Norske pengespel i ei digital framtid

Transkript

1 Norske pengespel i ei digital framtid Ekspertgruppa som har laga rapporten på oppdrag frå Kulturdepartementet. Framme frå venstre: Jon Langballe (10H), Atle Hamar (Lotteritilsynet) og Anne-Kari Holm (Helse og Rehabilitering). Bak frå venstre: Ivar Egeberg (Norges Idrettsforbund), Jon Olrud (Norsk Tipping), Jonny Haugseth (Norsk Rikstoto) og Bjørn Tore Østeraas (FRISAM). Bernt Apeland (SUNHA) var ikkje til stades då biletet vart teke. Rapport utarbeidd av ekspertgruppe nedsett av Kulturdepartementet 2001

2 Innmaten er trykt på klorfritt papir, Nopacoat Premium Silk 100 gr. Svanemerket, lisens nr Omslaget er trykt på klorfritt papir, Trucard 260 gr., prod. ihht. ISO Utgitt i desember 2001 av ei ekspertgruppe nedsett av Kulturdepartementet. Opplag: 500 Omslag og grunndesign: Inform Media as, Førde Grafisk produksjon: E. Natvik Prenteverk AS, Florø

3 Innhald 1. Innleiing og mandat Samandrag Dagens pengespel i Noreg Inntekter og fordeling i norske pengespel Tilgjenge til pengespel-marknaden Teknologisk utvikling for pengespel Konkurranse frå utlandet Økonomiske og administrative konsekvensar Særmerknader Referanseliste og vedlegg

4 Mandat 1) Utarbeide samlet oversikt over inntekter og inntektsfordelingen fra statlige spill og private lotterier, herunder også automatmarkedet, med utangspunkt i en tallmessig oppstilling for inntektsåret 2000, og en oversikt over inntektsutviklingen de 10 siste år. Oversikten for 2000 bør belyse forholdet mellom brutto omsetning, gevinstutbetaling, administrative kostnader og overskudd i forhold til de ulike typer lotteri og spill, og gi oversikt over hvilke formål som mottar overskuddet. 2) Vurdere den teknologiske utviklingens betydning for statlige spill og private lotterier, herunder hvilke utfordringer/muligheter sammensmelting (konvergens) mellom tele- data- og medietjenester gir. Gruppen skal vurdere hvordan nye teknologibaserte spill og lotterier vil kunne påvirke inntektsfordelingen mellom ulike spill og lotteriformål. 3) Kartlegge hvordan konkurransen fra utlandet påvirker statlige spill og private lotterier i Norge, og fremme forslag til hvordan norske spill og lotterier kan møte den utenlandske konkurransen. 4) Utarbeide en presisering av begrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål i lotteriloven 5 og 6 på bakgrunn av lovforarbeider og praksis. 5) Vurdere behovet for endringer i utforming og praktisering av begrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål, og eventuelt utarbeide forslag til slike endringer. 6) Vurdere de økonomiske og administrative konsekvenser av de forslag som fremmes. 6

5 1. Innleiing Norske lotteri og pengespel har tradisjonelt vore ei viktig inntektskjelde for samfunnsnyttige og humanitære formål. Mange frivillige lag og organisasjonar i Noreg har bygt mykje av sin aktivitet på desse inntektene. Det har vore full politisk semje om at inntekter frå denne marknaden skal finansiere tiltak og aktivitetar innafor det sivile samfunn, eller den tredje sektor, som det frivillige engasjement i Noreg ofte er blitt omtalt som. Kulturdepartementet sette i mars 2001 ned ei ekspertgruppe med mandat om å utgreie og vurdere ulike sider ved den norske pengespel-marknaden. Gruppa har føreteke ei brei kartlegging av marknaden for å få fram korleis speleinntektene fordeler seg, og korleis tilhøvet mellom dei ulike pengespela er. Vidare har gruppa sett på den teknologiske utviklinga, og kva denne betyr for inntektsutviklinga for statlege og private spel. Ny teknologi forsterkar også konkurransen frå utlandet, og gruppa har sett nærare på korleis norske pengespel kan møte denne konkurransen. Eit anna emne som er grundig handsama, er kven som skal ha tilgang til den norske pengespelmarknaden, og kven som skal fylle definisjonen ideelt samfunnsnyttige og humanitære formål. Denne utgreiinga oppsummerer seg i ei rekkje tiltak og svar på utfordringar gitt i mandatet frå Kulturdepartementet av 21.mars Utgreiinga er ikkje uttømmande på alle punkt, til det har tida vore for knapp. Gruppa vonar at dette dokumentet bidreg med viktige innspel i den komande politiske prosessen kring norske pengespel. Ekspertgruppa har vore samansett slik: Atle Hamar, Lotteritilsynet, leiar Jon Olrud, Norsk Tipping Jonny Haugseth, Norsk Rikstoto Jon Langballe, internettprosjektet for 10 humanitære organisasjonar Anne-Kari Holm, Stiftinga Helse og Rehabilitering Ivar Egeberg, Norges Idrettsforbund Bjørn Tore Østeraas, Frisam Bernt Apeland, SUNHA Sekretariat: Anniken Støylen, Jonny Engebø, Monica Alisøy Kjelsnes og Anders N. Soleim. Førde Atle Hamar 7

6

7 2. Samandrag NØKKEL-TAL I NORSKE PENGESPEL Ekspertgruppa har på brei front analysert både den private og den statlege delen av spele-noreg, og kan i denne rapporten leggje fram nye tal og summere opp utviklings-trekk i bransjen dei siste ti åra. Av funna som vart gjort, kan nemnast: Samla omsetning for pengespel i Noreg var 20,7 milliardar kroner i år Med pengespel meiner vi her alle statlege spel og private lotteriog spele-former. Talet 20,7 milliardar ligg vel ein milliard kroner under tidlegare overslag, og omfattar ikkje nordmenn si deltaking i Internettspel i utlandet. Ifølgje eit estimat som Norsk Tipping har laga, spelte nordmenn for 400 millionar kroner på Internett i år Omsetnaden i dei minste lotteria eller underhaldnings-automatar er heller ikkje med i talet 20,7 milliardar. 12,6 milliardar kroner gjekk tilbake til spelar og loddkjøpar i form av gevinst og premie i fjor. Nordmenn la med andre ord igjen netto 8,1 milliardar kroner på penge-spel i år 2000, og dette utgjer 1800 kroner pr. innbyggjar. Statlege spel og private lotteri har om lag like stor brutto omsetning, men overskotet som går til formåla er dobbelt så stort i statlege spel som i private lotteri. Av netto omsetning (etter gevinst) på 8,1 milliardar kroner i fjor, fekk samfunnsnyttige og humanitære formål 4,3 milliardar. Operatørar, entreprenørar og andre nærings-interesser delte 3,8 milliardar kroner. Med unntak av gevinst-automatane, hadde dei statlege spela størst vekst på 1990-talet. Norsk Tipping sin omsetning gjekk opp 78 prosent, medan Norsk Rikstoto hadde ein vekst på 85 prosent. I år 2000 vart nærare 2,9 milliardar kroner overført til samfunnsnyttige formål frå statlege spel. Frå den private delen av spele-marknaden, vart overskotet til formål 1,4 milliard kroner. 9

8 Idretten får mest av inntektene frå norske spel og lotteri. I fjor fekk idretten grovt rekna vel 1,1 milliard kroner. Kulturformål fekk ca. 870 millionar kroner, og mesteparten av dette kom frå Norsk Tipping via statsbudsjettet. Forsking via statsbudsjettet fekk 824 millionar kroner, hest og hestesport fekk ca. 476 millionar, interesseorganisasjonar ca. 390 millionar, sektoren humanitær/beredskap/ideell ca. 379 millionar kroner. Inntekt frå bingo og lokale lotteri, er ikkje rekna med. Av ein estimert omsetnad på vel 7,8 milliardar kroner på gevinst-automatane i år 2000, vart vel 5,5 milliardar kroner tilbakebetalt som gevinst. Entprenørane i marknaden sat igjen med 991 millionar kroner, medan lokal-innehavarane fekk 468 millionar. Frå spel på gevinst-automatar vart i fjor 813 millionar kroner fordelt på samfunnsnyttige formål. Ekspertgruppa sitt estimat fordelte seg slik: 282 millionar til humanitær/beredskap, 281 millionar til idrett, 150 millionar til helse/omsorg, 47 millionar til ideelle formål og 43 millionar kroner til kultur/fritids-formål. Andre formål fekk 10 millionar. For dei lokale lag og organisasjonar kan veksten i automat-marknaden ha kompensert for reduserte inntekter frå lokale lotteri og bingo. NY TEKNOLOGI NYE UTFORDRINGAR Den teknologiske utviklinga er i ferd med å opne for nye distribusjons-måtar for spel og lotteri. Dette gir styremaktene utfordringar, både på konsesjons- og kontroll-sida. Av den grunn konkluderer Ekspertgruppa mellom anna med følgjande: Det er all grunn til å vente at inntektene frå pengespel vil endre seg på grunn av den teknologiske utviklinga og endra forbrukar-åtferd. Den internasjonale pengespel-marknaden vil bli ein aukande trussel for dei nasjonale penge-spela dersom ikkje dei nasjonale spela får konkurransedyktige ramme-vilkår. Norske pengespel-aktørar må få høve til å utnytte dei digitale distribusjons-kanalar fullt ut og gjere endringar i produkt og produkt-eigenskapar. På sikt kan elektroniske salskanalar bli ei meir kostnadseffektiv distribusjonsform, noko som kan gi større inntekter til formåla. Betalingskort og nye betalingsmåtar er ei utfordring for dei små lokale lotteria dersom folk ikkje lenger har setlar og myntar tilgjengeleg. Trådlause mobile kortlesarar e. l. kan vere eit alternativ. 10

9 Kontroll av spel og lotteri på Internett må prioriterast i tida framover. Forutan å krevje ein felles kontroll-filosofi for heile den norske pengespel-marknaden, må det stillast vilkår til eigarstruktur av selskap og holdingselskap. Det er ein fare for at organisert kriminalitet etablerer spel på Internett, og dette bør bli ei kontrolloppgåve koordinert mot Kripos/Økokrim. Kontrollen av gevinst-automatar bør på eit avtalt tidspunkt skje i nett. I lotteri-marknaden bør det i framtida både vere plass til private lotteri og statleg kontrollerte spel. Det er viktig å utvikle eit regelverk for pengespela i Noreg ved hjelp av god offentleg styring og kontroll. Den offentlege styringa skal sikre at inntektene går til samfunnsnyttig og humanitært arbeid. Det bør utarbeidast nye retningsliner for såkalla gratis-lotteri og kunnskaps-spel for å klargjere kva som skal regulerast i den framtidige pengespel-lovgjevinga. UTFORDRINGAR FRÅ UTLANDET Konkurransen frå utanlandske spel og lotteri aukar kraftig. For å møte denne tevlinga i den norske spelemarknaden, gjer Ekspertgruppa framlegg om mellom anna følgjande: Norske penge-spel bør bli regulert under ei lovgjeving mot dagens tre lover. Ulike lover og rammevilkår hemmar den naturlege tilpassinga mellom dei ulike pengespela og formåla i spelemarknaden. Men framleis skal penge-spel i Noreg ha formål som er ideelle eller humanitære. I løpet av 2002 bør det gjennomførast ein runde med tildeling av konsesjonar for spel og lotteri på nye elektroniske salskanalar. I den norske marknaden er det ikkje plass for mange konsesjonar dersom dei skal drivast lønsamt, og ekspertgruppa meiner det er viktig at alle konsesjonane blir utforma likt og har like rammevilkår. Det bør stillast same høge krav til tryggleiken i alle konsesjonane. Nye konsesjons-område bør ikkje delast inn etter teknologiske plattformer. Og ved autorisasjon av operatør, bør styremaktene setje minimumskrav til soliditet, kapital og langsiktig satsing. Som del av ein open pengespel-marknad, bør det vere høve for fleire formål å spele i pott. Alternativt bør styremaktene fordele overskot frå nye elektroniske salskanalar direkte til formåla for å hindre at det blir skapt ei skeiv fordeling mellom dei ulike organisasjonane. 11

10 Norske pengespel bør regulerast slik at spelet gir gode nok rammevilkår til å kunne kokurrere med utanlanske spel. Samstudes bør lovgjevinga ta sikte på å verne norske spel og norske overskotsformål. Nivået på fordeling til formål bør harmoniserast mellom dei nasjonale spele- og lotteri-produkta, men også i høve til utanlandske aktørar. Ei gradvis tilnærming i avgiftsnivå (overskotsfordeling) og gevinstprosent, vil sannsynlegvis vere nødvendig dersom det skjer ei større vriding mot pengespel over nye elektroniske salskanalar. Ekspertgruppa meiner at det bør vere forbode for norske selskap å drive pengespel på Internett frå utlandet. Styremaktene bør vurdere å hindre bruken av ikkje godkjende eller utanlandske Internett-spel ved å leggje strenge krav på økonomiske transaksjonar, jf framlegget i den danske utgreiinga «Spil for fremtiden». Humanitære og samfunnsnyttige (ideelle) norske organisasjonar med inntekter frå spel og lotteri, bør vurdere frivillig samarbeid for å hindre utanlandsk konkurranse. Vidare bør organisasjonane ha eit breiare samarbeid om å fremje felles interesser, og for å involvere partar som bankar, operatørar og styresmakter. Norske styremakter bør vurdere opphavsrettsloven og markedsføringsloven for å vurdere eigedomsretten til kunngjering av resultat frå mellom anna idretts-konkurransar. I denne vurderinga er det viktig å sjå konsekvensane i ein breiare samanheng, t.d. ved bruk av internasjonale resultat i spelesamanheng. Ekspertgruppa oppmodar lovgjevar om å endre skattelova til ikkje å gi skattefritak for gevinstar under kroner vunne på utanlandske pengespel. Ekspertgruppa vil understreke at det er viktig for Noreg, at det blir satsa aktivt på eit samarbeid i Europa på den lovmessige sida ved bruk av ny teknologi. Sett i lys av den europeiske/nordiske politikken om nasjonal regulering av pengespel, tilrår Ekspertgruppa at Noreg følgjer opp prinsippet om nasjonalt avgrensa spele- og lotteri-marknad, og står felles med GREF Europa på dette standpunktet inn i internasjonale forhandlingar på området. Så lenge EU-systemet gir løyve til nasjonale monopol på spele- og lotteri-området, tilrår Ekspertgruppa at styresmaktene lagar regelverk som vernar om dette i Noreg. 12

