produsere mat i Noreg?

Transkript

1 Kvifor produsere mat i Noreg? 1 Kvifor 15 minutt om mat og landbruk produsere mat i Noreg?

2 Kvifor produsere mat i Noreg? 3 Kvifor ikkje importere all maten? Vi er heldige som bur i Noreg - verdas rikaste land. Takka vere det svarte gullet har vi stor kjøpekraft, og råd til å kjøpe stort sett all mat vi har lyst på. Men, vil vi få tak i maten i framtida? Historia viser at mangel på mat gir kriser og konflikt. Om 40 år vil vi vere ni milliardar menneske på kloden. FN-organet FAO har berekna at verda sin matproduksjon då må auke med 60 prosent, fordi også matvanane vert endra. I Noreg blir vi ein million fleire om 20 år, og éin ting er sikkert: Alle må ha mat! Klimaet endrast Bønder over hele kloden får oftare problem med avlingane. Australia opplevde tørke sju år på rad, og då avlingane tørka bort i 2008 innførte Russland eksportforbod av kveite. I 2012 er turen komen til USA. 35 av 50 delstatar er hardt ramma av ekstremtørke. Også i Russland minner tilstanden mykje om Samtidig vert kloden herja av syklonar og stormar som gir flaum og oversvømmelsar. Vi blir rike, men blir vi mette av olja? Noreg må produsere mat til si eiga befolkning fordi: Mat er basisbehov, og mat er ein menneskerett. Gjennom FN-konvensjonen har kvar stat forplikta seg til å sørge for mattryggleik for sine innbyggjarar millionar menneske i verda svelt. Vi har eit moralsk ansvar og ei etisk forplikting til å brødfø eigen befolkning. Fellesgode Har vi ikkje matproduksjon, vil vi heller ikkje få kulturlandskap, biologisk mangfald, spreidd busetting, verdiskaping og arbeidsplassar i distrikta med på kjøpet. Klima endrast og folketalet aukar. Vi kan ikkje ta for gitt at vi kan kjøpe tomatar frå Spania, poteter frå Kypros eller korn frå Amerika. Det er ikkje sikkert at dei har noko å selje oss. Blir det knapt om mat i verda, vil dei fleste land først sørge for sitt eige folk og innføre eksportforbod. I Noreg produserer vi under halvparten av det vi et. Sjølv om vi eksporterer mykje fisk, er mykje av fôret importert, noko Matproduksjonen i verda må auke med 60 prosent dei neste 40 åra. Noreg, som importerer meir enn halvparten av maten, må også ta sitt ansvar. som gjer oss sårbare. Vi blir fleire nordmenn, og vi må produsere meir mat også i Noreg.

3 4 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 5 Kvifor landbrukspolitikk? Mat er ei handelsvare, men landbruket produserer også mykje anna som ikkje vert omsett i ein marknad. Kan ikkje marknadskreftene få virke fritt? Tek du toget frå Oslo til Trondheim, får du meir enn reisa med på kjøpet. Straks du passerar Romeriksporten, opnar landskapet seg med bognande kornåkrar og raude låvar. Langsmed Mjøsa krydrast det med poteter, bær og grønsaker. Oppover Gudbrandsdalen går kyr i stupbratte, grøne lier. Over Dovre beiter sauen, og innover mot Trondheim er det igjen kornåkrane som dominerar. Turen er vakker og variert, og viser eit kulturlandskap som ikkje kan omsettast for pengar og som ikkje kan sikrast berre gjennom ein fri matmarknad. For å sikre samfunnet eit ønska omfang av ikkje-omsettelege fellesgode som landbruket produserar, må ein føre ein aktiv landbrukspolitikk med mål og effektive verkemiddel. Fellesgode vi snakkar om er kulturlandskap, biologisk mangfald, spreidd busetting, arbeidsplassar og mattryggleik. Å produsere mat er ikkje det same som å lage spikar eller joggesko Mat er ein biologisk produksjon, heilt avhengig av vêr og vind. Mat er langsiktig. Vil du ha meir norsk biff, tek det omtrent tre år. Fleire kviger må bli med kalv, og kalvane må vekse seg store. Mat må produserast der jorda er. Du kan flytte en fabrikk, men ikkje jorder. I Noreg er berre tre prosent av landet jordbruksareal. Arealet ligger spreidd over hele landet. Alternativ togtur utan landbrukspolitikk er 540 km og 7 timer med krattskog, landbruk berre i de aller beste dyrkingsområda og stor import av mat. Fristar det? Landbruk bygger på langsiktigheit Vert matproduksjonen lagt ned i dag, må vi ikkje tru vi kan produsere for fullt om nokre år. Der det før var jorder og gardsbruk, vil det være tre og kratt, parkeringsplassar til kjøpesenter, eller bustadfelt. Sjølv om vi tek vare på dyre- og plantematerialet i «genbankar», vil det ta lang tid å få opp produksjonen. Og kven har kunnskapen som trengst? Kanskje nokre pensjonistar med barndom frå et gardsbruk. Tør vi ofre mattryggleiken for å skaffe oss litt billigare mat no? Dyr på beite gir eit vakkert og variert kulturlandskap som ikkje kan omsettast i pengar. Berre ein aktiv landbrukspolitikk vil sikre slike fellesgode.

