SØRUM KIRKES ORGEL NORSK ORGEL- HARMONIUMFABRIKK AS (1962) Rapport etter synfaring 19. november 2013

Transkript

1 SØRUM KIRKES ORGEL NORSK ORGEL- HARMONIUMFABRIKK AS (1962) Rapport etter synfaring 19. november 2013 Stein Johannes Kolnes 2013

2 Innleiing Omkring 1960 var Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk A/S i Snertingdal i ferd med å utvikle seg til ein alvorleg konkurrent for tradisjonsrike J. H. Jørgensen i Oslo. Ein var inne i ei brytningstid, og den konservative orgelbyggar Hilmar Jørgensen hadde vanskeleg for å frigjere seg frå den stilen han hadde hatt utvikla gjennom 30 år. Bjørn Bjørklund, organist i Rælingen og tillitsvald i Norges Organistforbund, kommenterer situasjonen slik i eit brev til Snertingdal- firmaets disponent Bernhard Berntzen: Hvordan går det med orglene i Lillestrøm, Skedsmo og Sørum kirker? Håper det går i orden med kontraktene, slik at vi snart kan få høre noen nye instrumenter på Romerike. Hadde besøk av domorg. Nielsen 1 for en tid siden, og han var forferdet over hva Jørgensen har levert her de siste 10 årene. Det gjelder jo nye orgeler i 6-7 kirker. Jeg venter forresten på et tilbud fra Dem på det positiv som jeg nevnte da jeg var oppover, på 3 st. (Kororgel). Håper det blir ekstra billig!... Som De skjønner vil De neppe bli arbeidsledig de første årene på Romerike! Det mangler ikke på hendvendelser (sic), og jeg vil i tur og orden henvise til Deres firma. Jørgensen er jeg nå ferdig med, og kommer ikke til å anbefale flere oppdrag til ham. 2 Noe korrekt bilde av situasjonen skaper brevet likevel ikkje: Begge firma var i realiteten like ambivalente overfor den nye stilen, og Bjørklund bør ha blitt skuffa i forventningane sine til Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk: I Skedsmo var det rett nok denne fabrikken som fekk oppdraget, men den konservative domkantor Arild Sandvold var konsulent, og arbeidet blei difor utført på tradisjonelt vis. I Lillestrøm gjekk oppdraget til Jørgensen, men blei utført etter planar av kyrkja sin konservative organist Ole- Fredrik Johnsbråten. Også Bjørklunds vesle kororgel blei forresten levert av Jørgensen, men det var først noen år seinare. Derimot kom orgelsaka i Sørum til å følgje eit anna spor. Konsulent var organist Rolf Karlsen, ein framståande eksponent for den nye orgelstilen. Ytre sett var det eit konservativt instrument utan tak og med fasade utan innramming, men denne løysinga var det arkitekt Birger A. Finckenhagen som insisterte på. Plasseringa av pipeseksjonane i manual etter kvarandre, den bakarste endatil på romantisk vis inne i eit svellskap, var heller ikkje i samsvar med dei nye ideala, men takhøgda tillèt knapt ei anna oppstilling. Derimot var stemmedisposisjonen og teknikken moderne med ein overtonerik klang, mekanisk speletraktur og såkalla sløyfeladar, slik den yngre organistgenerasjonen ønskte det. Dei faglege utfordringane sine løyste både Jørgensen og Berntzen ofte i samarbeid med utanlandske firma med meir kompetanse og betre produksjonskapasitet. Ambisjonane i Sørum gir disponent Berntzen tydeleg uttrykk for, trass eit gebrekkeleg tysk, i eit brev til underleverandøren Werner Bosch: 1 Ludvig Nielsen ( ), domorganist i Nidarosdomen Brev frå Bjørn Bjørklund 27. september 1960 til Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk A/S