11 KVEN BØR FÅ ARRANGERE LOTTERI I FRAMTIDA? For å få tilgjenge til lotteri-marknaden i dag, må lag og foreiningar ha formål som anten kan kallast samfunnsyttig eller humanitært. Dette opnar for mykje skjøn, og for å skape klarare reglar for tilgjenge til lotteri-marknaden i framtida, kjem Ekspertgruppa med følgjande framlegg: Omgrepet samfunnsnyttig lotteri-formål bør erstattast av «ideelle samfunnsnyttige formål». Ideell er eit omgrep som i denne samanhengen blir nytta om ikkje-kommersielle og ikkje-offentlege aktivitetar. Hobby- og fritidsforeiningar bør i utgangspunktet ikkje reknast som ideelle samfunnsnyttige formål med mindre dei er verksame blant born og unge, eller spelar ei sosial rolle av eit visst omfang for andre enn sine eigne medlemmer. Det bør presiserast at humanitære formål omfattar bistands- og solidaritets-arbeid. Det bør stillast krav om at midlane går til klart definerte prosjekt. Lotteri-verdige organisasjonar eller foreiningar bør vere sjølvstendige, d.v.s. at dei har eige styre, rekneskap og årsmøte. Formålet til organisasjon og formålet med lotteri-inntektene bør framleis vere avgjerande for tilgjenge til lotteri-marknaden. Omsynet til organisasjonsfridomen tilseier at også dei frivillige organisasjonane sine lotteri-inntekter bør vere frie midlar innanfor desse generelle rammene. Frivillige organisasjonar og foreiningar bør også i framtida kunne konsentrere seg om sine eigentlege oppgåver i staden for å bruke myke ressursar på å skaffe inntekter. Både lokale, regionale og landsdekkjande frivillige organisasjonar bør framleis reknast som lotteri-verdige. For at organisasjonar o.a. der offentlege styresmakter har interesser skal vere lotteri-verdige, bør det stillast krav om at hovuddelen av verksemda er eigd av ein frivillig organisasjon. Lotteri gjennom gevinst-automatar bør av omsyn til ei forsvarleg fordeling av den lokale lotteri-marknaden avgrensast til hovudgruppa i lokale organisasjonar med undergrupper. Unntak for undergrupper bør gjerast dersom ho er stor og sjølvstendig. Lotteri-marknaden der det blir gitt løyve, bør ikkje utvidast ytterlegare. For å sikre mangfaldet i organisasjons-noreg, bør den tradisjonelle marknaden for smålotteri utvidast. Omsetnings-ramma for slike lotteri som ein ikkje treng løyve for, bør hevast til kroner. Vaksen- 13

12 aktivitetar som songkor, musikkorps, teater, kulturminnevern, drift av grendahus utan kommersielle interesser o. l. bør få høve til å arrangere slike lotteri. Mest mogleg av overskotet frå dei statlege pengespela bør fordelast på organisasjonar og formål som frie midlar. Staten skal i seg sjølv ikkje vere formål for noko pengespel. Difor bør midlane frå Norsk Tipping og Norsk Rikstoto gå ut av statsbudsjettet. Midlane frå Norsk Tipping bør fordelast med minimum 50 % og maksimum 66 % til idretten føresett at idretten går ut av automatmarknaden. Midlane frå Norsk Rikstoto til statsbudsjettet bør nyttast til meir øyremerkte formål knytte til hestehald, aktivitet for born og ungdom relatert til hestehald. 14

13

14

15 3. Dagens penge-spel i Noreg Den norske spelemarknaden består i dag av eit kjerneområde av regulerte og kontrollerte pengespel, og pengespel som ikkje er det. Nokre av pengespela er basert på tilfelle. Andre er i større eller mindre grad basert på kunnskap. Dei regulerte og kontrollerte pengespela utgjer hovuddelen av spelemarknaden. Dette omfattar i utgangspunktet alle pengespel der det blir betalt eit innskot for deltaking. Dette gjeld dei statleg kontrollerte pengespela, totalisatorspela og dei private lotteria. Utanfor fell dei såkalla gratislotteria. 3.1 SPEL REGULERT AV LOV OM VEDDEMÅL VED TOTALISATOR Lov om veddemål ved totalisator av 1. juli 1927, nr. 3 regulerer totalisatorspela. Dette gjeld spel i samband med hesteveddeløp. Totalisatorlova blir forvalta av Landbruksdepartementet. Det er oppretta ei stifting, Norsk Rikstoto, som har det overordna ansvaret for alt totalisatorspel. Totalisatorspela omfattar følgjande speletilbod: V5 V5 er eit veddemål der spelaren satsar pengar i fem på førehand fastsette hesteløp (avdelingar). I det offisielle baneprogrammet skal det tydeleg gå fram kva løp som inngår i V5-spelet. Veddemål på ein hest i kvar av dei fem avdelingane utgjer ei rekkje. Talet på rekkjer blir det tal som kjem fram ved å multiplisere talet markeringar i kvar avdeling med kvarandre. V75 V75 er eit veddemål der ein kan satse pengar på vinnarane i sju på førehand fastsette hesteløp (avdelingar). I V75-spelet kan det inngå løp på meir enn ei bane. I det offisielle programmet skal det tydeleg gå fram kva for løp som inngår i V75-spelet. Veddemål på ein hest i kvar av dei sju avdelingane utgjer ei rekkje. Talet på rekkjer blir det tal som kjem fram ved å multiplisere talet markeringar i kvar avdeling med kvarandre. Dagens Dobbel Dagens Dobbel er eit veddemål der spelaren satsar pengar på vinnande hest i to på førehand fastsette løp. I det offisielle programmet for det aktuelle totalisatorarrangementet skal det tydeleg gå fram kva løp som er Dagens Dobbelløp. Veddemål på ein hest i kvart av Dagens Dobbel-løp utgjer ei rekkje. Talet på rekkjer blir det talet som kjem fram ved å multiplisere talet på markeringar i kvart løp med kvarandre. 17

16 Vinner Vinner er eit veddemål der spelaren satsar pengar på vinnande hest i eitt totalisatorløp. Plass Plass er eit veddemål der ein kan satse pengar på ein hest som plasserer seg blant dei tre første plasserte hestane i eit totalisatorløp. Duo Duo er eit veddmål der ein satsar pengar på dei to første plasserte hestane i rett rekkjefølge i eit galoppløp. Trippel Tippel er eit veddemål der spelarane satsar pengar på dei tre første plasserte hestane i rett rekkjefølge i eitt totalisatorløp. Nordisk spel Regjeringa har gitt løyve til at det kan arrangerast spel mot inntil eit travarrangement og eit galoppp-arrangement pr. veke frå dei nordiske landa. Dette gjeld spela V5, V75, Vinner, Plass og Duo. Totalisatorspel på Internett Norsk Rikstoto har fått løyve til utprøving og distribusjon av totalisatorspel på Internett. 1 Av den samla omsetninga på totalisatorspel, går om lag 66 % til premiar. Alt totalisatorspel skjer on-line frå kommisjonær og på banene. 3.2 SPEL REGULERT AV LOV OM PENGESPEL Lov om pengespel av 28. august 1992, nr. 103 regulerer dei statleg kontrollerte pengespela. Desse omfattar i utgangspunktet spel i samband med idrettskonkurransar og talspel. Kulturdepartementet har i forskrift av 11. desember 1992, nr.1051 fått delegert Kongens mynde til å gi forskrifter i medhald av lova. Pengespellova bestemmer at eit statleg eigd aksjeselskap, kor staten eig alle aksjar, skal vere speleselskap. Norsk Tipping AS vart oppretta i Dei statlege pengepela omfattar følgjande speletilbod: Tipping Tipping går ut på å tippe rett resultat i flest mogleg av dei 12 fotballkampane som er oppført for vedkomande speleomgang. Spelereglane for fotballspelet 1 Sjå kapitlet om den teknologiske utviklinga. 18

17 blir regulert i forskrift av 21. juli 1998, nr Av heile innsatsbeløpet går 50 % til premiar. Alt spel på Tipping skjer on-line frå kommisjonær. Oddsen Oddsen er eit kunnskapsspel basert på idrett der det blir spelt på kor sannsynleg det er at eit bestemt resultat skal inntreffe. Spelereglane for Oddsen blir regulert i forskrift av 25. august 1994, nr Det er i dag tre variantar av Oddsen: Langoddsen, Resultatoddsen og Vinneroddsen. Premiane blir utbetalt i forhold til odds og innsats. Alt spel på Oddsen skjer on-line frå kommisjonær. Lotto Lotto er eit talspel som går ut på å velje ut dei sju tala som spelaren trur vil bli trekte ut som vinnartal av i alt 34 tal. Spelereglane for Lotto blir regulert i forskrift av 15. juli 1997, nr Vinnartala pluss tre tilleggstal blir fastsett ved trekning. Av heile innsatsbeløpet går 50 % til premiar. Alle spel på Lotto skjer on-line frå kommisjonær. Viking Lotto Viking Lotto blir arrangert av Norsk Tipping AS i samarbeid med Dansk Tipstjeneste AS, Danmark, AB Tipstjanst, Sverige, Islensk Getspa, Island og Oy Veikkaus Ab, Finland. Frå mai 2001 vart også Estland knytt til spelet. Viking Lotto kan spelast i alle dei samarbeidande landa. Spelereglane for Viking Lotto er fastsett i forskrift av 22. juli 1997, nr Spelet går ut på å velje ut dei seks tala som spelaren reknar med vil bli trekt ut som vinnartal av i alt 48 tal. Vinnartala pluss to tilleggstal blir fastsett ved trekning. Førstepremien er felles for dei landa som deltek i Viking Lotto. Denne førstepremien blir fastsett ved at kvart land betaler eit beløp tilsvarande 0,035 ECU pr. spelte rekke. I Noreg går 50 % av heile premiebeløpet, med frådrag for det beløpet som skal betalast inn til den elles første premiegruppa, til nasjonale premiar. Alt spel på Viking Lotto skjer on-line frå kommisjonær. Flax Flax er eit skrapelotteri som består av ulike loddvariantar. På framsida av lodda er eitt eller fleire skrapefelt dekte med belegg. Når belegget blir skrapt vekk, kjem ei rekkje beløp, tal eller symbol til syne. Beløpa, tala eller symbola som må vere identiske for å oppnå premie, forutan storleiken på premien, går fram av loddet. Spelereglane for Flax er fastsett i forskrift av 15. oktober 1991, nr Av heile innsatsbeløpet går 50 % til premiar. Alt spel på Flax skjer on-line frå kommisjonær. Joker Joker er eit nummerspel der spelaren sitt spelekortnummer (registreringsnummer) deltek ein eller fleire gonger i trekninga av premiar i ein, fem eller ti speleomgangar. Spelereglane for Joker er fastsett i forskrift av 28. august 19

18 2000, nr Vinnarnummeret blir fastsett ved trekning. Av heile innsatsbeløpet går 50 % til premiar. Alt spel på Joker skjer on-line frå kommisjonær. Pengespel på Internett Norsk Tipping AS har fått løyve til utprøving og distribusjon av pengespel på Internett EXTRA SPELET Extra er eit bingoliknande spel dere trekninga vekentleg blir fjernsynsoverført på NRK 1. Spelet er landsomfattande. Extra vart lansert i 1996 for Stiftinga Helse- og Rehabilitering. Sjølve spelet, som er eit privat lotteri, blir administrert av Norsk Tipping og salet føregår gjennom deira distribusjonsnett. Beløpsgrensa for einskildgevinstar i spelet, følgjer gjeldande maksimumsgrense for største pengegevinst som er kroner I tillegg kan det nyttast varegevinstar, til dømes aksjefond, til ein verdi av to millionar kroner. Det er fastsett ei omsetningsramme på 15 millionar kroner pr. veke for spelet. Av heile innsatsbeløpet går 50 % til premiar. Alt spel på Extra skjer online frå kommisjonær. 3.4 SPEL REGULERT AV LOV OM LOTTERIER M.V. Lotterilova av 24. februar 1995, nr. 11 regulerer dei private lotteria. I lotterilova 1 framgår det at lova ikkje gjeld for dei lotteria som fell inn under lov av 28. august 1992, nr. 103 om pengespel m.v., eller som elles er regulert i særskild lov. Dei lotteria som fell utanfor lotterilova, er dei statleg kontrollerte pengespela og totalisatorspela. All anna lotteriverksemd fell inn under lotterilova. Justisdepartementet har ved forskrift gitt i medhald av lotterilova 1, andre ledd, bokstav a) bestemt at delar av lotterilova også skal gjelde for underhaldningsautomatar. Kulturdepartementet har det overordna ansvaret for lotterilova. Det er oppretta eit tilsyn, Lotteritilsynet, som har ansvaret for lotteriforvaltinga. Politiet er mellom anna tillagt mynde til å gi det konkrete løyvet til å gjennomføre lotteri og gjennomføre trekning av lotteri. 2 Sjå kapitlet om den teknologiske utviklinga. 20

19 Lotterilova regulerer i dag følgjande lotteriformer: Lotteri Underhaldningsautomater Tradisjonelle lotteri Lykkespel Ettertrekte lotteri Førehandstrekte lotteri Bingo Lykkehjul/ Rulett Gevinstautomatar Rivelodd Skrapelodd Elektoniske lotteriterm. Varegevinstautomatar Utbetalingsautomatar Kontant utbetaling Lotteriautomatar Tradisjonelle ettertrekte lotteri I dei tradisjonelle ettertrekte lotteria skjer trekninga etter ein på førehand fastsett loddsalsperiode. Det må nyttast ein loddsetel, og det blir stilt krav til kva opplysningar loddsetelen må innehalde. Omsetnings- og gevinstramma for dei tradisjonelle ettertrekte lotteri er regulert i forskrift til lov om lotterier av 24. februar1995, nr Den totale omsetningsramma for slike lotteri er 100 millionar kroner pr. år. Verdien av gevinstane må utgjere minst 25 % av det tilletne loddsal, men hovudgevinsten må ikkje overstige ein verdi av to millionar kroner. Enkeltgevinst i form av pengar eller krav på pengar, må ikkje overstige kroner , jf forskrift om lotterier m.v. av 23. desember 1991, nr Tradisjonelle førehandstrekte lotteri I dei tradisjonelle førehandstrekte lotteri, skjer trekninga før lodda blir selde. Ved mellombels forskrift om lotterier med skrapelodd av 22. juni 1989, nr. 408 er det gitt reglar om krav til loddsetel m.v. I lotteri der det blir nytta skrapelodd, skal politiet godkjenne loddsetelen når det ikkje blir nytta pengepremiar og verdien av høgste einskildgevinst ikkje overstig kroner Overstig gevinsten denne verdien, er det Kriminalpolitisentralen som typegodkjenner loddsetelen. Reglane om omsetningsramme og gevinstverdi er tilsvarande som for tradisjonelle ettertrekte lotteri. Tradisjonelle førehands- og ettertrekte lotteri kan berre gjennomførast etter løyve frå politiet. Dersom lotteriet skal gjennomførast ut over tre politidistrikt, såkalt landslotteri, må det innhentast førehandssamtykke frå Lotteritilsynet, jf forskrift til lov om lotterier m.v. av 24. februar 1995, nr. 185, 2. 21