4 6 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 7 Kva skil Noreg frå andre land? Noreg er våtare, kaldare, brattare, meir avsides og dyrare enn andre land. Noreg ligg langt mot nord. Det set grenser for kva vi kan dyrke og avlingsnivået. Landet er langstrakt. På Jæren kan ein hauste tre til fire grasavlingar, medan bøndene i Troms og Finnmark og i fjellbygdene berre får ei avling. Matjorda og gardane ligger spreidd over heile landet. Det gir kostbar transport. Dyrefôr må fraktast til gardane, medan mjølk, dyr og planteprodukt skal hentes, foredlast og transporterast til butikkane. I «verdas rikaste land» er kostnadane generelt høge. For bonden i Noreg vil varer og tenester til produksjon være dyrare enn i mange andre land. Dei som tilverkar varene, fraktar dei og sel dei i butikk, skal også ha norske lønningar. Dette gjør at matvareprisane følgjer det norske kostnadsnivået og er nøydde til å være høgare. Desse spesielle utfordringane gjer at vi: Må føre en nasjonal landbrukspolitikk der bonden si inntekt kjem både frå marknaden og tilskot. Tilskota må tilpassast dei store ulikskapane i produksjon og klima Er heilt avhengig av eit importvern med toll på en del importerte varer for å utjamne kostnadsforskjellane mellom Noreg og andre land. Klimatiske fortrinn for norsk landbruk: Klimaet gir smaksfulle produkt, som søte jordbær, god plantehelse og mindre behov for plantevernmidlar. Store avstandar gir god dyrehelse med lite smittepress av dyresjukdomar. Matproduksjon i Noreg har spesielle utfordringar, og har ikkje føresetnader til å vere konkurransedyktig på pris med for eksempel Brasil. Foto: Scanpix

5 8 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 9 Kva skjer i norsk landbruk? Produktivitetsframgangen i norsk landbruk er enorm. Berre oljeindustrien kan vise til tilsvarande. Framgangen er like stor som hos storeksportøren USA. Kornarealet har gått mest ned, med dekar per år. Berre tre prosent av landarealet i Noreg er dyrka. Vi har også avgrensa moglegheiter til å dyrke opp mykje nytt areal. Arealnedgangen skuldast fleire tilhøve, men attgroing og nedbygging av matjord er dei viktigaste årsakene. For mange bønder i distrikta er det ikkje økonomi i å leige eller kjøpe areal frå gardsbruk der drifta er lagt ned. Særlig Telemark, deler av Vestlandet og Nord-Noreg, Agderfylka og i fjellregionane er dette tilfelle. Her gror areal igjen med skog og kratt brød får vi kvart år fra omlag eitt dekar kornjord I meir sentrale strøk er den største utfordringa nedbygging av matjord. Kvart år sidan 1993 har nær dekar dyrka jord, og over 6000 dekar dyrkbar jord blitt omdisponert til andre formål enn matproduksjon, slik som bustadfelt, næring og samferdsel. Gardsbruk På 20 år har vi bygd ned produksjonsareal tilsvarande over 300 millionar brød årleg i all framtid Produktivitetsutvikling. År 2000 = 100. Kjelde: Budsjettnemnda for jordbruket Landbruket er i rivande utvikling. Vi produserer om lag like mykje no som ved årtusenskiftet, men på 1/3 færre gardsbruk. Produksjonen skjer med nesten 35 prosent mindre arbeidsinnsats og ti prosent mindre kapitalinnsats. Dekar Fulldyrka areal per innbyggjar. Kjelde: SSB Sidan årtusenskiftet har jordbruksarealet gått markant ned medan folke talet har auka.