3 Wie wir früher geschreibt haben so ist es von Bedeutung für uns dass alle Dinge erstklassig bleiben. Speziell für diese Orgel, und dieselbe gelten auch für Birkeland die in der Nähe von Bergen liegt, und denn in einer sehr kritisch Stelle. Sørum liegt nicht lange von Oslo entfernt, so wir wollen hier eine Reklame für unsere Fabrik auf beide diese Stellen bekommen. 3 Og den same innstillinga blir også reflektert i eit brev til Sørums ordførar Alf Torp: Som fremholdt tidligere ønsket vi jo at dette skulle bli et reklameinstrument og kun det beste måtte være godt nok. Vi plasserte derfor våre bestillinger av vitale deler til orglet i to ledende fabrikker i Tyskland, nemlig L. Eisenschmid og Werner Bosch. 4 På denne bakgrunnen må Rolf Karlsens godkjenningsattest 5 ha fortona seg som ein nedtur, idet konsulenten er påfallande ordknapp: Orglet er besiktiget i dag, og funnet i orden efter kontrakten, skriv han kort og nemner bare eit par forandringar som orgelbyggaren har lova å utføre. Karlsen får provisjonen sin, men Berntzens følgjeskriv 6 inneheld heller ikkje meir enn det mest nødvendige. Det ser dermed ut til at dette blei både den første og den siste forretningsmessige kontakten mellom dei to. Årsaka er ikkje heilt enkel å forstå. Men Karlsen var frå før av godt kjent med samtidas fornemme danske orgelproduksjon, og som formann i Musica Sacra var han reiseleiar under organisasjonens vellykka orgeltur til Danmark og Nord- Tyskland sommaren I Tyskland besøkte ein mellom anna historiske orgel som var restaurert av pioneren Paul Ott, 7 ein orgelbyggar Karlsen skulle få stor sympati for. Da Sørum- orglet stod ferdig kan han allereie ha lært Otts første leveranse til Norge å kjenne, det elegante og stilreine instrumentet i Kinsarvik kyrkje i Hardanger (1961), og han kan også ha blitt påverka av kollegaen og åndsfrenden Nils Aams haldning til det nye orglet i Birkeland kyrkje, Bergen (Werner Bosch i samarbeid med Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk 1962). I dag bør vi likevel konstatere at satsinga i Sørum bar sine frukter, ettersom instrumentet hevar seg klart over gjennomsnittet frå same tid og på mange måtar dannar ein interessant overgangstype. Instrumentets tilstand Orglet er i svært god stand. Klangen har fylde og er kraftig og fast, og stemminga er god. Instrumentet fungerte feilfritt under besøket, bortsett frå éin enkelt tone som hengde seg opp ved eitt enkelt tilfelle, utan at det blei funne noen spesiell årsak til feilen. Innvendig er orglet skittent og støvete, men ikkje spesielt mye. Etter 50 års bruk er instrumentet likevel prega både av ein viss slitasje og av annan skade. Dei viktigaste manglane er etter mitt skjønn desse: 3 Brev frå Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk A/S 17. juli 1961 til Fa. Werner Bosch 4 Brev frå Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk A/S 11. november 1961 til ordførar Alf Torp, Sørum 5 Datert Sørum 20. juni Brev frå Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk A/S 13. september 1962 til Rolf Karlsen 7 Referat i Medlemsblad for Norges Organistforbund nr. 8/1956 s. 80ff