20 Smålotteri Førehands- og ettertrekte lotteri med ei omsetningsramme på kroner eller mindre kan gjennomførast utan løyve. Etter forskrift om Lotteritilsynet og Lotteriregisteret m.v. av 21. desember 2000, nr , andre ledd må det sendast melding til politiet før loddsalet byrjar. Gevinstautomatar Gevinstautomatar er eit lykkespel der trekning skjer ved ein mekanisk eller elektronisk innretning som også står for automatisk gevinstutlevering, jf lotterilova 1, første ledd, bokstav c. Gevinstautomatane kan delast inn i to hovudgrupper: Utbetalingsautomatar og varegevinstautomatar. Som utbetalingsautomatar reknar vi gevinstautomatar som gir gevinst i form av pengar eller verdibevis. I forskrift om typegodkjenning av gevinstautomatar av 28. august 1998, nr. 853 er det stilt nærare krav til mellom anna innretninga, innskot og gevinst. Alle gevinstautomatar skal typegodkjennast av Lotteritilsynet. Når det gjeld innskot må denne ikkje overstige kroner 10 pr. speleomgang. Gevinsten kan maksimalt utgjere 200 gonger innsats, det vil seie 2000 kroner. I forskrift om oppstillingstillatelser for gevinstautomater og underholdningsautomater av 22. september 2000, nr. 960, 3, andre ledd er det gitt nærare reglar om fordelinga av overskotet frå utbetalingsautomatar. Gjennomsnittleg gevinstprosent må ikkje vere lågare enn 78 %. Omsetninga med frådrag for gevinstar skal fordelast slik: Minimum 35 % til organisasjonen eller foreininga, maksimum 20 % til lokalinnehavar og maksimum 45 % til entreprenør. Etter samtykke til etablering av spelehall, kan det fastsestjast at minimumsdelen som skal tildelast organisasjonen eller foreininga skal utgjere opptil 50 %. Det er Lotteritilsynet som godkjenner organisasjonar og foreiningar til å gjennomføre lotteri gjennom utbetalingsautomatar, jf lotterilova 10. Ved godkjenninga fastset Lotteritilsynet ei øvre grense for talet på automatar organisasjonane kan ha. Politiet gir det konkrete oppstillingsløyve. Ved rundskriv av 26. mars 1997 til politiet vart det sett ei mellombels avgrensning i talet på utplasserte gevinst- og underhaldningsautomatar med verknad for alle søknader om oppstillingsløyve motteke av politiet etter Bakgrunnen var den store veksten i talet på utplasserte automatar, og omsynet til behovet for styresmaktene om oversikt og kontroll over automatmarknaden. Underhaldningsautomatar Drift av underhaldningsautomatar er ikkje å rekne som eit lotteri, og kan difor gjennomførast som reine privatøkonomiske interesser. For å stille opp 22

21 underhaldningsautomatar, krevst likevel oppstillingsløyve frå politiet, jf forskrift om oppstillingstillatelser for gevinstautomater og underholdningsautomater av 22. september 2000, nr Bingo Bingo er eit lykkespel, og blir regulert i eiga forskrift om bingo av 24.oktober 1990, nr Det er i dag utvikla fleire former for bingo. I tillegg til den tradisjonelle bingo, er det bingo over radio, TV og bingoautomatar. Eit bingoløyve kan gjevast for inntil 30 arrangement i året. Verdien av den enkelte gevinst må ikkje overstige kroner Den samla gevinsten for heile arrangementet må ikkje overstige kroner I tillegg til gevinstplan kan det setjast opp ein ekstragevinst til ein verdi av kroner Dersom gevinsten ikkje blir utdelt, kan denne overførast til neste arrangement. Oppsamlingsgevinsten må ikkje overstige kroner Ein skil mellom bingo utan bistand av entreprenør (foreinings- eller bygdebingo) og bingo med bistand av entreprenør. Lykkehjul/rulett Lykkehjul er lotteri ved hjelp av såkalla lykkehjul eller andre innretningar der det blir føreteke ei rekkje fortløpande trekningar. Lykkespel ved hjelp av ruletthjul som trekningsinstrument, er spel der gevinstutbetalinga er basert på kva tal ruletthjulet stoppar på. For lotteri ved hjelp av lykkehjul gjeld dei alminnelege reglar for innsats og gevinst. Maksimalinnsats er kr 2 pr. spel, maksimalt kr 200. Rulett som spel etter internasjonale spelereglar er ikkje tillatt i Noreg. Basarar Som basar reknast lotteri innafor eit avgrensa område kor gevinstane og trekninga skjer i nærvær av loddkjøparane i tilknytning til loddsalet. Slike lotteri kan gjennomførast utan løyve, jf lotterilova 7, første ledd, bokstav a. Møteutloddingar Som møteutlodding reknar ein lotteri gjennomført i samband med møte, der ålmenta ikkje har tilgjenge, og lotteriet ikkje er hovudføremålet ved møtet. Møteutlodding kan gjennomførast utan løyve, jf lotterilova 5, andre ledd. Lotteri på nye teknologiske plattformer Ei samanslutning av 10 samfunnsnyttige organisasjonar har fått løyve til utprøving og distribusjon av lotteri på Internett. 10 andre samfunnsnyttige organisasjonar er gitt løyve til utprøving og distribusjon av førehandstrekt lotteri på SMS. 3 3 Sjå kapitlet om den teknologiske utviklinga. 23

22

23 4. Inntekter og fordeling i norske pengespel Mandatet: «Utarbeide samlet oversikt over inntekter og inntektsfordelingen fra statlige spill og private lotterier herunder også automatmarkedet, med utgangspunkt i en tallmessig oppstilling for inntektsåret 2000 og en oversikt over inntektsutviklingen de 10 siste år. Oversikten for 2000 bør belyse forholdet mellom brutto omsetning, gevinstutbetaling, administrative kostnader og overskudd i forhold til de ulike typer lotteri og spill, og gi oversikt over hvilke formål som mottar overskuddet.» For å få oversikt over spele- og lotterimarknaden har vi gjort ei kartlegging retta mot mange og ulike aktørar. Nøkkeltal for statlege spel og talspelet Extra, har vi fått frå statlege operatørar. Til den private delen har vi data frå fleire kjelder: Tal for automatar har vi frå entreprenørar, og lotteri- og bingo-rekneskapar har vi frå landets politidistrikt. Vi har også hatt kontakt med m.a. lag, organisasjonar og bingo-entreprenørar. I tillegg til å samle nøkkeltal, har vi saman med Opinion AS gjennomført ei spørjeundersøking blant 1006 lokale og fylkesdekkjande lag og foreiningar. Dette kapitlet er delt i fem delar: 1. Samandrag 2. Samla oversikt for inntektsåret Statlege pengespel 4. Private lotteri og pengespel 5. Synspunkt på spel- og lotteriinntekter i eit utval lokale lag og organisasjonar Samleoversikten er basert på nøkkeltal frå statlege spel og private pengespel. Desse er kvar for seg presentert i to delar av kapitlet. Der blir også utviklinga gjennom 1990-talet omtalt. Avslutningsvis ser vi nærare på spele- og lotteriinntekter i lokale lag. Lesaren bør vere merksam på at delar av våre tal for private pengespel byggjer på estimat. Vi har samla eit stort talmateriale, men har estimert aktivitet der vi ikkje har tal. Korleis vi kjem fram til estimat, viser vi etter kvart og i vedlegg (kap 9). 4.1 SAMANDRAG NORSKE PENGESPEL Vårt oversyn for samla omsetning i spele- og lotterimarknaden, viser 20,7 milliardar kroner for år ,6 milliardar gjekk tilbake til spelar og loddkjøpar i form av gevinst og premie. 25

24 Statlege og private pengespel har samla sett om lag lik brutto-omsetning, men overskotet til formåla er dobbelt så stort for dei statlege. Dette skuldast at private pengespel samla sett har høgare kostnader og gevinstdel. Det folk taper, eller legg igjen på spel og lotteri, er inntekt for andre aktørar i marknaden. Nordmenn la igjen 8,1 milliardar kroner i år 2000, noko som utgjer 1800 kroner i snitt pr innbyggjar (liten som stor). Når netto-omsetninga (etter utbetalt gevinst) var 8,1 milliardar kroner, fekk formåla 4,3 milliardar. Av dette gjekk 1,6 milliard til kultur og forking over statsbudsjettet, og 2,7 milliardar gjekk til lag, organisasjonar og andre formål. Operatørar, entreprenørar, og andre næringsinteressentar delte 3,8 milliardar kroner. Inntekt til den gode sak Det er fleire typar formål som får vesentlege inntekter frå pengespel. Nokre formål får forholdsvis store inntekter, og nokre får meir frå særskilde spel/ lotteri. Idretten har store inntekter frå fleire typar spel. Idrettslag får også ein forholdsvis stor del av overførte formålsmidlar frå kommersielle automat-entreprenørar, forutan inntekter frå lokallotteri og bingo. Hestesporten har sine inntekter, og er nesten åleine om overskotet frå Norsk Rikstoto. Når 1/3 av Norsk Tippings overskot går til kulturformål, får også kultursektoren betydelege beløp, men dette går via overføringar frå statsbudsjettet. Lag og foreiningar innan kultur og fritid, har elles ein forholdsvis liten del av andre spele- og lotteriinntekter. Interesseorganisasjonar, ofte foreiningar innan helse og omsorg, får særleg inntekt frå tre typar spel og lotteri: Talspelet Extra der overskot går til prosjekt innan helse og rehabilitering, gevinstautomatar der ein sjølv eig automatar eller har avtale med kommersiell entreprenør, og landslotteri der interesseorganisasjonane har størst marknadsdel. Inntektene til humanitære, beredskaps- og ideelle organisasjonar er om lag av same storleik som for interesseorganisasjonar. Her er automatar ei viktig inntektskjelde, t.d. for Røde Kors og Redningsselskapet. Elles kjem inntekt frå andre typar private spel og lotteri. Andre typar organisasjonar har også inntekt frå pengespel, og mest frå lokale lotteri eller bingo, men også frå einskilde landslotteri og ein del automatinntekter. 26

25 Utviklinga på 90-talet Pengespela si utvikling gjennom 1990-tallet Vekst Automatar Norsk Rikstoto Norsk Tipping Extra (kom i 1996) Landslotteri Bingo med entreprenør Lokale/regionale lotteri Bingo utan entreprenør Reduksjon Ulike spel har hatt ulik utvikling. Dei statlege spela har hatt stor vekst, og målt i brutto omsetning har Norsk Tipping auka med 78 prosent og Norsk Rikstoto med 85 prosent. Det er berre frå statlege spel vi har nok data til å synleggjere ei presis utvikling. For private spel og lotteri nyttar vi indikatorar og eksempel for å sjå utviklingstendensar, men like fullt synest det å vere store skilnader. Automatane har hatt sterkast vekst, og dette baserer vi på utsegner i bransjen og nøkkeltal frå aktørar. Auken har vore større enn for statlege spel, men vil neppe halde fram i same grad framover. For landslotteri har vi sett på utviklinga for 16 organisasjonar med lotteri gjennom heile 1990-talet. Totalt har desse nær same brutto omsetning i år 2000 som dei hadde i Lotteri med minst omsetning i 1991, er no blitt større, og dei som var størst er blitt mindre. For lokale og regionale lotteri, forutan bingo med og utan entreprenør, ser vi utvikling i høve til talet på løyve som er gitt. Her ser vi at lotteri og bingo utan entreprenør (bygdebingoen) synest å vere sterkt redusert. Bingo med entreprenør ser derimot ut til å liggje på litt høgare nivå no enn for 10 år sidan (målt i talet på løyve). 27

26 Spel- og lotteriinntekt frå lokale lag sin ståstad 1006 lokallag oppgir eit varierande tal inntektskjelder, men inntektene kjem oftast frå kontingent, lokale lotteri/basar/bingo, offentlege tilskot forutan sal av varer og tenester. Det er desse kjeldene som oftast er store i dag, og oftast blir rekna som viktige i framtida. Alle typar lag vi har spurt, deltek i spele- og lotterimarknaden, og i alle grupper finn vi lag med inntekt frå lokale lotteri, basarar eller bingo. Inntekt frå automat er derimot meir avgrensa til lag innan områda humanitær/beredskap og idrett. Totalt har lokallag i gjennomsnitt 1,0 inntektskjelde frå pengespel, medan snittet for idrettslag er noko større (1,6). Det er tendensar til endring i pengespel-inntekter. Fleire med inntekt frå pengeautomatar oppgir stigande inntekt. Inntekt frå lokale lotteri og bingo har oftare vore minkande, særleg for lokale idrettslag og interesseorganisasjonar. Resultat frå kartlegginga indikerer at store delar av inntektene frå spel og lotteri, ikkje er likt fordelt mellom lokale lag og organisasjonar. Automatinntekter, som gjerne er store, er ofte avgrensa til færre lag og færre kategoriar av lag. I den del av marknaden der lokallag flest får inntekter, er det mindre beløp til fordeling, og samstundes er det her vi ser teikn på reduksjon eller stagnasjon i aktiviteten. 4.2 SAMLA OVERSIKT FOR INNTEKTSÅRET 2000 Spele- og lotteriomsetning blir delt mellom ulike aktørar i marknaden. Dette er spelarane, formåla (lag og organisasjonar), entreprenørane, operatørane, lokalinnehavarane, kommisjonærane og andre. Vi nyttar to omgrep for omsetning, brutto- og netto-omsetning. Bruttoomsetning er samla speleomsetning før gevinstutbetaling. Netto-omsetning er samla omsetning etter at gevinst er utbetalt. Spel og lotteri blir vist med utgangspunkt i begge omsetnings-omgrep. For delar av marknaden er det vanleg å ta utgangspunkt i brutto omsetning (t.d. statlege spel og entreprenørbingo). For automatmarknaden er det naturleg å ta utgangspunkt i netto omsetning (m.a. fordi krav om fordeling til formål tek utgangspunkt i dette omgrepet). Dei fleste tal i dette kapitlet er avrunda, ofte til næraste million. Prosentar er også ofte vist utan desimal. Dette gjer at lesaren vil sjå einskilde små avvik i summeringar. Følgjande tabell gir ein samla oversikt over inntekter og inntektsfordeling frå pengespel i landet. Vi har ikkje med omsetning på utanlandske spel (t.d. Internett som Norsk Tipping estimerer til 400 millioner kroner), dei minste lotteria (t.d. møtelotteri, kakelotteri, og basar) eller underhaldningsautomatar. 28