6 10 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 11 Kvar skal vegen gå Kva vil Noregs Bondelag? 9 10 av nordmenn vil ha eit jordbruk av minst same omfang som i dag, viser MMI-måling. Nyleg trekte Stortinget opp mål og ambisjonar for landbruket då det behandla ei ny landbruks- og matmelding. Dei overordna måla er: Mattryggleik nok mat og trygg mat Landbruk over heile landet Auka verdiskaping Bærekraftig landbruk Hovedfokuset i landbrukspolitikken framover skal vere auka matproduksjon. Politikarane har gjort vedtak om at matproduksjonen skal auke i takt med befolkningveksten. I praksis tyder det ei auke på ein prosent kvart år. Norges Bondelag meiner politikarane har lagt gode og riktige ambisjonar for landbruket i landbruks- og matmeldinga. Vi er klare til å: Produsere meir god og trygg kvalitetsmat til ei veksande befolkning Utnytte jord- og beiteressursar over heile landet Produsere på en miljøvenleg måte, og ha god dyrevelferd Forvalte kulturlandskapet; halde det ope, vakkert og variert Ta vare på matjorda for framtidige generasjonar Ingen matproduksjon uten inntekt At ungdom finn det attraktivt å gå inn i yrket, og at dyktige bønder vil investere for framtida, er ein heilt sentral føresetnad for å få ei positiv utvikling av landbruket. I landbruks- og matmeldinga heiter det at «Gode inntektsmuligheter er det viktigste virkemiddelet for å nå de jordbrukspolitiske målene». Vi er heilt einige. Norges Bondelag er derimot ikkje tilfreds med dagens inntektsmoglegheiter i næringa. Ingen produksjonsformer i landbruket kan dessverre konkurrere med det som er gjennomsnittet elles i samfunnet ( kroner). Uten betre inntektsmulegheiter ser vi det som urealistisk å kunne nå målet om auka matproduksjon. Inntekt i jordbruket basert på rekneskapstal fra 850 gardsbruk Produksjonsomfang Arbeidsomfang (Årsverk) Inntekt bonde per årsverk ) Avstand andre grupper per årsverk 1) Mjølk og storfe 22 kyr 1, Korn 341 dekar 0, Sau 140 sau 1, Geitmjølk 101 geiter 1, Svin/korn 44 avlssvin dekar 1, Utvikling i produksjon og folketal i Norge = 100. Kjelde: Budsjettnemnda for jordbruket og SSB Sidan 1990 har folketalet auka med , medan matproduksjonen er tilnærma uendret. Det auka matbehovet er dekt opp med import. Skal ein nå måla, må det til eit taktskifte. Det trengs større politisk vilje og handlekraft til å satse på landbruket. Egg/korn 7188 høner dekar 1, Potet/korn 113/423 dekar potet/korn 1, Storfeslakt 28 ammekyr 1, Frukt og bær 48 dekar 1, Fjørfekjøtt fjørfeslakt 1, ) Inntekt per årsverk uttrykt som «Vederlag til arbeid og eigenkapital per årsverk». Det vil seie, kor mykje kvart gardsbruk sit igjen med til å dekke alt innsett arbeid (eige og leid) og eigenkapitalen. Eitt årsverk er 1845 timar. Kjelde: Budsjettnemda for jordbruket