4 1. Dei elektriske sløyfemotorane har gjennom fleire år vist teikn på svikt, noen har allereie blitt skifta ut, og alle støyar under bruk. 2. Fleire større metallpiper har sige saman i foten og delvis i labiet, og ein del piper har skade etter hardhendt stemming. 3. Spelearten er svært tung og prega av mye friksjon. 4. Skinnet i pulpetane er svart, noe som skuldast luftlekkasjar, kanskje på grunn av enkelte rifter, men mest på grunn av materialets porøsitet. 5. Det har blitt brukt skumgummi ulike stader i orglet, mellom anna ved sløyfemotorane og under ventilskinnet, og denne står generelt i ferd med å smuldre opp. 6. Det er ein relativt kraftig suselyd i orglet, noe som skuldast at motoren manglar lydisolerande kasse og sannsynlegvis summen av fleire mindre lekkasjar, mellom anna frå pulpetane. Vurdering av situasjonen Orglet i Sørum kirke kosta ca. kr da det var nytt. Dette tilsvarer knapt 1 mill. kr. i dag (2012). Eit nytt orgel kostar for tida kr pr. stemme, noe som ville gi ein kostnad på mellom 2,5 og 3,5 mill. kr., avhengig av kvalitetsnivå, for eit instrument av tilsvarande storleik som det nåverande. Hovudforklaringa på den store prisskilnaden mellom 1962 og i dag, er stigning i lønnskostnadene, som gir store utslag i eit arbeidsintensivt fag som orgelbygging er. Investeringa frå 1962 er i alt vesentleg intakt. Det er noe slitasje og annan skade, men etter mitt skjønn representerer instrumentet anslagsvis ein materiell verdi på eit par mill. kr. slik det står nå. I tillegg har instrumentet ein musikalsk verdi som noen rett nok vurderer som svært liten, 8 men som uansett kan hevast gjennom ein meir eller mindre omfattande etterintonasjon. Også eit heilt nytt instrument vil måtte intonerast, og eit intonasjonsarbeid som må utførast frå grunnen av, vil vere meir omfattande og kostbart enn ein etterintonasjon. Orglet har også ein kulturhistorisk verdi. Den vil rett nok ikkje bli opplevd som veldig stor på grunn av at instrumentet framleis er relativt nytt og difor hører til ein type som er svært utbreidd. Men orgel som er umoderne, prega av slitasje og svært vanlege, vil komme under sterkt press. Verneverdien vil difor neppe bli særleg mye lågare, men vil kanskje stige noe i åra som kjem, etterkvart som orgeltypen blir sjeldnare. Ei rein rehabilitering utan endringar vil føre til at instrumentet vinn tilbake sin opphavlege tilstand og kvalitet. Ei oppgradering vil redusere den kulturhistoriske verdien noe, men vil heve den musikalske. Innafor fornuftig rammer vil ei oppgradering kunne bevare det mest vesentlege av den kulturhistoriske verdien av instrumentet, utan på noen måte å truge det økonomisk lønnsame ved prosjektet. 8 Sjå Kåre Nordstogas og Jan Rydes rapportar av 28. juni 2012 og 15. oktober 2012