27 Inntektsåret 2000 nøkkeltal Oppstilling år 2000 Brutto Gevinst- Administrative Overskot tal i millionar omsetning utbetaling kostnader til formål Norsk Tipping Norsk Rikstoto Sum statlege spel Extra - stiftinga Helse og Rehabilitering NT si operatørgodtgjersle 63 2 til NT-formål Automatar * Landslotteri Bingo med entreprenør (inkl. sidespel) * Bingo utan entreprenør (inkl. sidespel) * Sum private spel (ekskl. lok./reg. lotteri) Lokale/regionale lotteri * 91 ukjent uklar 56 Sum alle private spel Sum alle spel (ekskl. lok./reg. lotteri) Sum alle spel *) delar av omsetninga er estimert. Norsk Tipping (NT) er største statlege aktør. NT er også operatør for talspelet Extra. Av private spel har gevinstautomatane størst omsetning og størst overføring til formål (i reelle tal). Automatane si omsetning er her utan gjenspel (dvs. at gevinst som ikkje er utbetalt, men brukt til nye spel ikkje er medrekna i omsetning). Sidan automatane si brutto-omsetning er utan gjenspel, er dei ikkje heilt samanliknbare med andre pengespel som også har former for gjenspel (t.d. FLAX (NT) der mange byter småpremiar i nye lodd). Det er også betre å samanlikne automatar frå netto-omsetning sidan brutto-omsetning i større grad byggjer på estimat. Om Norsk Tipping eller automatane i tabellen har størst omsetning, er avhengig av om ein reknar Extraspelet saman med Norsk Tipping sine eigne spel eller ikkje. Her er Extra sett opp som privat spel, men i gjennomgangen plassert under Norsk Tipping av praktiske årsaker. 1 Norsk Tipping fordelte i tillegg 62,8 millionar til sine formål. Dette var operatørgodtgjersle frå talspelet Extra. 2 Sjå fotnoten over. 3 I tillegg reknar vi med ei omsetning frå underhaldningsautomatar på ca 70 millionar. Her går midlar i liten grad til formål. 29

28 Samla sett er brutto omsetning nær 21 milliardar kroner. Både statleg og privat del har omsetning i overkant av 10 milliardar. Statlege spel overfører større del til formål. Fordeling av pengespel-omsetninga (brutto omsetning) år Oppstilling år Gevinst- Administrative Overskot prosentvis fordeling av brutto omsetning 4 utbetaling kostnader til formål Norsk Tipping 52 % 16 % 32 % Norsk Rikstoto 66 % 15 % 19 % Sum statlege spel 56 % 16 % 28 % Extra - stiftinga Helse og Rehabilitering 50 % 16 % 26 % NT's operatørgodtgjersle til NT's formål 9 % Automater 71 % 19 % 10 % Landslotteri 19 % 55 % 27 % Bingo med entreprenør (inkl. sidespel) 67 % 26 % 7 % Bingo utan entreprenør (inkl. sidespel) 63 % 16 % 20 % Sum private spel (ekskl. lok./reg. lotteri) 66 % 21 % 13 % Lokale/regionale lotteri 39% 61 % Sum alle spel 21 % Gevinstutbetaling Frå dei fleste spel og lotteri går halvparten eller meir tilbake til spelar/loddkjøpar. Lågast gevinstdel er det i landslotteri (19 %), høgast ligg automatane (71 % utbetalt gevinst). For lokale/regionale lotteri er gevinstdel ukjend. Gevinst er ofte gitt til arrangør og kjem ikkje fram i rekneskap. Her har vi ikkje fordelt kostnader, men registrerte kostnader er 39 % av lotteriomsetning (administrative kostnader og ein del gevinst). Administrative kostnader Dette er kostnad som ikkje er gevinst, men elles alt som blir trekt frå før fordeling til den gode sak. Her ligg m.a. honorar til operatør og kommisjonær, entreprenør og lokalinnehavar etc. For dei fleste spel utgjer administrative kostnader % av brutto omsetning, men for landslotteri er talet 55 % og for bingo gjennom entreprenør 26 %. Administrative kostnader kjem vi tilbake til. 4 Prosentuering utan desimal gjer at summering ikkje alltid blir 100 %. 30

29 Overskot til formål (frå brutto omsetning) Prosentvis til den gode sak for kvar krone brukt på spel og lotteri: Lokale/regionale lotteri 61% Extra 34% Norsk Tipping 32% Landslotteri 27% Bingo utan entreprenør 20% Norsk Rikstoto 19% Automat 10% Bingo med entreprenør 7% Alle spel 21% Formåla får prosentvis mest frå lokale/regionale lotteri, 61% av brutto omsetning. Minst frå spel på automat og bingo arrangert av entreprenør (h.h.v. 10% og 7%). Merk at dette er prosentvis fordeling og ikkje reelt fordelte midlar. Extraspelet står her med 34 %. Av dette er 25,5 % til stiftinga Helse- og Rehabilitering, og 8,8 % til Norsk Tipping sine eigne formål. Vi kjem tilbake til fordeling til formål, men då med utgangspunkt i netto omsetning. Vidare gjennomgang tek utgangspunkt i netto omsetning. Etter at spelar og loddkjøpar har fått sin gevinst, er det dette som står tilbake og skal fordelast mellom dei andre aktørane. Under går vi nærare inn på kven som får midlane. Netto omsetning til fordeling på administrative kostnader og formål Administrative kostnader sin del av netto omsetning År 2000 Netto Adm. kost. Adm. kost. derav derav derav andre/ omsetning totalt totalt operatør/ kommisjonær ufordelte i kroner i kroner entreprenør lokalinnehavar kostnader* Norsk Tipping mill mill 34 % 18 % 16 % Norsk Rikstoto 872 mill 396 mill 45 % 17 % 19 % 10 % Sum statlege spel mill mill 36 % 17 % 16 % 2 % Extra stift. Helse og Rehab. 358 mill 112 mill 31 % 16 % 15 % Automater mill mill 65 % 43 % 20 % 1,5 % Landslotteri 432 mill 290 mill 67 % 67 % Bingo med entreprenør 350 mill 271 mill 78 % 78 % Bingo utan entreprenør 120 mill 53 mill 44 % 44 % Sum private spel mill mill 62 % 37 % 15 % 11 % (ekskl. lok./regionale lotteri) Sum alle spel mill mill 48% 26% 16% 6% (ekskl. lok./regionale lotteri) *) Andre kostnader som ikkje er fordelt: For Rikstoto avgift til staten (90 millionar kroner) og for automatane avvik (estimert til 35 millionar). For landslotteri andre kostnader enn gevinst (290 millionar) og for bingo utan entreprenør andre kostnader enn gevinst (estimert til 53 millionar). Ser vi bort frå Extraspelet, har private pengespel jamt over høgare del administrative kostnader. Høgast for entreprenørbingo (78 %), landslotteri (67 %) og automatar (65 %). 31

30 For entreprenørbingo er all kostnad med bingodrift fordelt til entreprenør. For landslotteri har vi ikkje fordelt administrative kostnader, men her inngår m.a. honorar/ provisjon til profesjonelle operatørar, kostnader til marknadsføring, telefonsal, o.s.v. For einskilde lotteri kan det også inngå provisjon til lokale lag av foreininga utan at dette kjem fram i nøkkeltala. For automatar er kostnad fordelt på entreprenør som eig automatane og lokalinnehavar som eig oppstillingsstaden. I tillegg kjem avvik. Formåla sin andel av nettoomsetning År 2000 Netto Overskot % omsetning til formål til formål Norsk Tipping mill 2409 mill 66 % Norsk Rikstoto 872 mill 476 mill 55 % Sum statlege spel mill mill 64 % Extra - stiftinga Helse og Rehabilitering 358 mill 183 mill 51 % NT's operatørgodtgjersle til NT's formål 63 mill 18 % Automater mill 813 mill 35 % Landslotteri 432 mill 141 mill 33 % Bingo med entreprenør 350 mill 79 mill 22 % Bingo utan entreprenør 120 mill 67 mill 56 % Sum private spel og lotteri mill mill 38 % (ekskl. lok./regionale lotteri) Sum alle spel og lotteri mill mill 52 % (ekskl. lok./regionale lotteri) Lokale/regionale lotteri ukjent 56 mill ukjent Sum alle spel og lotteri mill Statlege spel gir større andel av netto omsetning til formål. Då er ikkje dei minste private lotteria medrekna. Overskot fordelt på ulike formål Grovt opptalt Fordeling av spele- og lotteriinntekter år 2000 Estimert fordeling Idrett 1136 mill 26 % * Kulturformål finansiert over statsbudsjettet 824 mill 19 % Andre kultur- og fritids-formål 46 mill 1 % * Forsking finansiert over statsbudsjettet 824 mill 19 % Hest/hestesport 476 mill 11 % * Interesseorganisasjonar (m.a. helse og omsorg) 390 mill 9 % * Humanitær/beredskap/ideell 379 mill 9 % * Ufordelt og vil ofte inngå i formål ovanfor 211 mill 5 % Sum 4286 mill 100 % *) I tillegg får formåla delar av 211 mill som i tabellen er ufordelt (samla 5%). 32

31 Sport og idrett (meir enn mill) Her inngår overføring frå Norsk Tipping (824 millionar), estimert automatinntekt (281 millionar) og inntekt frå landslotteri (31 millionar). Seinare ser vi at idretten også har forholdsvis stor del av inntektene frå bingo og lokale lotteri. Idretten får difor noko meir enn 1,13 milliard. Inntekt frå bingo, lotteri og automat er minst øyremerkte, og går i større grad til lokale lag som frie midlar. Kultur og fritid (870 mill +) Også her er det store inntekter, men merk at det meste til kulturformål kjem via statsbudsjettet frå Norsk Tipping (824 millionar). Ein vesentleg del av desse midlane går til offentlege kulturinstitusjonar. Estimert inntekt frå automatar (43 millionar) og landslotteri (3 millionar) er friare og går meir direkte til t.d. musikkorps og ungdomslag. Lokale lag får også inntekt frå bingo og lokale lotteri som ikkje er medrekna i oppstillinga. Forsking finansiert over statsbudsjett (824 mill) Midlane (824 millionar) kjem frå Norsk Tipping. Det er uråd å sjå kva slags forsking som blir finansiert. I tillegg til midlar frå Norsk Tipping, går også andre inntekter frå spel og lotteri til forsking. Dette er forsking som lag og organisasjonar sjølve initierer og finansierer. I tabellen over inngår dette i fordeling til respektive formål, men her er tre døme: Stiftinga Helse- og Rehabilitering (Extra) finansierte i fjor forsking for 59 millionar. I idrettens tippemidlar er 21 millionar avsett til forskingsog utviklingsarbeid. Kreftforeningen finansierte i fjor forsking på kreftområdet for ca 125 millionar. Hest/hestesport (476 millionar) Dette er inntekter som kjem utelukkande frå Norsk Rikstoto I tillegg vil det vere eit mindre tal foreiningar som har inntekt frå m.a. automatar, til dømes køyre- eller rideklubbar. Interesseorganisasjonar (390 millionar +) Desse organisasjonane er ofte knytt til området helse og omsorg, til dømes Kreftforeningen og Norges Handikapforbund, men organisasjonar som Motorførerenes Avholdsforbund er også med. Sjå vedlegg (kap 10) for inndeling for landslotteri. 33

32 183 millionar som stiftinga Helse- og Rehabilitering fordelte frå Extraspelet, er med her. Seinare vil det gå fram at det meste av dette går til prosjekt knytt til helse, sjukdom og levekår. Elles inngår 150 millionar estimert frå automatar, og 57 millionar frå landslotteri. Inntekt frå lokale lotteri og bingo er ikkje medrekna. Humanitær/beredskap/ideell (379 millionar +) Her inngår Røde Kors og Redningsselskapet, forutan mellom andre Redd Barna, Norsk Folkehjelp, Flyktningerådet, Lions, naturvernorganisasjonar og politiske parti. Størst inntekt kjem frå gevinstautomatane, estimert til 329 millionar der Røde Kors og Redningsselskapet får ein stor del. Anna inntekt kjem frå landslotteri med 50 millionar. Inntekt frå bingo og lokale lotteri er ikkje medrekna og kjem i tillegg. Ufordelte inntekter (211 millionar) Dette er all inntekt frå bingo og lokale/regionale lotteri forutan ein mindre del av inntekt frå landslotteri og automatar. Seinare går det fram at formåla ovanfor også har inntekt frå lokale lotteri og bingo, m.a. får idrettslag ein forholdsvis stor del. Inntekt til andre typar organisasjonar enn dei vi nemner over (t.d. religiøse organisasjonar og velforeningar), ligg også i desse inntektene. 4.3 STATLEGE PENGESPEL Vi har to statlege aktørar i spelemarknaden: Norsk Tipping AS og Stiftelsen Norsk Rikstoto. I tillegg hadde vi ut 1994 også Det norske Pengelotteriet der Nordlandsbanken var operatør. Disposisjon for gjennomgangen: Norsk Tipping sine eigne spel Extraspelet, der Norsk Tipping AS er operatør Det norske Pengelotteriet Norsk Rikstoto Kort oppsummering Norsk Tipping AS Norsk Tipping AS (NT) har fleire spel i sin portefølje. Samla brutto omsetning (før gevinstutbetaling) var 7,56 milliardar kroner i år I tillegg er NT operatør for talspelet Extra med ei omsetning på 0,71 milliardar. 5 5 Samla omsetning gjennom NT var difor 8,28 milliardar i fjor. 34