7 12 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 13 Staten kom oss ikkje i møte under jordbruksforhandlingene 2012, og Norges Bondelag gjekk til brot for første gang på tolv år. Stortinget vedtok ein månad før jordbruksforhandlingane 2012 eit nytt og høgare ambisjonsnivå for matproduksjonen i Noreg. Sjølv om inntektsutviklinga for bøndene har følgd same takt som lønnsmottakaren dei siste åra, har ikkje dette vore tilstrekkeleg for å auke matproduksjonen vesentleg. Inntektsnivået er for lågt. Norges Bondelag har derfor prioritert styrka rammevilkår slik at bøndene kan redusere inntektsforskjellane til lønnsmottakaren. Kva verktøy vil vi bruke? I den landbrukspolitiske verktøykassa finnes fleire nyttige verktøy, der alle har ein viktig funksjon for å nå ulike landbrukspolitiske mål. Importvern Alle industrialiserte land og ei rekkje u-land har eit importvern for å jamne ut forskjellane i kostnader mellom eigen matproduksjon og produksjonen i andre land. Skal tollvernet vere effektivt, må importpris tillagt toll vere høgare enn norsk pris. Det norske importvernet bidreg til å sikre norsk produksjon av matvarer som vi har gode føresetnader for å produsere sjølv, som for eksempel mjølk, kjøtt og potet. Varer som ikkje vert produsert i Noreg, eller som ikkje direkte kan erstatte norske varer, kan importerast tollfritt. 46 prosent av alle typar landbruksvarer vert importert tollfritt til Noreg. Gjennom EØS-avtalen gir vi EU preferansar til vårt marknad gjennom tollfrie kvotar eller nedsette tollsatsar. Kvotane er nyleg auka, og EU kan for eksempel nå eksportere tollfritt 7200 tonn ost til Noreg. Kvotane sikrar forbrukarane rikelig tilgang på mellom anna franske og danske ostar. Noreg har også opna opp for tollfri import av jordbruksvarer frå 64 u-land. At vi har høg toll til andre land er grunnlaget for å kunne selje produkt frå desse u-landa i Noreg. Auka import Importen av landbruksvarer har meir enn dobla seg sidan tusenårsskiftet, og utgjorde 40 milliardar kroner i Den aukande importen inneber at den norske delen av matmangfaldet blir pressa. For eksempel utgjer den norske delen av eple i dag berre ca ti prosent av omsetjinga i butikkane. Tollsatsar Importvernet og tollsatsane er vedtekne av Verdens handelsorganisasjon (WTO). Da WTO-avtalen blei inngått i 1994 kunne Noreg til einkvar tid velje mellom tollsatsar i faste kroner, eller som prosent av verdien på vara, fordi verdsmarknadsprisane kan svinge mykje. Noreg har så langt i hovudsak valt kronetoll, men står fritt til å bruke prosenttoll når det gir best vern. Frå 2013 vert tollen endra til prosenttoll på biffar og filetar av storfe, lammekjøtt og faste ostar, slik som Norvegia og Jarlsberg. Dette er eit viktig politisk grep. Det bidreg til å sikre verdiskaping i distrikta, arbeidsplassar i landbruk og næringsmiddelindustri og grunnlag for å kunne auke den norske produksjonen.