5 Ei slik oppgradering har blitt utført på orgel frå Norsk Orgel- Harmoniumfabrikk ei rekke stader dei seinare åra. Eg har personleg ikkje vore involvert i noen av sakene og kjenner heller ikkje resultata, men kan nemne følgjande eksempel, som det samtidig er aktuelt å sjå nærare på i samband med ei planlegging av eit prosjekt: Biskopshavn i Bergen (1966; Brødrene Torkildsen 1990) Vang ved Hamar (1966; Karl Schuke 2011) Hinna i Stavanger (1967; Jehmlich 2005) Ferkingstad på Karmøy (1970; Jehmlich 2002) Sandnes (1971; P. Bruhn 1987, F. Stemmer og S. Jehmlich 1990, Jehmlich 2001) Aurdal (1972; Espen Selbæk 2011) Raufoss (1979; Brødrene Torkildsen 2010) Forslag til reparasjonsprogram Eit minimumsforslag til reparasjon av orglet inneber at eksisterande manglar ved orglet blir fjerna. Dette kan skje på litt ulike måtar: 1. Sløyfemotorane er lett tilgjengelege og kan anten skiftast ut éin for éin med brukte reservemagnetar etterkvart som dei sluttar å fungere overhalast hos produsenten (Heuss) skiftast ut under eitt med nye av ein meir robust type. 2. Ei rekke større metallpiper treng grundig reparasjon i fot- og labieområde og forsterkning av opphenget for å førebygge ny skade. Øvrig pipeskade må rettast nøyaktig opp og stemming må for framtida gå føre seg på fagmessig og forsiktig vis. Etter fullført opprettingsarbeid må intonasjonen justerast. 3. Det er behov for eit omsorgsfullt arbeid på spelemekanikken, der all friksjon må reduserast til eit absolutt minimum, både i manual og i pedal, slik at også kopla kan brukast. 4. Pulpetskinn som er i orden, kan reinsast og etterbehandlast, defekt skinn må erstattast med nytt. Eventuelt kan alt pulpetskinn erstattast med nytt eller gjennomføringane pluggast og orglet forsynast med blypulpetar. 5. All gammal skumgummi blir fjerna, og det blir lagt ein kombinasjon av skinn og filt under ventilane. 6. Det blir montert lydisolert kasse rundt motoren, og luftlekkasjar blir fjerna. I tillegg kan det utførast arbeid som går ut over ei rein istandsetting, men som innan visse grenser tilpassar instrumentet til nye tekniske og musikalske krav. Her kan ulike alternativ vere aktuelle, men etter mi meining er det viktig at dei i størst mogeleg grad respekterer original substans og stil: 7. Pipeverket kan omintonerast for meir varme og større egalitet. 8. For å redusere sjenerande direktelyd ved spelebordet kan det monterast skjermbrett bak nedre del av pipene i midtfeltet. Skjermbretta vil ikkje bli synlege. Om det blir montert slike brett også i sidefelta, kan truleg stemmingsstabiliteten påverkast positivt, noe som vil vere gunstig når romtemperaturen varierer.

6 9. For å skaffe litt betre innvendig plass for stemming og tilsyn, kan svellverket skyvast heilt inn til bakveggen på galleriet. Dermed vil ein vinne ca. 10 cm. 10. Enkelte orgelstemmer verkar mindre aktuelle i dag. I eit svellverk, som er ein romantisk klangseksjon, kan det synast lite føremålstenleg å ha mange barokt inspirerte stemmer. Desse tiltaka kan vurderast, enkeltvis eller samla: I II. manualet kan Scharf 3-4 fag gå ut, kanskje også Nasat 1 1/3. Den siste kan flyttast til 2 2/3 (evt. frå c 0 ) og den første erstattast av Ters 1 3/5 (evt. frå g 0 ). I same verk kan Krumhorn 8 skiftast ut til fordel for ein rund Obo 8. I. manualets Waldfløyte 2 kan bytte plass med svellverkets Principal 2. I pedal kan 4 - stemma gjerast om til ein svak Registraturen omfattar pussig nok bare tre såkalla kollektiv og ingen frikombinasjonar. Når registraturen trass alt er elektrisk, kan det vere aktuelt å forsyne instrumentet med eit frikombinasjonssystem, sjølv om stemmetalet er lågt. Konklusjon Orglet i Sørum kirke er i all hovudsak solid bygd og vil la seg reparere. Spesielt svake punkt er ein del av dei større metallpipene, sløyfemotorane og plastfôringane i lettmetallmekanikken. Ei rehabilitering av orglet i Sørum kan avgrense seg til det nødvendige eller i tillegg omfatte ei oppgradering som ikkje er nødvendig, men som kan auke bruksverdien. Eg rår til at fellesrådet saman med organistane diskuterer hovudalternativa: reparasjon aleine (punkt 1-6) eller reparasjon i kombinasjon med ei oppgradering (punkt 7-11). Dersom ein går inn for å oppgradere instrumentet, vil det vere behov for å drøfte detaljane i arbeidsprogrammet. Førresfjorden, 2. desember 2013 Stein Johannes Kolnes