33 Figur viser omsetning for NT sine eigne spel. Dei to største spela er talspel (Lotto og Viking Lotto). Kort historikk: Tipping frå 1948, Lotto frå 1986, Måltips , Viking Lotto 6 frå 1993, Oddsen frå 1994, Flax (DnP) frå 1995, Pengeloddet (DnP) , og Joker frå NT vart operatør for Det norske Pengelotteri (Flax og Pengeloddet) frå (Penge-loddet vart relansert i 1997, men forsvann frå marknaden allereie året etter). DnP/Flax kom under NT sin spelportefølje frå Utviklinga Norsk Tipping oppgir fleire årsaker til vekst: Årlege produktforbetringar Utfasing av gamle spel/spelkonsept som er blitt erstatta av nye 6 Viking Lotto er eit nordisk spel. Cirka 45% av speleomsetninga kjem no frå Noreg. 35

34 Overtaking og nylansering av Flax-konseptet Betre speletilbod gjennom online drift Rekkjepris-auke på lottospela Omsetning og gevinst (i millionar) Bruttoomsetning 4254,1 4940,7 6114,6 7562,3 Totalt til gevinst 2127,0 2495,4 3132,8 3936,9 Nettoomsetning 2127,1 2445,3 2981,8 3625,4 Gevinstprosent 50 % 51 % 51 % 52 % Auke i gevinstprosent skuldast innføring av oddsspel frå Prosentvis utvikling frå 1991 %-vis vekst frå 1991 til Brutto omsetning 4254,1 mill 16 % 44 % 78 % Totalt til gevinst 2127,0 mill 17 % 47 % 85 % Netto omsetning 2127,1 mill 15 % 40 % 70 % Nettoomsetning Tre partar deler nettoomsetninga: Formål, operatør (NT) og kommisjonærane. Fordeling (millionar) Til formål 1590,8 1704,0 2058,1 2409,2 Til Norsk Tipping AS 171,9 368,0 465,1 640,8 Til kommisjonær 364,4 373,3 458,6 575,4 Sum = nettoomsetning 2127,1 2445,3 2981,8 3625,4 36

35 Prosentvis fordeling Til formål 75 % 70 % 69 % 66 % Til Norsk Tipping AS 8 % 15 % 16 % 18 % Til kommisjonær 17 % 15 % 15 % 16 % Sum = nettoomsetning 100 % 100 % 100 % 100 % Tabellane viser at alle har hatt stigande inntekt. Prosentvis ser vi at Norsk Tipping etter kvart har fått ein større del av innspelt beløp. Formål har fått forholdsvis mindre, medan delen til kommisjonær er meir stabil. Reell fordeling frå Norsk Tipping til formål er noko høgare enn det ein ser av tabellane. Dette skuldast at ein også overfører operatørgodtgjersla frå Extraspelet. I 1997 utgjorde operatørgodtgjersla 31 millionar, og i år 2000 var den 62,8 millionar. Fordeling til formål i år ,472 milliardar 7 vart i år 2000 fordelt til formåla idrett, kultur og forsking. Dei tre formåla får ein tredjedel kvar 824 millionar kroner på kvar av sektorane. Når det gjeld kultur og forsking, så blir midlane tilført statsbudsjettet for respektive område, og er såleis eit bidrag til statskassa. Vi kan ikkje sjå nokon direkte samanheng mellom det som blir overført til kultur og forsking, og det som blir løyvt til desse formåla. For idrett er fordelinga meir spesifikk. Tabellen under har nøkkeltal henta frå Kulturdepartementet si pressemelding 27. april Fordeling av tippemidlar til idretten: Frå einskilde underpostar Idrettsanlegg 370,8 mill Idrettsanlegg i kommunane 351,8 mill. Norges Idrettsforbund og Olympiske Komité 289,5 mill Grunnstøtte særforbund utgjer109,0 mill. Tilskot til lokale lag og foreiningar 82,4 mill Nasjonalanlegg/spesielle anlegg 37,5 mill Forskings- og utviklingsarbeid 20,5 mill Idrettsforsking utgjer 14,2 mill. Spesielle aktivitetar 23,3 mill Fysisk aktivitet, lokal forankring og sosial integrasjon utgjer 14,8 mill. Totalt 824,0 mill Det meste av tippemidlane, 80 %, går til idrettsanlegg forutan til Norges Idrettsforbund og Olympiske Komité (hhv. 45 % og 35 %). Diagrammet under viser prosentvis fordeling ,2 millionar frå eigne spel + 62,8 millionar frå operatørgodtgjersle Extra. 37

36 Talspelet Extra (TV-spel) - eit spel for Stiftinga Helse og Rehabilitering Extra er eit spel som blir drive av Norsk Tipping AS på vegner av Stiftinga Helse og Rehabilitering. Overskotet blir fordelt av stiftinga blant ulike prosjekt innan helse, rehabilitering og forsking. Extra hadde sin første salsdag i september 1996, og spelet har trekning på TV kvar tysdag. Ut 1998 var trekningsdagen laurdag. Utviklinga Omsetning og gevinst (i millionar) Brutto omsetning 600,4 714,9 Totalt til gevinst 300,2 357,4 Netto omsetning 300,2 357,5 Gevinstprosent 50 % 50 % Gevinstprosent er fast på 50%. 38

37 Prosentvis utvikling frå 1997 %-vis vekst til Brutto omsetning 600,4 mill 19 % Totalt til gevinst 300,2 mill 19 % Netto omsetning 300,2 mill 19 % På tre år har spelet hatt ein vekst på 19 %. Til samanlikning hadde Norsk Tipping sine eigne spel ein samla vekst på 24 % i same periode. Spelet si øvre ramme for brutto omsetning er 15 millionar pr veke (fastsett av Justisdepartementet). Ramma vart auka frå 10 millionar frå og med veke 34 i Nettoomsetning Fordeling (mill) Til formål (stiftinga Helse og Rehabilitering) 181,7 182,5 Til Norsk tipping AS 73,5 120,4 Til kommisjonær 45,0 54,6 Sum = nettoomsetning 300,2 357,5 Prosentvis fordeling Til formål (stiftinga Helse og Rehabilitering) 61 % 51 % Til Norsk Tipping AS 24 % 34 % Til kommisjonær 15 % 15 % Sum = nettoomsetning 100 % 100 % Formålet fekk om lag same beløpet i 2000 som i 1997, medan Norsk Tipping etter kvart har fått ein større del av innspelt beløp. Ein del av overføringa til NT, er som før nemnt operatørgodtgjersle og ikkje relatert til NT sine kostnader med spelet. I år 2000 utgjorde dette 62,8 millionar, og operatørgodt- 39

38 gjersla inngår deretter i NT sine formål (idrett, kultur og forsking). For år 2000 utgjorde dette 18 % av Extra si netto-omsetning. Fordeling til formål i år 2000 Stiftinga fordeler midlar frå Extraspelet på ei rekkje organisasjonar. Alle norske frivillige, humanitære og samfunnsnyttige organisasjonar og funksjonshemma sine interesseorganisasjonar, kan søkje midlar. Midlar blir fordelt til prosjekt vurdert ut frå faglege kvalitetskrav og relevans i høve til stiftinga sine retningsliner. I 2000 vart det utdelt i alt 186,6 millionar fordelt på 630 prosjekt. Førebygging 55,6 mill 32,8 % Forsking 59,2 mill 34,9 % Rehabilitering 54,9 mill 32,3 % sum 169,6 mill 100,0 % 10% adm.tilskot til mottakarorganisasjon 17,0 mill Totalt 186,6 mill Utdelte midlar etter aldersgruppe og helseområde: 40

39 Operatøren Norsk Tipping AS Norsk Tipping Inntekter frå eigne spel 171,9 368,0 465,1 640,8 Inntekter frå Extra 42,5 57,6 Samla netto kostnader 8 171,9 336,3 507,6 588,8 Midlar som er halde tilbake 9 0,0 31,7 0,0 109,6 (tal i millionar) Kostnader har vakse kraftig frå 1991 til Vekst i kostnad skuldast hovudsakleg større aktivitet som følgje av omsetningsveksten. Ei anna forklaring er at spela har ulike kostnader, der alle konsept ikkje er like billige å drifte som Lotto. Endra rekneskaps-prinsipp har også medverka til auken. No blir utviklingskostnader kostnadsført etter kvart. Tidlegare vart desse aktivert og deretter avskrivne. Kommisjonærane til Norsk Tipping AS Talet på kommisjonærar var synkande fram mot slutten av perioden der vi ser ein viss auke. Talet på terminalar viser sterk vekst, men er avtakande ved utgangen av år Kommisjonærane formidlar både Extraspelet og Norsk Tipping sine eigne spel. Kommisjonærane sine inntekter Frå Norsk Tipping sine spel 364,4 mill 373,3 mill 458,6 mill 575,4 mill Frå SHR / Extraspelet 45,0 mill 54,6 mill Talet på kommisjonærar Gjennomsnittleg inntekt pr kommisjonær 76 tusen 88 tusen 154 tusen 166 tusen 8 Samla netto kostnader inneheld alle kostnader, men utan provisjon. Beløpa er også korrigert for netto inntekt av finansielle postar og andre inntekter/kostnader som ikkje er spesifikt relatert til Norsk Tipping sine spel. 9 Til fondsavsetningar 41

40 Andre fakta frå Norsk Tipping Største premiesum utbetalt i ein speleomgang i år 2000 var kroner på NT sine eigne spel. For Extraspelet var premiesum kroner (dette er også maksimumsgrensa). Ikkje utbetalte gevinstar utgjorde for år 2000 i alt 77,6 millionar (NT sine spel). Av dette vart 46,8 millionar ikkje utbetalt fordi ein rundar nedover til næraste 5-kroning ved utrekning av premiane. I tillegg kjem ikkje utbetalte beløp for Extra med 2,9 millionar (2,3 millionar p.g.a. kroneavrunding). Desse blir godskrive dei einskilde spel sine fond og nytta til omsetningsfremjande tiltak som premietilskot, ekstrapremiar (evt. gjenstandspremiar/ reiser) i samband med ordinære eller ekstraordinære trekningar/speleomgangar, forutan til marknadsføring av dei respektive spel. Samla tap og avvik for år 2000 var 3,6 millionar kroner. Av dette var 2,6 millionar tap som førte til at politi vart varsla. Her inngår også tal frå Extra då dette er uråd å splitte opp. Det norske Pengelotteriet 1991 og 1994 Fram til 31. desember 1994 var Nordlandsbanken (Bodø) operatør for Det norske Pengelotteriet. Eigar var Finansdepartementet v/lotteristyret. Frå 1. januar 1995 blei Norsk Tipping operatør for DnP-konsepta. DnP frå 1995 inngår difor i gjennomgangen for Norsk Tipping. Tal under er basert på verksemd-rapport frå Lotteristyret. 10 Tal i millionar Brutto omsetning 1.190,6 410,1 Totalt til gevinst 595,3 205,1 Netto omsetning etter gevinst 595,3 205,0 Gevinstprosent 50% 50% I 1993 hadde Pengelotteriet utsalsstader. Fordeling av netto omsetning i millionar Til formål (statsavgift) 441,7 140,7 Til operatør (Nordlandsbanken) 58,3 31,5 Til kommisjonær 95,3 32,8 Sum = netto omsetning 595,3 205,0 10 Prosentsats for kommisjonærgodtgjersle er sett til 8% for heile perioden. Dette var satsen frå 92-94, men er ikkje verifisert for

41 Fordeling av netto omsetning i prosent Til formål (statsavgift) 74 % 69 % Til operatør (Nordlandsbanken) 10 % 15 % Til kommisjonær 16 % 16 % Sum = netto omsetning 100 % 100 % Overskotet frå Pengelotteriet Statsavgifta var ein inntektspost på statsbudsjettet og ikkje øyremerkt særskilde formål. Frå 1999 kom desse inntektene inn i Norsk Tipping sin spelportefølje, og inngjekk deretter gjennom fordelinga av NT sine samla overkot. Utviklinga for Det norske Pengelotteriet I 1991 omfatta DnP to ulike lotteri: Flax, og sjølve Pengeloddet. I 1994 hadde ein og TV-Flax. I 2000 gjenstår berre Flax. Diagrammet viser utviklinga. Vi ser at Flax er det dominerande lotteriet der omsetninga fall kraftig til I denne perioden kom det fleire private lotteri og entreprenørar. For dei private lotteria vart det opna for pengepremiar med same tak som for Flax. 43

42 Hestesporten Stiftelsen Norsk Rikstoto Norsk Rikstoto har fleire spel, og felles for dei er at det blir spelt på hest. Samla brutto omsetning (før gevinstutbetaling) var 2,57 milliardar i år Figur viser omsetning for dei ulike spela til Norsk Rikstoto. Kort historikk Heile 10-årsperioden som vi gjennomgår har Norsk Rikstoto hatt V5, Dagens Dobbel, Trippel, Vinner og Plass. Til 1994 også V6 og Tvilling. Desse vart fasa ut i 1995, for då kom V75 som erstatning for V6. Duo kom i 1996 og omfattar berre galopp. Utviklinga Hestesporten har på 1990-talet hatt sterk auke i speleomsetning, særleg siste åra. Rikstoto oppgir fleire årsaker til vekst: Auka distribusjonsnett Større effekt av V75 Omorganisering av hestesporten Omorganisert /restrukturert salsinnsats (der alle produkt blir selt hos kommisjonær) Ressursar til marknadsføringstiltak 44

43 Omsetning og gevinst (i millionar) Brutto omsetning 1388,7 1475,0 1797,5 2571,7 Totalt til gevinst 919,4 951,5 1153,5 1699,4 Netto omsetning 469,3 523,5 644,0 872,3 Gevinstprosent 66 % 65 % 64 % 66 % Gevinstdel har variert frå 64 til 66 prosent. Variasjonen skuldast endring i spelsamansetjing. I tillegg er det ulike reglar for ulike spel, og reglar som er endra. Prosentvis utvikling frå 1991 Prosentvis vekst frå 1991 til Brutto omsetning 1388,7 mill 6 % 29 % 85 % Totalt til gevinst 919,4 mill 3 % 25 % 85 % Netto omsetning 469,3 mill 12 % 37 % 86 % Vekst har gitt meir til gevinst og meir til fordeling blant aktørar i sporten. Netto omsetning Fleire partar deler innspelt beløp. I tillegg til fordeling mellom formål, operatør og kommisjonær, viser vi avgift betalt til staten. I år 2000 var denne 3,5 % av brutto omsetning som i forhold til netto omsetning utgjer 10%. Fordeling (millionar) Til formål 363,8 475,9 406,6 461,6 480,7 620,6 116,9 144,7 Til operatør (Rikstoto) Avgift til staten 20,8 30,8 62,9 90,0 Til kommisjonær 41,9 31,1 100,4 161,7 Sum = netto omsetning 469,3 523,5 644,0 872,3 45

44 Hestesporten vart omorganisert i Tidlegare blei omsetninga frå fleire spel inntektsført på banene, medan Norsk Rikstoto inntektsførte andre. Frå 1996 vart Norsk Rikstoto totalansvarleg for økonomien i sporten og inntektsfører alt spel på hest. Dette medfører at vi for 1991 og 1994 har slått saman fordeling til formål og operatør. Prosentvis fordeling Til formål 56 % 55 % 87 % 88 % 75 % 71 % 18 % 17 % Til operatør (Rikstoto) Avgift til staten 4 % 6 % 10 % 10 % Til kommisjonær 9 % 6 % 16 % 19 % Sum = netto omsetning 100 % 100 % % 100 % Stat og kommisjonærar har hatt stigande del av inntektene. I reelle tal gjeld dette også for operatør og formål, men prosentvis har deira del av netto omsetning samla sett gått ned. Fordeling til formål i år ,9 millionar vart overført til formål. 11 Prosentar summerer seg ikkje til 100 i 1997 og Dette skuldast avrunding. 46

45 Totalt i millionar V75 premiar 55,2 Transporttilskot 1,9 Norsk Hestesenter 16,0 Det Norske Travselskap 43,6 Norsk Jockeyklubb 11,6 Bidrag avskriving finans 31,9 Provisjon driftsselskap (banene): 315,6 derav drift av løpsbaner 164,9 derav premiar til hesteeigarar 150,7 Totalt 475,9 Forklaring til dei ulike formåla V75-premiar er samla premiar til hesteeigarar som er utbetalt i V75-løp. Transporttilskot blir overført til DNT som utbetaler støtte til aktive for transport av hestar til løpsbaner. Norsk Hestesenter på Starum mottar driftstilskot frå Norsk Rikstoto. Norsk Hestesenter skal bevare og vidareutvikle hestenæringa, og sjå til at det finst kvalifiserte og kompetente yrkesutøvarar. Det Norske Travselskap (DNT) skal ivareta dei sportslege aktivitetane innan travsporten. DNT mottek driftstilskot frå Norsk Rikstoto. Norsk Jockeyklubb (NJ) skal ivareta dei sportslege aktivitetane i galoppsporten. NJ mottar driftstilskot frå Norsk Rikstoto. Bidrag avskriving finans er finansiell støtte som Norsk Rikstoto gir til DS (totalisatorbanene). Dette er støtte som kjem i tillegg til provisjon av omsetning i totalisatorbanene sine regionar. Provisjon driftsselskap (DS) blir utrekna etter omsetning som blir generert i regionen til det einskilde DS. Inntekt skal dekkje drift på den einskilde løpsbane og premiar til hesteeigarar på ordinære løp som banene arrangerer. Operatøren Norsk Rikstoto På grunn av omorganiseringa i sporten (1996), viser vi berre operatørs inntekter og kostnader for 1997 og Rikstoto Inntekter frå spel 116,9 144,7 Andre inntekter 26,7 36,8 Samla kostnader 141,3 186,6 Resultat for evt. skatt 2,2-5,1 (tal i millionar) 47

46 I tillegg til speleinntekter, har Norsk Rikstoto andre inntekter (m.a. bongavgift). I 2000 var samla inntekter noko mindre enn samla kostnader, medan ein i 1997 hadde eit mindre overskot. Kommisjonærar til Norsk Rikstoto/hestesporten Rikstoto grunngir omsetningsauken blant anna med større distribusjonsnett Talet på kommisjonærar Overført til kommisjonærar 41,9 mill 31,1 mill 100,4 mill 161,7mill Gjennomsnittleg inntekt pr kommisjonær 153 tusen 32 tusen 94 tusen 147 tusen Talet på kommisjonærar har vore stigande heile det siste ti-året, men størst vekst kom før Nesten alle kommisjonærar har 1 terminal. Gjennomsnittleg utbetaling til kommisjonær har også vore i endring. Nedgang til 1994 heng saman med nye og mindre kommisjonærar. Etterfølgjande år ser vi jamn og sterk vekst. Ved periodens slutt er gjennomsnittleg utbetaling nær det same som då kommisjonærtalet berre var ein fjerdedel av dagens tal. Andre fakta for Norsk Rikstoto Største premiesum utbetalt i ein speleomgang i år 2000 var kroner som vart utbetalt for sju rette på V75. I tillegg hadde vinnaren 15 x 6 og 86 x 5 rette, så samla utbetaling vart kroner. Samla beløp for ikkje utbetalte gevinstar for år 2000 var 14,56 millionar. Desse blir avsett på fond som blir brukte til seinare premie til spelarane. Samla tap og avvik for år 2000 var 1,6 millionar (manglande oppgjer, underslag, etc.). Norsk Rikstoto jobbar no med å avrekne kommisjonærane oftare. 48

47 Statlege spel kort oppsummering Både Norsk Tipping og Norsk Rikstoto har hatt auke i omsetning dei siste 10 åra. Andre fellesnemnarar er endring og utvikling av spelsamansetjing og utbygging av distribusjonsnett. Innspelt beløp (netto omsetning) for Norsk Tipping har vakse med 70 %. Tilsvarande vekst for Norsk Rikstoto er 86 %. Det er denne omsetninga som blir fordelt mellom formål, kommisjonær og operatør. Norsk Tipping gir no 66 % av netto omsetning frå eigne spel til sine formål. Mindre, 51%, går til stiftinga Helse- og Rehabilitering frå Extraspelet, men her overfører NT i tillegg si operatørgodtgjersle til NT sine formål (18% av Extra si netto omsetning). Norsk Rikstoto gir 55 %. Gjennom 1990-talet har det vore endring i del av innspelt beløp som går til ulike aktørar. Mest stabilt hos Norsk Tipping er del av netto omsetning til kommisjonær. Denne har lege mellom 15 % og 17 %. For hestesporten var delen i 1994 nede i 6%, men er i år 2000 oppe i 19 %. Om ein i dag er gjennomsnittleg kommisjonær for både Norsk Tipping og Norsk Rikstoto, vil ein for dette ha ei bruttoinntekt på i overkant av kroner i året. Formåla til Norsk Tipping har etter kvart fått redusert del av det som er til fordeling (av netto omsetning), m.a. som følgje av overgang til online drift. I 1991 var delen 75 %, og i 2000 redusert til 66 %. I kronebeløp har likevel overføringa auka frå 1,6 milliard til 2,4 milliardar. Frå Extraspelet fekk Helse og Rehabilitering 61 % i 1997 og 51 % i år I reelle kroner var det om lag uendra beløp. Omorganisering av hestesporten gjer det vanskeleg å sjå utvikling for Norsk Rikstoto sine formål. Operatør og formål har likevel samla fått mindre utover i perioden (87 % i 1991 og 71% i år 2000). Årsaka er auke i statleg avgift og større utbetaling til kommisjonærar. I kronebeløp er det snakk om ein samla vekst for formål og operatør frå 407 millionar i 1991 til 621 millionar i Kor mykje operatør får sjølv (av netto omsetning), har også vore i endring. I 1991 fekk Norsk Tipping 8 % frå eigne spel, i år 2000 var delen 18 %. Frå Extraspelet fekk NT i %. Norsk Rikstoto sin del av nettoomsetninga var i %. 49

48 4.4 PRIVATE PENGESPEL Vi gjennomgår tre typar spel og lotteri: Automatar Lotteri (lokale/regionale og landslotteri) Bingo (bingo med og utan entreprenør) Automatar blir gjennomgått med fokus på gevinstautomatar, men vi har også tal for underhaldningsautomatar. Lotteri er delt i to grupper: Lokale/regionale lotteri med loddsal i inntil tre politidistrikt Landslotteri der loddsal er gjennomført i minimum fire politidistrikt (flest landsdekkande lotteri) Bingo er delt i to grupper: Bingo utan entreprenør (t.d. foreiningsbingo og radiobingo) Bingo med entreprenør Til gjennomgangen har vi samla nøkkeltal og rekneskap. I tillegg gjennomførte vi ei spørjeundersøking retta mot lokale lag og organisasjonar (august/september 2001). Det meste frå undersøkinga blir presentert i neste del, men også her blir nokre resultat presentert. Nøkkeltal er i varierande grad estimat. Grunnlagstal og metode for estimat er vist i vedlegg (kap. 10). Til dømes har vi ikkje tal frå alle entreprenørar, og estimerer den manglande delen. Vi har heller ikkje fått inn alle lotteri- og bingorekneskapane, og då har vi estimert tal for det som manglar. Vi har likevel fått grunnlagsmateriale frå samtlege politidistrikt. Automatane Data har vi frå ti entreprenørar. Dei største er Røde Kors, Norsk Lotteridrift (NLD inklusive tidlegare Sport og Spill), Redningsselskapet og Norges Handikapforbund. I tillegg har vi data frå seks mindre entreprenørar. Med utgangspunkt i Lotteritilsynet sitt automatregister, har desse entreprenørane 87 % av automatane i landet. Dei resterande 13 % blir estimerte. År 2000 Automatane er hovudsakleg gevinstsautomatar med pengepremiar. Gjennomgang er basert på innsamla data og estimat for den del av marknaden vi ikkje har omsetningstal frå. Marknaden er definert som entreprenørar/automatar registrert i Lotteritilsynet sitt automatregister. 50

49 Vi er kjend med at det også er utplassert illegale automatar. Vår kartlegging omfattar ikkje dei illegale, og det finst ingen oversikt når det gjeld omfanget. Gevinstautomatar Estimerte nøkkeltal for gevinstautomatar i år 2000 Brutto omsetning utan respel (pengar inn) mill Utbetalt gevinst (pengar ut) mill Netto omsetning (cashbox) mill Avvik Til fordeling til entreprenør lokalinnehavar formål (lag og organisasjonar) 35 mill mill 991 mill 468 mill 813 mill Formålets del av brutto omsetning 10% Formålets del av netto omsetning (før avvik) 35% Nøkkeltal er basert på konkrete tal og estimat (sjå vedlegg, kap 10). Estimerte nøkkeltal for gevinstautomatar år 2000 (milliardar) bruttoomsetning - pengar inn utbetalt gevinst nettoomsetning Brutto omsetning (utan gjenspel) estimert til 7,8 milliardar Dette talet inkluderer ikkje gjenspel, d.v.s. spel av gevinst som ikkje er utbetalt. Automatar legg til rettes for at gevinst kan brukast som ny innsats utan at gevinst først er utbetalt. Frå bransjehald blir det hevda at gjenspel ofte ligg i «spelets natur». Ifølgje forskrift skal gevinstprosent vere minimum 78 %, og frå bransjen blir det sagt at den i realiteten ligg mellom 80 % og 90 %, men kan variere alt etter kvar automaten er utplassert. Entreprenør kan velje automattype og gevinstprosent (minimum 78%) alt etter kva type spel ein vil ha på ulike oppstillingsstader (frå «gambling» til «underhaldning»). Dette har betydning for automatane sine inntekter. Entreprenørar har ikkje oppgitt forholdstal på omsetning med og utan gjenspel. Difor har vi ikkje grunnlag for å rekne ut verken omsetning eller gevinstprosent inklusiv gjenspel. 51

50 Utbetalt gevinst estimert til 5,5 milliardar Dette er den del av gevinsten som er utbetalt, og omfattar ikkje det som er brukt på nye spel. Det er difor ikkje same andel som gevinstprosent. Netto omsetning estimert til 2,3 milliardar 2,3 milliardar kroner er summen som er lagt igjen på automaten. Beløpet treng ikkje vere identisk med det som ligg igjen når automaten blir opptalt. Avvik skuldast m.a. feil, tjuveri eller manipulering. Vårt estimat for avvik er 35 millionar. Pengar inn 7,8 milliardar Pengeflyt og omgrep Kredit* Brutto omsetning Respel Spel Kroner spelt Gevinst Netto omsetning Gevinst Utbetalt gevinst Cash-box 2,3 milliardar Angre og veksling Pengar ut 5,5 milliardar *) Med kredit meiner vi innsatsbeløp Om estimat og feilmarginar Estimat for netto omsetning er sikrare enn estimat for brutto omsetning. Forholdstalet for å estimere brutto omsetning og gevinst er ein kritisk faktor. Dei fleste entreprenørar registrerer ikkje desse tala, og vi har føresett at ein stor entreprenør sin reelle del for utbetalt gevinst (70,56%) er representativ for marknaden. Sidan denne prosenten er utgangspunkt for estimat, vil ei endring her også endre brutto-omsetning og gevinst parallelt. 1 % endring i gevinstdel endrar både brutto-omsetning og gevinst med 276 millionar. Ein auke på 3 % gir eit påslag på 889 millionar (desto større prosentauke, jo større beløpspåslag). Netto-omsetning ville likevel stadig vore uendra. Avvik i estimert netto-omsetning ville også gitt avvik i brutto-omsetning. I vår modell blir t.d. 10 millionar i netto omsetning til 34 millionar i brutto (sjå vedlegg, kapittel 10). 52

51 I datamaterialet er avvik trekt frå før midlar blir fordelt. Estimert beløp til fordeling er difor mill 35 mill (1,5%) = millionar. 2,27 milliardar der 12 entreprenør får 43,6%, formål (den gode sak) får 35,8% lokalinnehavar får 20,6% Lokalinnehavar Lokalinnehavar er den som eig lokalet der automaten står oppstilt. I estimatet fekk lokalinnehavarane i fjor utbetalt 468 millionar kroner, som utgjer 20,6% av netto omsetning (opptalt beløp). Etter forskrift kan lokalinnehavar maks motta 20 %. Entreprenørane Entreprenørar har fordelt 991 millionar til seg sjølve. Dette utgjer 43,6 %, noko som ligg litt under forskrifts maksimum som er 45 %. Ein del entreprenørar opererer med agentavtaler der andre t.d. ivaretek oppfølging av automat og oppstillingslokale. Slik aktivitet blir dekt av entreprenørens inntekter. Formål 813 millionar kroner er estimert til humanitære og samfunnsnyttige formål. Dette utgjer 35,8% og ligg litt over forskriftas minimum som er 35 %. Under viser vi prosentvis fordeling på ulike formål, basert på innkomne data der overføringar er spesifisert. Også her blir det estimat. Røde Kors, Norges Handikapforbund og Redningsselskapet spelte i all hovudsak for seg sjølve. Dei andre er kommersielle entreprenørar som spelar for ulike formål. Estimat er basert på kjend fordeling blant aktørane etter at vi trekte ut det Røde Kors, Redningsselskapet og Norges Handikapforbund fordeler til eigne formål. 12 Del fordelt mellom partar er lik reell fordeling i datagrunnlaget/utgangspunktet for estimatet. 53

52 Estimert fordeling av lag og organisasjonars automatinntekter (formål) år 2000 estimert fordeling prosent Humanitær/beredskap 282 mill 35 % Idrett 281 mill 35 % Helse/omsorg 150 mill 18 % Ideelle 47 mill 6 % Kultur/fritid 43 mill 5 % Diverse 10 mill 1 % Sum 813 mill 100 % Ifølgje estimatet går 35 % av formålsmidlar til humanitær- og beredskapsorganisasjonar. 35 % går til idretten, og 18 % går til helse og omsorg, m.a. Norges Handikapforbund og Den Norske Kreftforening. Resten (12%) går til ideelle organisasjonar, kultur/fritid og diverse andre. Oppsettet er basert på kjend fordeling for 80 % av formålsmidlar (648 av 813 mill). 20 % av fordelte midlar i tabellen er estimert (165 mill av 813 mill). Organisasjonar som inngår i dei ulike gruppene Humanitær/beredskap Røde Kors og Redningsselskapet, også evt. lokalforeiningar. Idrett Sport og idrett, også einskilde bedriftidrettslag, skyttarlag og lag innan hestesport Helse/omsorg Interesseorganisasjonar som t.d. Norges Handikapforbund og Den Norske Kreftforening. Ideelle T.d. Redd Barna, Flyktningerådet, Lions, politiske parti og naturvernorg. Her ligg også daglegvarekjeder med fond frå automatinntekt der entreprenør betaler ut til ideelle formål. Kultur/fritid T.d. musikkorps, speidarlag, ungdomslag, kor, hobbyklubbar, motorklubbar, jakt og fiske. Diverse Andre, t.d. velfor./grendalag, aksjonar, religion og uspes. Inndelinga tek utgangspunkt i omarbeidd kategorisering frå entreprenør. Diagram omfattar fordeling til både sentrale ledd og lokale lag. 54

53 Resultat frå spørjeundersøkinga 13 til lokale lag samsvarar med estimert fordeling: Andel lokallag 14 med automatinntekter: Humanitær/Beredskap 42% Idrett 43% Interesseorganisasjonar 5% Religion/politikk/livssyn 0 Kultur/natur/miljø 7% Middel-inntekta var kroner (N=189). Grupperinga er noko forskjellig, men ikkje for gruppene med størst inntekt. Dei fleste interesseorganisasjonane fell inn under det som i diagram er helse/omsorg. Både estimatet og spørjeundersøkinga indikerer at organisasjonar innan Humanitær/beredskap og idrett får ein stor del av automatinntektene. Det er vanskeleg å rekne ut kor mykje av inntektene som går til lokale lag og kor mykje som går til sentrale ledd i organisasjonane, men eit anslag vil vere å rekne mesteparten av midlar til idrett, kultur og fritid forutan diverse som lokallags-inntekter (334 millionar). Tilsvarande å rekne mesteparten frå humanitær/beredskap, helse og omsorg forutan ideelle organisasjonar som inntekt til sentrale ledd (479 millionar). Eit grovt anslag på fordeling blir då 40 % til lokale lag og 60 % til sentrale ledd. Underhaldningsautomatar Inntekt frå desse går for det meste til entreprenør og lokalinnehavar. I Lotteritilsynet sitt register er det om lag 2000 underhaldningsautomatar, men i grunnlagsmaterialet har vi med fleire automatar som ikkje treng løyve, og difor er talet reelt ein del høgare. Samla omsetning er estimert til ca 70 millionar kroner for år 2000 (sjå vedlegg kap. 10). Vi reknar med at nær halvparten går til lokalinnehavar, og litt meir går til entreprenør. 13 Sjå neste del (4.5) eller vedlegg (kap 10) 14 Talet på spurde i kvar gruppe: Humanitær/beredskap: 206, idrett: 200, interesse: 200, religion/politikk/livssyn: 143 og kultur/natur/miljø:

54 Entreprenørar og inntekter i år 2000 Dette avsnittet omfattar berre entreprenørar som vi har tal frå. Gjennomsnittleg nettoomsetning pr. automat (totalt og i to grupper av entreprenørar) Netto omsetning pr automat i gjennomsnitt (kroner) Totalt i datamaterialet: entreprenørar med eige formål (Røde Kors, Redningsselskapet og NHF) 7 private entreprenørar (NLD og 6 andre mindre entreprenørar) Tala er avrunda. Føresetnad for tabellen er at oppgitt automattal (utplassert i snitt eller pr 31. des.) er representativt for året. Netto omsetning er utgangspunkt for utrekning av formålets del, og når entreprenørar utan eigne formål har større omsetning pr. automat, kan dei også overføre meir til formålet. Om ein overfører 35 % til formålet vil entreprenørar med eige formål i snitt overføre om lag kroner, medan dei kommersielle kan overføre Redningsselskapet skriv i si årsmelding (år 2000) at dei har overført 42,6% av netto-omsetninga. Lokalisering og type spel vil ha betydning for inntektene. Skilnaden som vi ser over, har truleg samanheng med tilgangen på gode og dårlege oppstillingsplassar (målt i inntening). Overskot av drifta før evt. skatt i år 2000 Entreprenørar har oppgitt evt. overskot av drifta. Dei seks minste (entreprenørar med mindre enn 400 automatar) har hatt overskot, og totalt 22 millionar før skatt. Dei fire største (entreprenørar med meir enn 500 automatar) hadde ikkje overskot. Årsaker er m.a. store avskrivingar (maskinar og goodwill) og utviklingskostnadar. Automatmarknaden si utvikling på 90-talet Marknaden har vore i endring. Entreprenørar har kjøpt opp andre og t.d. omfattar Norsk Lotteridrift no ca 40 tidlegare aktørar, både små og store. Knipsekassar og underhaldnings-automatar utgjorde marknaden tidlegare. No er det nesten berre gevinstautomatar. Knipsekassane er borte, og ein kan både satse og vinne meir på elektroniske automatar. Automatar har også gått frå å ha prinsipp om dugleik til prinsipp om tilfeldighet. Underhaldnings-automatane er og på veg ut av marknaden, og fleire årsaker blir oppgitt: M.a. nye heimespel som Playstation og dataspel, tak på utplasserte automatar forutan mva-reform. 56

55 Røde Kors og Redningsselskapet har vore i marknaden heile perioden. Andre organisasjonar som Den Norske Kreftforening, LHL og Redd Barna har gått frå å vere eigne entreprenørar til berre å motta midlar på formålssida. Norges Handikapforbund går den andre vegen og har no eiga entreprenørverksemd er eit viktig årstal. Tidlegare var det stort sett berre organisasjonar med eigne automatar som fekk inntekt frå automatar. Men frå 1995 med ei overgangstid til 1997, har samtlege entreprenørar måtte gå inn på ordningar der 35 % av nettoomsetning skal gå til lag og organisasjonar. Dette opna for inntekt til fleire organisasjonar innan idrett, kultur og fritid, og ikkje minst opna det for at lokallaga kunne hente inntekter frå automatar. Det vart også fastsett ei maksimumsgrense for lokalinnehavars andel (20 %). Tidlegare vart netto omsetning delt mellom entreprenør og lokalinnehavar (aktørar nemner 50/50 eller 60/40 som fordeling). Eit anna sentralt årstal er Då blei det sett tak når det gjeld talet på utplasserte automatar. Dette medførte at det ikkje kunne utplasserast nye automatar utan ledige løyve i politidistrikta. Entreprenør har likevel hatt høve til å konvertere løyvet frå underhaldnings- til utbetalingsautomat. At utviklinga i marknaden har vore sterkt stigande, kan illustrerast med nøkkeltal frå fem større organisasjonar 15 som har hatt automatinntekter gjennom heile perioden. Automatar som spelte for desse organisasjonane Total netto omsetning (cashbox) 126 mill 469 mill 891 mill 1043 mill Merk at dette ikkje er inntektene til formålet, men det som automatane spelte inn og som organisasjonane mottok inntekt frå. Netto omsetning her har vore sterkt stigande, og det er rimeleg å tru at veksten generelt i marknaden også har vore stor. Tabellens indikasjon treng likevel ikkje vere identisk med vekst generelt, t.d. kan delar av auken skuldast at ein har kome inn som formål hos kommersielle entreprenørar som ikkje dreiv for formål før Lokallaga i vår spørjeundersøking oppgir også ofte at automatinntekter har vore stigande. Blant 210 lokallag som i dag har automatinntekter, seier 44 % at inntektene har vore stigande dei siste åra, men det er og ein del som oppgir minkande inntekter (26 %). 15 Redningsselskapet, Røde Kors, Kreftforeningen, Blindeforbundet og Nasjonalforeningen for folkehelsen. 57

56 Det er grunn til å tru at både organisasjonane, entreprenørane og lokalinnehavarane har hatt auka inntekter i reelle kronebeløp. Prosentvis del av innspelt beløp har gått ned for lokalinnehavar og for dei entreprenørar som tidlegare ikkje spelte for formål. For desse entreprenørane var det tidlegare berre lokalinnehavar å dele inntekt med. No må dei også dele med formål, og det er sett grense for kor mykje lokalinnehavar skal ha (maks 20 %). Ifølgje bransjen kom det frå 1991 til 1994 ei rekkje modellar på marknaden som etter kvart viste seg å ha ein kraftigare spele-appell enn knipsekassene, og ein reknar med at talet på utplasserte automatar allereie før 1994 passerte Frå 1994 til 1997 kom krav om overskot til formål og tak når det gjeld utplasserte automatar. Dette kan ha dempa einskilde entreprenørar si investeringslyst, men samstundes reknar ein i bransjen med at talet på utbetalingsautomatar kom opp i i Omsetningsveksten i automatmarknaden vil truleg ikkje halde fram i same omfang. Dette skuldast m.a. taket som vart sett når det gjeld talet på utplasserte automatar. Årsmeldinga frå dei tre største entreprenørane (Røde Kors, NLD og Redningsselskapet) viser ein samla vekst i netto omsetning på 3,3 % frå 1999 til 2000 (frå 1745 millioner til 1802 millioner). Lotteritilsynet har i år 2001 ca automatar registert, der om lag 2000 er underhaldningsautomatar. Lotteri Her går vi gjennom lokale og regionale lotteri forutan landslotteri. Lotteri kan vere førehands- eller etterhandstrekte. Skrapelodd er m.a.o. med her. Materialet baserer seg på rekneskap innsende frå landets politidistrikt og einskilde organisasjonar. Lokale/regionale lotteri i år 2000 Dette er lotteri med sal i inntil tre politidistrikt. Då politiet sende oss lotterirekneskap, bad vi om at dei såg bort frå dei minste lotteria som basar, kakelotteri, etc., slik at desse lotteria ikkje er med i estimatet. 16 Dette er andre inntekter ein har i samband med eit lotteri eller bingo, t.d. pølsesal, renteinntekt 58

57 Estimerte nøkkeltal år 2000 Loddsal (brutto omsetning) 90,6 mill evt. anna inntekt 16 0,8 mill Samla inntekt 91,4 mill Samla kostnad 35,8 mill Overskot til formålet 55,6 mill Prosentvis del til formålet av samla inntekt 61 % Ifølgje estimatet selde lokale lag og organisasjonar lodd for 91 millionar. 56 millionar (61 %) gjekk til formålet. Oppsettet er basert på 2108 lotteri, der omsetnad er estimert for halvparten (1045). Politiet har rapportert talet på løyve gitt i år 2000, og dette har vore utgangspunkt for å estimere manglande rekneskap (sjå vedlegg kap. 10). Rekneskap oppgir sjeldan gevinstbeløp. Då blir det uråd å få oversikt for gevinst og administrative kostnader. Dermed kan vi heller ikkje rekne ut prosentvis del til formålet av netto omsetning. Manglande tal for gevinst skuldast m.a. at gevinstane ofte er gåver. Gåver kan også vere laga av medlemmer i laget. M.a. har vi sett rekneskap der gevinsten er bunad eller stabbur og berre råvarene inngår i rekneskap. Lotterioverskot fordelt på ulike typar formål Sidan delar av omsetnad og overskot er estimert, er det vanskeleg å gi ein fullverdig oversikt over fordeling til ulike typar organisasjonar. For å gi eit inntrykk av fordelinga, viser vi resultat frå ein del av lotteria. Talmaterialet er henta frå innsende rekneskap i 11 politidistrikt 17. Fordeling av lotterioverskot i 11 politidistrikt Idrett 38 % Religion 17 % Humanitær/ideell 13 % Musikk/kultur og fritid 13 % Interesseorganisasjonar 8 % Skule/barnehage 5 % Grendelag /velforeiningar/samfunnshus 3 % Diverse og uklare 2 % 100 % Samla overskot fordelt frå desse rekneskapa 7,96 mill Idretten får ein forholdsvis stor del, men andre typar lag har også ein del inntekter. Ver merksam på at dette berre er utdrag av talmaterialet (11 av 54 politidistrikt), sjå på det som peikepinn og ikkje fasit. 17 Politidistrikta er Drammen, Romerike, Gudbrandsdal, Kragerø, Vest-Agder, Hordaland, Fjordane, Nordmøre, Inntrøndelag, Troms og Vadsø. 59

58 Lokale lotteri er først og fremst ei inntektskjelde for dei lokale laga. I vår spørjeundersøking er det fleire lokale lag som har inntekt frå lotteri. Samla sett arrangerte 40 % av laga lokale lotteri i fjor. Eit middels overskot var kr (N=390). Nokre typar lag hadde lotteri oftare enn andre. Andel som arrangerte lotteri Anslag på overskot Humanitær /beredskap 50% middels inntekt (median) (N= 99) Idrett 61% middels inntekt (N=117) Interesseorganisasjonar 39% middels inntekt (N= 73) Religion/politikk/livssyn 14% middels inntekt (N= 20) Kultur/natur/miljø 33% middels inntekt (N= 81) Som tidlegare nemnt er ikkje kategoriseringa einsarta. Vi ser likevel av spørjeundersøkinga at idrettslag ofte har hatt lotteri, og at middels-overskotet er forholdsvis stort. Utviklinga for lokale og regionale lotteri på 1990-talet Talet på lotteriløyve gitt av politiet er ein indikator på utviklinga på denne del av lotterimarknaden. Politidistrikta har oppgitt talet på lag som har fått løyve til å arrangere lokale/regionale lotteri. Diagrammet viser prosentvis utvikling i talet på løyve gitt av politiet. Distrikt som ikkje har oppgitt tal for alle år, er utelatne. Vi har med halvparten av politidistrikta (27 av 54). Diagram indikerer at omfang av lokal lotteriaktivitet gjekk kraftig ned i løpet av 10-året, men merk at vi berre har med halvparten av politidistrikta i landet. 18 Om alle svar er rangert i stigande rekkjefølge vil median vere oppgitt overskot i midten av rekkja. Må ikkje forvekslast med gjennomsnitt som er meir påverkeleg av særleg store resultat. 60