8 14 Kvifor produsere mat i Noreg? Kvifor produsere mat i Noreg? 15 Økonomiske verkemiddel Norges Bondelag og Norsk Bonde- og Småbrukarlag har forhandlingsrett med staten gjennom dei årlege jordbruksforhandlingane. Systemet er ein del av den norske samhandlingsmodellen mellom det offentlige og arbeids- og næringslivet. Det vert forhandla om: Prisar på varene bøndene leverer, såkalla målprisar Tilskot frå staten Pris Butikkprisen på mat blir ikkje bestemt i jordbruksforhandlingane. Der avtalast det ein målpris på engrosnivå ein makspris gjennom året. Målprisen på kveite er for eksempel 2,73 kr/kg, medan eit brød som inneheld eit halvt kg kveitemjøl kostar omlag kroner. Bønder er sjølvstendig næringsdrivande. Endringar i prisar og tilskot skal gi bøndene auka inntektsmoglegheiter. Ein stor del av inntekta påverkast av vær og vind, og god eller dårlig agronomi. Det forhandlast derfor ikkje om garantert inntektsvekst. Tilskot Tilskot til bønder vert dekt over statsbudsjettet. Utan tilstrekkeleg med budsjettmidlar vil det ikkje være mogleg å oppfylle måla Stortinget har vedteke. For å ta i mot tilskot må bøndene oppfylle visse kriterium. Det blir gitt tilskot til for eksempel: å pleie kulturlandskapet gjennom aktiv drift, skjøtsel og beitedyr investeringstilskot til mellom anna driftsbygningar ekstra tilskot til økologisk drift støtte til avløyser for at bonden skal få ferie eller hjelp ved sjukdom Politikarane har bestemt at vi skal ha eit landbruk over heile landet med ein variert bruksstruktur. Derfor er nokre tilskot differensiert etter geografi for å utjamne for ulike produksjonsforhold. Andre har høgare satsar for dei første dyra eller dekara, for å jamne ut smådriftsulemper. Norges Bondelag vil vidareføre systemet med jordbruksforhandlingar. Med våre naturgitte forhold, må Noreg i internasjonal samanheng ha eit relativt høgt tilskotsnivå. For å auke matproduksjonen må meir av tilskota stimulere til større produksjon til dømes drenering, slik at avlingane kan bli større, eller tilskot til storfeslakt av god kvalitet. I 2012 gjekk litt over 1,3 prosent av Statsbudsjettet til jordbruk. Frå at støtta utgjorde rundt fem prosent på slutten av 70- og starten av 80-tallet, har andelen stadig gått nedover. Juridiske verkemiddel Alt kan ikkje styrast berre gjennom økonomisk stimulans. Lover og regler må også til. Det er mellom anna odelsog konsesjonslov som sikrar eigedomen på lang sikt og at den vert omsett til ein pris som gjer landbruksdrift mogleg. Vi har også lover som sikrar mattryggleik, god dyrevelferd og andre lover som avgrensar størrelsen på landbrukseiningane for å forhindre eit industrilandbruk i Noreg. Norges Bondelag meiner det juridiske vernet av matjord er for svakt for å hindre nedbygging. Marknadsordningar Samvirkebedriftene Tine, Nortura og Norske Felleskjøp er ansvarlege for å regulere marknaden slik at ein kan nå målprisen fastsett i jordbruksoppgjeret. Dette blir gjort mellom anna ved å legge varer på fryselager når det er for mykje, og ta dei ut igjen når det er for lite. Felles for alle jordbruksvarer er at dei er lite priselastiske. Vi greier ikkje spise oss enda mettare. Det betyr at ved overproduksjon må prisen senkast veldig mykje for å klare å selje litt meir av varen. For å unngå store prissvingingar blir marknaden regulert. Bøndene finansierer sjølv systemet med eit pristrekk, kalla omsetningsavgift. Dess meir som vert marknadsregulert, jo større pristrekk. Bøndene eig samvirkebedriftene. Derfor er det i bonden si interesse at samvirket driv ein mest mogleg effektiv marknadsregulering. Ein dominerande marknadsposisjon slik at samvirkebedriftene kan være prisleiande i marknaden, er ein føresetnad for å sikre at ein oppnår målprisen. Konkurranselova gjer derfor et unntak for disse tre landbrukssamvirka. Dei får lov til å være «store». Dette gir dei ein fordel, men på ei anna side har dei forsyningsplikt til andre foredlingsbedrifter. Den sikrar desse bedriftene tilgang på råvarer og forsyningar til dagligvarebutikkar og forbrukarar over heile landet. Tine pliktar for eksempel å levere mjølk til Synnøve Finden og Q-meieria. Marknadsregulatorane har også mottaksplikt. Dei er nøydde til å ta imot mjølk og andre varer frå alle bønder, uansett størrelse på leveranse og kvar dei bur. Blir det knapt om ei vare, må marknadsregulator be myndigheitene om å redusere tollsatsane, slik at forbrukarane er sikra nok varer gjennom import. Marknadsordningar er viktig både for bøndene og forbrukarane. Dei gir forbrukarane varene de ønskjer, til nokolunde lik pris over heile landet. Dei sikrar også bøndene avsetting på produkta sine til omtrent same pris, uansett kor mykje dei produserer og kvar i landet dei bur. Norges Bondelag meiner derfor marknadsordningane må vidareførast.

9 Visste du at: Kvar tiande bedrift i Noreg er ei landbruksbedrift. Det finst om lag bedrifter i Noreg, og bønder. Næringsmiddelindustrien utanom fisk sysselset cirka menneske, og er den største industrisektoren i landet med ei omsetting på om lag 120 mrd kroner. Det bondeeigde samvirket tilbyr 3500 produkt, og kvart år vert det lansert 150 nye. Eit hushald brukar 11,8 prosent av inntekta på mat, inkludert alkoholfrie drikkevarer. Dette er mellom det lågaste i Europa, og på linje med svenske og danske forbrukarar. Sauer, kyr og geiter som beiter i utmarka ét fôr til ein verdi av om lag ein milliard kroner. Under 15 prosent av verdens matvareproduksjon vert selt over landegrensene. Mat og fôr på den norske marknaden er produsert utan genmodifiserte organismar (GMO) og vekstfremjande hormon. Noreg har blant dei lågaste førekomstane av salmonella i Europa. Norsk husdyrhelse er i verdstoppen. Førekomsten av smittestoff som kan smitte frå dyr til folk er blant dei lågaste i Europa bønder driv økologisk landbruk og 5,6 prosent av jordbruksarealet i Noreg er økologisk dyrka. Norges Bondelag Pb Grønland, 0135 Oslo. Besøksadresse: Landbrukets Hus, Schweigaards gate 34 c. Tlf: E-post: bondelaget@bondelaget.no Bilder: Frida Meyer, Odd Mehus, Norges Bondelag og Scanpix (s. 6) Design: Teft Design Trykk: RKGrafisk Oktober 2012 ISBN-nummer: