunn av at området allereie har status som verdifullt kulturlandskap. Stølane Vetlebotn og Mørkvestølen er på bakgrunn av påviste funn og nærleik til tidlegare utført tiltak, gitt noko lågare verdivurdering (jf. hfk kulturminnerapport 15. 2008). Kulturminna i området representerer lang kontinuitet, og kulturlandskapet med utnytting av utmarksressursane er informativt og har eit godt kunnskapspotensiale som kulturmiljø. Området sin autensitet er likevel noko forringa, då delar av planområdet ber preg av å vere påverka av fritidsbustader og alpin utbygging. Støl Røvhaugen Bygdastølen og nærområdet Storebotn Vetlebotn Skjervheimsstølen Tveitastølen og Hiurdi Mørkvestølen Ulvund Tabell 2 verdisetting av stølsområda Verdi Middels stor Middels stor Middels Liten middels Middels stor Middels stor Liten middels Stor Den samla verdien av kulturminna/kulturmiljøet i Myrkdalen er vurdert til å vere middels - stor. 14

5 OMFANG OG KONSEKVENS I det følgjande vert omfanget av planlagt tiltak og konsekvensane knytt til dette drøfta. Hovudfokus vert som nemnt innleiingsvis sett på stølsområda. Planområdet vert i denne samanheng delt i tre, der stølane i dei nordlege, midtre og sørlege områda vert drøfta etter tur. Alle stølar er omslutta av ei buffersone med ein radius på 100 meter frå den einskilde stølsbygning, der tyngre tekniske tiltak ikkje kan settast i verk, jf. temakart kulturminne figur 8. Figuren ligger også som vedlegg 1. Figur 8 Stølsområda, registrerte kulturminne og Sefrak registrerte bygningar 5.1 0- ALTERNATIVET 0-alternativet inneber at det ikkje vert nokon utbygging og at områda og bruken av dei vert endra lite frå noverande situasjon. 15

5.2 TILTAKET SIN INNVERKNAD PÅ KULTURMINNE OG KULTURMILJØ 5.2.1 Omfang Utbyggingsplanane legg til rette for om lag 3200 tal einingar for fritidsbustader, fordelt på ei rekke utbyggingsfelt. Det er vidare planlagt ei utviding av eksisterande velkomstsenter ved Voss Fjellandsby, samt utviding av alpinområde med nye skiheisar og løyper. Til slutt er det planlagd utviding av bustadområde, lokalsenterområde og næringsareal for å møte denne utviklinga, jf figur 9 illustrasjonen ligger også som vedlegg 2. Tiltaket vert vurdert i høve til 0-alternativet. Figur 9 Eksisterande og framtidig byggeområde Utbyggingsplanane med etablering av felt for utbygging og infrastruktur kan verke inn på kulturminne/kultumiljø på ulike sett. Ein vurderar ofte direkte eller indirekte verknad. Fyrstnemnde er knytt til dømes fjerning eller øydelegging av kulturminne/kulturmiljø. Indirekte innverknad på den andre sida, har med den heilskapelige forståinga av kulturminne/kulturmiljø. Desse elementa må ofte forståast i samanheng med det kringliggande natur- og kulturlandskapet. Lokaliseringa av kulturminne/kulturmiljø er ikkje tilfeldig og utbyggingsfelt kan føre til at det kringliggande landskapet verte endra og forståinga av kulturminne/kulturmiljø vert redusert. 16

Planlagd tiltak medføre direkte arealinngrep i dalen, samstundes vil store område framleis ligge som LNF område. Innmarksområda i dalen vil i stor grad liggje urørd, forutan sentrumsområda, S1 og S3, jf plankart. Som illustrasjonen viser vil utbyggingsområda i hovudsak verte plassert i skogsområda mellom gardane i dalbotn og vårstølane i dalsidene. Storparten er plassert i den vestlege dalsida frå Skjervheim til Storebotn. Som vist over (pkt 4.3) er potensiale for å finne rester etter gamal gardbusetnad i dalbotn vurdert til å vere stor. 5.3 KONSEKVENSAR FOR NYARE TIDS KULTURMINNE Sefrakregistrerte bygningar er vist på figur 8 (vedlegg 1), i gjeldane tiltak kan følgjande bygningar kome i konflikt med tiltaket. Gnr./Bnr. Type Alder 277/53 Stove og løe Alder ikkje oppgitt 277/22 Bualoft 1775-1779 277/56 Stove 1800-1824 277/54 Løe og flor 1900-1924 277/54 Stove 1900-1924 277/54 Vedbu 1900-1924 277/54 Gardflor eller trådflor Alder ikkje oppgitt Tabell 3 Sefrak registrerte bygningar som kan kome i konflikt med tiltaket Alle bygningar ligg i utbyggingsfelt kalla S3 (jf. Plankart) og må handterast i ein eventuell reguleringsplan. 17

6 KONSEKVENSAR FOR STØLSOMRÅDA 5.4.1 Nord Som vist over er omfanget av planlagd tiltak varierande for dei ulike stølsområda. I den nordlege delen av planområdet er stølsområda lokalisert på begge sider av dalføret. Jf. Vedlegg 1 Landskapet i Årmotsdalen er vurdert til å ha høg verdi både med omsyn til natur- og kulturlandskap (jf NNI rapport 195 2008). Stølane her er vurdert til å ha middels til stor verdi. Det ikkje er planlagd utbygging av noko slag i denne delen av planområdet, og stølane Røvhaugen og Bygdastølen vil framleis ligge i LNF-område. Omfanget av tiltaket er vurdert til liten/ubetydelig. Kvaliteten til kulturmiljøet kan i nokon grad verte forringa av utsyn til utbyggingsfelt og alpinområde. Konsekvensvurderinga er derfor sett til ubetydeleg liten negativ konsekvens. På vestsida av riksvegen ligg Vetlebotn og Storebotn. Vetlebotn er omfatta av eksisterande reguleringsplan for Voss Fjellandsby og inngår i 0- Alternativet. I samband med kulturminneregistreringa vart det påvist 8 tuftar i området rundt Vetlebotn. Fire av desse er lokalisert utanfor buffersona rundt stølen. Tre av tuftane er frå nyare tid, ved den eine er det ei ny hytte som er bygd på om lag same staden. Den fjerde tuften er vurdert av høg alder men er truleg etterreformatorisk. Storebotn vil framleis liggje i LNF område og vil ikkje verte direkte råka av tiltaket. For Storebotn er omfanget av tiltaket vurdert til liten. Sjølve stølsområdet vil ikkje verte råka, det er i hovudsak løypetraseane som vil kome i nærleiken av stølsområdet. Desse løypene vil sjølvsagt berre vere nytta i vinterhalvåret. Konsekvensane av utbygginga er vurdert til å vere liten til middels negativ konsekvens, då nærleiken til alpinområde vil kunne verke inn på kulturmiljøets heilskapelege utrykk. 5.4.2 Midtre I den sørvestre delen av planområdet vil stølsområda verte råka i varierande grad. Stølane varierar med omsyn til verdisetting. Stølane vil fortsett liggje i LNF- område. Skjervheim- og Mørkvestølen vil liggje nærare sjølve utbyggingsfelta og alpinområda. Tveitastølen og Hiurdi er lokalisert i den sørvestre delen av planområdet som i sin heilskap vil liggje som LNF- område. Verdien av Mørkvestølen er sett til liten middels. Stølsområdet vert ikkje direkte råka av tiltaket, men stølen og det kringliggande kulturlandskapet vert omslutta av fritidsføremål, omfanget av tiltaket er difor vurdert til middels konsekvens. Mørkvestølen ligg nært opp til området for eksisterande reguleringsplan for Voss Fjellandsby, og konsekvensane av tiltaket er sett til liten negativ konsekvens. For Skjervheimstølen er omfanget vurdert til middels negativt. Stølsområdet vert ikkje direkte råka av tiltaket, men stølen og det kringliggande kulturlandskapet vert omslutta av fritidsføremål, i tillegg er det planlagt utbyggingsområde med husvære for fritidsbustader og senterområde like sørvest for stølsområdet. Storleiken på tiltaket har samanheng med at Myrkdalen har som målsetting å nå utover ei regional brukargruppe. Målsettinga er å; bli den beste destinasjonen for vinteropphald i Norden for ein internasjonal marknad. 18

Lokaliseringa av utbyggingsfelta i sjiktet mellom dyrka mark i dalbotn og stølsområda i fjellsida kan bidra til å endre det heilskapelege bilete av landskapet i dalen, og representere fare for oppstykking av kulturmiljø. Utbyggingsfelta i området står fram som ei visuell forstyrring for stølsområda, og medverkar til at stølane som kulturmiljø kan stå i fare for å miste verdi då dei vert tekne ut av den konteksten dei fungerar i. Dette kan føre til at det heilskapelege biletet av kulturmiljøa vert redusert. Figur 10 viser eit panorama utsyn frå Rv13, området frå Tveite til Mørkve sett frå sør/ søraust. Illustrasjonen viser korleis tiltaket med felt for fritidsbustader og løyper kan verte sjåande ut. Det er viktig å peike på at gjeldande plan er overordna og at illustrasjonen ikkje visar eksakt plassering av bygg. Skjervheimstølen Figur 10 Skjervheim og Mørkve sett frå Rv13 I samband med landskapsvurderinga er det laga illustrasjonar som viser korleis utbygginga verkar inn på Skjervheimsstølen og utsynet derifrå jf figur 11 og 12. Visuell effekt av skiheisar med meir er vurdert i delrapport landskap Opus Bergen AS. Med omsyn til faktisk konfliktgrad må ein vurdere graden av konflikt i høve til korleis utbyggingsområda og andre anlegg vert plassert i høve til aktuelle kulturminne/kulturmiljø. Figur 11 viser Skjervheimstølen sett frå nord, med eksisterande sel. Som vist er stølsområdet lokalisert over tregrensa. Illustrasjonen viser korleis utsynet frå stølsområda vil arte seg dersom tiltaket vert gjennomført. Heismastene (Lift 11 Ecosign) vil vere synlege frå stølen. Vidare kan utbyggingsfelt (raudt felt) med konsentrert utbygging skimtast i skogen nedanfor. 19

Figur 11 Utsyn frå Skjervheimstølen Figur 12 visar Skjervheimstølen frå vest nordvest, med utsyn over Myrdalsdelta. Sameleis som ved illustrasjonen over kan ein sjå mot utbyggingsfeltet, raudt felt til høgre i bilete. Det blå feltet til venstre i bilete visar sentrumsområde i S4 (jf. plankart). Tilslutt kan ein skimte gule prikkar i skogen nedanfor stølsområdet, desse representerer einskilde fritidsbustader. Figur 12 Utsyn mot Myrkdalsdelta Det er ikkje til å kome bort frå at utsynet frå stølsområda, og det visuelle uttrykket ein vidare utbygging vil skape vil verke inn på den heilskapelege kulturhistoriske samanhengen som kulturlandskapet i Myrkdalen representerar. Likevel viser figurane over at konsekvensane knytt til visuelt uttrykk ein eventuell utbygging vil skape, relativt sett er liten. I denne samanheng må ein foreta ein heilskapeleg vurdering av storleiken på dei områda det er naudsynt å verne mot inngrep for å unngå at ein mister den heilskapelege forståing av dei kulturmiljøa som stølane representerar. Stølsområda i planområdet er beskytta av ei buffersone med ein radius på 100 meter målt frå stølsbygningane. For Skjervheimsstølen inneber dette til dømes at stølen vert skjerma mot tekniske inngrep med ei buffersone på 225 mål. Både skiheisane og løypene er lagt utanfor denne tryggleikssona. Utbygging i samband med alpinområde set relativt få direkte spor i landskapet. Stølane ligg over tregrensa og det er berre i eit snødekt landskap at løypene vil vere synleg. 20

For Myrkdalen sett under eitt er stølane Vetlebotn og Mørkvestølen allereie prega av nærleik til utbygga område i Voss Fjellandsby. Dei tiltaka som kommunedelplanen visar er lokalisert på same sida av dalen og kan sjåast på som ein naturleg forlenging av allereie utbygga område. Ei konsentrert utbygging i eit område er samla sett betre enn om ein bygde ut satellittar spreidd i landskapet, og på den måten griper inn i større område med uforstyrra natur. Her må ein legge til grunn at ei konsentrert utbygging må ta omsyn det lokale natur og kulturlandskapet. I arbeidet med planen har omsynet til både naturfagleg- og kulturfaglege interesser vore ivaretatt. Blant anna har utbyggingsfelt vore redusert og endra med bakgrunn i verdifulle kultur- og naturlandskap. Ein har fokusert på funksjonelle grøne sonar og på bevaring av mellom anna viktige kulturmarkstypar (jf. NNI rapport 195 2008). Om tiltaket vert sett i verk, med utviding av område for utbyggingsføremål og alpinløypar, representerar forslaget ved å innlemme Mørkve og Skjervheimområdet ein naturleg forlenging av eksisterande tiltak. Dette inneber vidare at dei resterande områda i dalen, og stølsområda knytt til desse, vil visast som LNF og fortsett vere uforstyrra av inngrep. Dette er område, i særleg grad Årmot, som representerar eit heilskapeleg kulturmiljø. Ved nokre av desse stølane er det i tillegg påvist strukturer av verneverdi høvesvis eit sel frå 1500 talet på Bygdastølen og ein møkkarenne ved Tveite (jf kommunedelplan for kulturminne på Voss). Konsekvensane av tiltaket i høve til Skjervheimsstølen er difor sett til middels negativt, då stølsområdet gjennom nærleik til alpinløypar og utbyggingsområde i nokon grad vil verte råka av tiltaket. 5.4.3 Sør I den austlige delen av dalen inneberer planlagd tiltak berre to mindre utbyggingsfelt for fritidshusvere. Omfanget av utbygginga er sett til ubetydelig liten konsekvens. Stølane i denne delen av Myrkdalen ligg utanfor planområdet. Eit mindre utbyggingsfelt er lokalisert nordaust for gardområdet på Ulvund. Det er her sett ein øvre grense på 15 einingar i dette feltet, det skal vere hytter av enkel standard utan innlagt vatn. Vidare skal det ikkje leggast opp til køyrbar veg fram til desse hyttane. Konsekvensane av tiltaket er difor sett til ubetydelig/ liten negativ konsekvens. 5.4.4 Samla vurdering I konsekvensvurderinga må ein ta omsyn til verdien av stølane og i denne samanheng må ein vurdere i kor stor grad stølane representerar eit autentisk kulturmiljø. Stølane i Myrkdalen har som vist mange kvalitetar. Den kulturhistoriske forundersøkinga viser at området representerar eit landskap med stor tidsdybde. Tiltaket som er vist i kommunedelplanen representerar likevel ikkje inngrep i eit område som er fullstendig uforstyrra. Sjølv om dei fleste stølsområda står fram som godt bevarte kulturmiljø, er dei påverka av moderne tiltak som køyrbar veg, nye stølshus, utsyn mot eller nærleik til utbyggingsområde og alpinløypar. Verdien av eit kulturlandskap vil minke når landskapet ikkje vert haldt i hevd. I dag er stølsområda ikkje lenger i aktiv drift, men områda er i bruk i beitesamanheng. Stølane på Skjervheim, Mørkve og Vetlebotn vil liggje i eit område som er sett av til friluftsområde/idrettsanlegg. Konsekvensane av gjeldande tiltak er vurdert til å vere liten, då Mørkvestølen og Vetlebotn ligg i nærleiken av at 21

eit utbygd område. For Skjervheimstølen er konsekvensane vurdert til middels. Det planlagde tiltaket vil endre området rundt stølen i vesentlig grad. Som nemnt innleiingsvis rommar omgrepet kulturmiljø både kulturlandskapet og kulturminna i Myrkdalen. Utfordringane med omsyn til kulturminne og kulturmiljø i Myrkdalen vil i stor grad dreie seg om kulturlandskapet i dalen og dei tilhøyrande stølsområda i fjella rundt. Tiltaket vil ha indirekte verknader for kulturmiljø i Myrkdalen, i form av endringar i landskapet og fare for oppstykking av kulturmiljø og barriereverknad. Utfordringane i Myrkdalen vil såleis vere knytt til det visuelle utrykket ein eventuell utbygging vil skape. Men samla sett er storleiken på LNF område og ikkje utbygde areal så stor at faren for oppstykking av kulturmiljø vil verte redusert. Stølsområda er viktige for lokalbefolkninga i Myrkdalen. Utfordringane vil vere knytt til å verne om det tradisjonelle kulturlandskapet med gardsdrift i dalen og den aktive utnyttinga av fjella rundt. Dette er faktorar som er viktige både som ledd i kulturminnevernet, men vel så viktig for lokalbefolkninga i dalen og deira identitetskjensle. Samla sett er det tiltaket sitt visuelle utrykk som i størst grad vil verke inn på kulturmiljø og kulturlandskap i Myrkdalen. Det tradisjonelle kulturlandskapet vil i den vestlege dalsida frå Skjervheim til og med Vetlebotn verte brote av utbyggingsfelt for fritidsbustader og alpinløypar. Tiltaket vert anslått til å ha liten til middels negativ konsekvens for kulturminne og kulturmiljø. Delområde Verdi Omfang Konsekvens Røvhaugen Middels stor Liten ubetydeleg Ubetydeleg-liten negativ Bygdastølen og nærområdet Middels stor Liten - ubetydeleg Ubetydeleg-liten negativ Storebotn Middels Middels Liten - middels negativ Vetlebotn Liten - middels Liten ubetydeleg Liten - negativ Skjervheims Middels stor Middels negativ Middels negativ stølen Tveitastølen og Hiurdi Middels - stor Liten ubetydeleg Liten negativ Mørkvestølen Liten - middels Middels Liten negativ Ulvund Stor Liten ubetydeleg Liten negativ Tabell 4 samla verdivurdering 22

6 AVBØTANDE TILTAK Ein må vise stor varsemd ved planlegging av tiltak i område med påviste, eller høgt potensiale for funn av kulturminne. Eit generelt avbøtande tiltak vil vere å søkja minst mogleg visuell innverknad i høve til kulturmiljøa jf delrapport Landskap Opus Bergen AS. For å ta omsyn til stølsområda her ein valt å legge til rette for ein sikkerheitssone med ein radius på 100 meter frå den einskilde stølsbygning. På den måten har ein sikra den einskilde støl for arealinngrep. For å ta omsyn til det heilskapelege kulturlandskapsbilete og samanhengen mellom gardane i dalbotn og stølane i fjellet skal eksisterande stiar frå dalen til dei omkringliggande stølane takast vare på, merkast og vedlikehaldas, slik at desse samanhengane ikkje verte brott. Steingardar, restar etter tufter og liknande i heile planområdet, bør i størst mogleg grad bevarast. 23

Litteraturliste: Fett, P. 1955. Førhistoriske minne på Voss. Vossestrand Prestegjeld. Gjerdåker, J. 2001: Stølar i vossafjell. Voss. Voss bygdeboknemnd. Gustavson, L. 1983: Arkeologiske registreringar i Vossovassdraget, Arkeologiske rapporter, Historisk Museum, Universitetet i Bergen Randers K & Kvamme M 1992. Breheimundersøkelsene 1982-1984. Arkeologiske Rapporter 15, Historisk Museum, Universitet i Bergen. Andre kilder: Direktorat for kulturminneforvaltning 2003. Kulturminne og kulturmiljø i konsekvensutgreiingar. Rettleiar. Rapport nr. 31 2003 Hordaland fylkeskommune 2004. Kulturminneregistreringar på Vetlebotn, gnr 272 og 275 i Myrkdalen Voss kommune, Rapport 7, 2004. Hordaland fylkeskommune 2008. Kulturhistoriske registreringar. Kommunedelplan for Myrkdalen Kulturhistorisk forundersøking. Rapport 15 2008 Kommunedelplan for kulturminneplan i Voss kommune (2004-2007) Lov om Kulturminner, av 9. juni 1978 Kommunedelplan for Myrkdalen delrapporter: Naturmiljø og biomangfold, NNI rapport 195. 2008 Landskap Opus Bergen AS 2009 Internett: www.hordalandfylkeskommune.no www.fylkesmannen.hl.no 24

Vedlegg 1: Kulturminnekart Vedlegg 2: Situasjonskart

Storebotn Vetlebotn Mørkvestølen Bygdastøl Røvhaugen Skjervheimstølen Tveitestølen Hiurdi Myrkdalsdelta Voss Kommune Kommundelplan for Myrkdalen Temakart 3 Kulturminnekart Kulturminner Sefrak Registrerte Bygninger Stølsområde Verdifullt landskapsområde Ulvund Ulvund Dato: 12.03.09 0 50 100m Målestokk: 1:20000

N4 N3 S1 F2 F3 B1 N5 N8 F5 S2 F4 F6 F6 S4 F6 B3 B2 S3 N6 F7 N7 Voss Kommune Kommundelplan for Myrkdalen Situasjons kart Sentrumsområde/Fritidsbustader/Idrettsanlegg Fritidsbustader/Idrettsanlegg Sentrumsområde/Fritidsbustader F8 Fritidsbustadar Framtidig fritidsbustadar Offentlege område Bustadområde Framtidig bustadområde Næringsområde F9 Framtidig næringsområde Planlagt heis/trekk Eksisterande heis/trekk Dato: 13.03.09 Løype 0 100m

KULTURMINNE OG KULTURMILJØ KONSEKVENSUTREDNING KOMMUNEDELPLAN FOR MYRKDALEN, VOSS KOMMUNE Oppdragsgiver: Voss Fjellandsby AS Utarbeidet av: Opus Bergen AS Strandgaten 59 5004 Bergen tlf: 55 21 41 50 faks: 55 21 41 60 www.opus.no Prosjektnummer: P07004 Oppdragsansvarlig: Taral Zahl Jensen Medarbeidere: Kristel Bellerby Omslagsillustrasjon: Lars Øyvind Birkenes, Hordaland fylkleskommune Mars 2009