59 Landslotteri Landslotteri er lotteri som blir selt i fire eller fleire politidistrikt. Dei fleste er landsdekkjande, men ein del har også meir avgrensa omfang. Til dømes vil eit fylkeslotteri i Telemark vere landslotteri fordi det her er meir enn tre politidistrikt. Landslotteri Loddsal år 2000 evt. anna inntekt 19 Samla inntekt Gevinst Netto omsetning Adm. kostnad Overskot 528,4 mill 3,6 mill 532,0 mill 100,4 mill 431,6 mill 290,3 mill 141,3 mill % av brutto omsetning 27% % av netto omsetning (brutto omsetning gevinst) 33% Her inngår tal frå 58 rekneskap oppgitt av 13 politidistrikt. Oslo politidistrikt har dei fleste. I administrative kostnader inngår m.a. honorar/ provisjon til evt. profesjonelle operatørar, kostnader til marknadsføring, telefonsal, osv. For einskilde lotteri kan det også inngå provisjon til lokale lag av foreininga utan at dette kjem fram i nøkkeltala. Ifølgje politidistrikta sine opplysningar er 12 av landslotteria etterhandstrekte. Det vile seie at dei fleste landslotteria er skrapelodd. Landslotteri år 2000 Førehandstrekte Etterhandstrekte Totalt Antall Loddomsetning 525,1 mill 3,4 mill 528,4 mill Andre inntekter 3,6 mill - 3,6 mill Samla inntekt 528,7 mill 3,4 mill 532,0 mill Prosent av samla omsetning 99,4 % 0,6 % 100,0 % Overskot 140,2 mill 1,1 mill 141,3 mill Etterhandstrekte lotteri er små målt i omsetning. Tabellen viser at dei berre har 0,6 % av omsetninga for landslotteri. 19 Dette er andre inntekter ein har med lotteri, t.d. netto finansinntekter. 61

60 Fordeling av inntekt ved landslotteri til ulike typar organisasjonar 20 andel av andel av % til formål brutto brutto- samla av bruttoinntekt overskot omsetning overskot omsetning Interesse, m.a. helse og omsorg 275,6 mill 57,0 mill 52 % 40 % 21 % Humanitær/ideell 176,5 mill 45,7 mill 33 % 32 % 26 % Idrett 59,9 mill 30,7 mill 11 % 22 % 51 % Religion/politikk 12,7 mill 4,8 mill 2 % 3 % 38 % Musikk, kultur og fritid 7,3 mill 3,1 mill 1 % 2 % 43 % 532,0 mill 141,3 mill 100 % 100 % 27 % Interesseorganisasjonane har størst sal (52 %). Dei har likevel mindre del av samla overskot (40 %). I kolonnen lengst til høgre ser vi prosentvis del til formål av brutto omsetning. Resultatet er ein indikator på at einskilde lotteri er meir «effektive» enn andre. Idretten sine landslotteri gir mest tilbake til formåla. Sentrale lotteri er også inntektskjelde for lokale organisasjonar. 23 % av laga i vår spørjeundersøking oppgir at dei har denne inntektskjelda (provisjon av sal). Spesielt gjeld dette lokale lag av interesseorganisasjonar, der delen er heile 50%. Blant lokale lag som har provisjon av landslotteri, seier 23 % at denne inntekta har vore minkande dei siste åra. Færre, 12%, oppgir at inntekta har vore stigande. Landslotteri si utvikling på 90 talet NOU 1997:14, «Spillet om pengene» viser at det i Oslo vart gitt 49 løyve i 1991 og 51 i I 2000 vart det gitt 43 løyve, så her har vore ein viss nedgang. Av praktiske årsaker er det vanskeleg å skissere utvikling i talet på løyve ytterlegare. Vi har likevel funne 16 organisasjonar 21 som har hatt landslotteri heile perioden, og her viser vi utviklinga for desse. Lotteria blir delt i to grupper. 10 organisasjonar som kvar selde for mindre enn 10 millionar i organisasjonar som i 1991 kvar selde for meir enn 10 millionar Til saman selde dei for 275 millionar i 1991 og 268 millionar i Liste over organisasjonane i vedlegg (kap. 10). 21 Landsforeningen for Hjerte og Lungesyke, Norges Automobilforbund, Redningsselskapet, Norsk Folkehjelp, Norges Handikapforbund, Norges Blindeforbund, Norsk Revmatikerforbund, Norges Friidrettsforbund, Norges Astma- og Allergiforbund, Landsforeningen for hjerte og lungesyk ungdom, Norges Diabetesforbund, Fremtiden i våre hender, Adopsjonsforum, Noregs Mållag, Kristelig Folkeparti, Norsk Psoriasisforbund. 62

61 Utvalet har totalt nesten same omsetning i 2000 som i Dei minste har fått større omsetning, tredobla sidan 1991, frå 31 til 96 millionar. Dei største har fått mindre omsetning, redusert til 71%, frå 244 til 172 millionar. Totalt sett er overskotet nesten det same i 2000 som i Dei minste har hatt vekst i utbetalt overskot (68 %, frå 15 til 25 millionar). Som vi ser i i den øvste tabellen, har omsetninga auka endå meir. Dei største har fått mindre utbetalt overskot (redusert til 77 %, frå 50 til 38 millionar). Omsetninga har minka tilsvarande, og reduksjonen var der alt i 1994/

62 Av dette er det naturleg å sjå at prosentvis del til formålet også har vore i endring: Totalt sett om lag lik overskotsgrad, men lotteria som var minst i 1991 får etter kvart mindre prosentvis overskot frå sine lotteri (etter kvart som lotteria blir større). Bingo Bingo deler vi i to typar: Bingo utan entreprenør, der lag/organisasjonar sjølve står for drift. Bingo med entreprenørar, der entreprenør står for drift og lag/organisasjonar mottek overskotet. Bingo utan entreprenør Dei fleste bingoane her er omtalt som foreinings- eller bygdebingoar. I tillegg inngår bingo gjennom lokalradio og lokalfjernsyn. Estimerte nøkkeltal år 2000 (sidespel 22 er inkludert) Omsetning år ,8 mill evt. anna inntekt 1,6 mill Samla inntekt 326,4 mill Gevinst Netto omsetning Administrativ kostnad Overskot 206,6 mill 119,8 mill 52,9 mill 66,9 mill % av brutto omsetning 20 % % av netto omsetning (brutto omsetning gevinst) 56 % Basert på 1718 bingoløyve der 32% (546 løyve) er estimert (sjå vedlegg kap. 10). 22 Sidespel er oppgitt som «21»-spel, el.l. t.d. lodd som blir selt i pausar. 64

63 Ifølgje estimatet var samla inntekt for bingo utan entreprenør 326 millionar. Overskotet var 67 millionar. Av brutto omsetning gjekk 20% til den gode sak. Om vi først trekk frå utbetalt gevinst, går 56 % av netto omsetning til formålet. Samla brutto bingo-omsetning for lokalfjernsyn og lokalradio er 67 millionar 23. Det meste av dette er radiobingo (65 millionar). Etter vårt estimat vil deira del av omsetninga vere 21 %. Uttrøndelag er distriktet med størst omsetning for bingo utan entreprenør. Her omsette 93 lag i fjor for 20 millionar (i tillegg kjem løyve der vi har estimert nøkkeltal). Overskot frå bingo utan entreprenør Sidan delar av omsetning og overskot er estimert, er det uråd å gi ein fullverdig oversikt over inntektsfordeling til ulike typar organisasjonar. Vi viser resultat frå rekneskap i 10 politidistrikt. 24 Fordeling av bingo-overskot (utan entreprenør) i 10 politidistrikt: Lokal Radio/TV 29 % Idrett 19 % Musikk/kultur og fritid 18 % Grendelag/velforeiningar/samfunnshus 9 % Interesseorganisasjonar 4 % Humanitær og ideell 2 % Diverse og uklare 2 % Religon 1 % Skule/barnehage 0 % Fleire lag («spel i pott») 16 % 100 % Samla overskot fordelt frå rekneskapa 17,2 mill Merk at rekneskapstal er henta frå eit utval politidistrikt. Bruk tabellen som peikepinn og ikkje fasit. I desse politidistrikta har tre grupper lag og organisasjonar forholdsvis stor del av bingo-overskotet: Lokalradio og lokal-tv, idrett forutan kultur- og fritidsorganisasjonar. Vi ser også at andre lag får delar av inntektene, t.d. grendelag og samfunnshus. Vidare ser vi at fleire lag går saman om å arrangere bingo, og i tabellen har desse 16 % av inntektene. Her vil det også vere t.d. idrettslag, musikkorps og samfunnshus. Difor har dei ulike typar lag noko større del av bingo-overskotet enn vist i tabellen. 23 Kjelde: Statens Medieforvaltning (årsmelding økonomi lokalfjernsyn/årsmelding økonomi lokalradio, pr 31/ ) 24 Politidistrikta er Hamar, Østerdal, Ringerike, Arendal, Haugesund, Sogn, Romsdal, Uttrøndelag, Bodø og Vest-Finnmark. 65

64 Bingo var tema i spørjeundersøkinga vår. 6 % av laga i vårt utval arrangerte bingo utan entreprenør i fjor. Andel lag som arrangerte «foreiningsbingo» Humanitær /beredskap 7% Idrett 15% Interesseorganisasjonar 3% Religion/politikk/livssyn 0 Kultur/natur/miljø 5% Totalt 6% Middels overskot for ein bingo var totalt kroner ifølgje lokallagsleiarane (N=42). Utviklinga for bingo utan entreprenør Talet på løyve gitt av politiet er ein indikator på utviklinga. Politidistrikta har oppgitt tal lag som har fått løyve til å arrangere bingo utan entreprenør. Diagrammet viser prosentvis utvikling i talet på løyve gitt av politiet. Distrikt som ikkje har gitt opplysningar for alle år, er uteletne. Det vil seie at vi her har med litt meir enn halvparten av politidistrikta (31 av 54). Diagram indikerer at omfang har gått kraftig ned i løpet av 10-året. Om dette er representativt for heile landet, er denne type bingo meir enn halvert dei siste 10 åra. 66

65 Bingo med entreprenør Dette er arrangement der profesjonelle entreprenørar driv bingo i eigne lokale, og overfører overskot frå spel til ulike lag og organisasjonar. Estimerte nøkkeltal år 2000 (sidespel er inkludert) Omsetning år ,0 mill evt. anna inntekt 1,2 mill Samla inntekt 1.064,3 mill 25 Gevinst Netto omsetning Administrativ kostnad Overskot 714,2 mill 350,1 mill 271,5 mill 78,6 mill Prosent av brutto omsetning 7 % Prosent av netto omsetning (brutto omsetning gevinst) 22 % Entreprenørbingo omsette for 1,06 milliard kroner i år Til lag og organisasjonar vart det overført 79 millionar eller 7 % av brutto omsetning. Også her er gevinstdel høg, og formålets del av netto-omsetning blir 22 %. Oversikten er basert på rekneskap/nøkkeltal frå 96 av 99 entreprenørar i 42 politidistrikt. 26 I tillegg er omsetning estimert for tre mindre entreprenørar. Estimat utgjer likevel berre 1 % av brutto omsetninga over (sjå vedlegg kap. 10). Sidespel Sidespel kan vere ulike lotteri, «dataspel» og bingoautomatar. Einskilde entreprenørar har ført opp utbetalingsautomatar som sidespel. Inntekt frå utbetalingsgsautomatar er ikkje medrekna her, men inngår i tidlegare gjennomgang av gevinstautomatar. Her er automatar avgrensa til bingoautomatar. Desse har andre krav til fordeling av inntekt. I einskilde bingorekneskap er ikkje sidespel alltid oppgitt med brutto-omsetning og gevinst. Utan sidespel ville overføringa til formålet vore mindre enn i oversikten ovanfor. Dette illustrerer vi med tal frå 10 politidistrikt der hovudspel og sidespel er registrert kvar for seg Avvik skuldast avrunding. 26 Ikkje alle politidistrikt har entreprenørbingo, og bingoentreprenør kan ha lokalar i fleire distrikt. 27 Rekneskapstal frå entreprenørar i Vest-Oppland, Ringerike, Oslo, Notodden, Kongsberg, Inntrøndelag, Hordaland, Gudbrandsdal, Follo og Drammen politidistrikt. 67

66 Frå bingorekneskap i 10 politidistrikt der sidespel er registrert seperat: brutto adm. til omsetning gevinst kostn formålet Millionar Hovudspel 207,7 150,9 49,0 7,8 Sidespill 34,2 22,3 4,6 7,4 Samla 242,0 173,3 53,6 15,2 Prosent Hovudspel 100 % 72,7 % 23,6 % 3,8 % Sidespill 100 % 65,1 % 13,4 % 21,5 % Samla 100 % 71,6 % 22,1 % 6,3 % Formålet får 3,8 % av hovudspelets brutto omsetning og 21,5 % frå sidespel. Samanlagt er delen 6,3 %. Merk at resultatet er for eit utval, og berre omfattar ein femtedel av samla bingo-omsetning. Likevel bør det gi ein peikepinn på sidespelets betydning for bingoinntektene til lag og organisasjonar. Fordeling av bingooverskotet Rekneskap er ofte samlerekneskap. Hos mange entreprenørar blir det spelt i pott, det vil seie at fleire lag deler overskotet for ein lengre periode. Ein periode kan t.d. vere eit kvartal eller eit heilt år. Tanken er m.a. at lag får like inntekter uavhengig av sesong-svingingar. For å gi eit bilete på fordelinga til ulike typar lag viser vi fordeling frå tre entreprenørar. 28 Idrett 30 % Musikk/kultur/fritid 25 % Interesseorganisasjonar 17 % Diverse og uklar 10 % Humanitær/ideell 9 % Politikk 5 % Skule/barnehage 2 % Grendelag/velforeiningar 1 % 100 % Samla overskot fordelt frå rekneskapa 5,7 mill Eksempelet gir indikasjon på at fleire typar lag kan ha inntekt frå bingo. Her er det idrettslag, kultur- og fritidsorganisasjonar samt interesseorganisasjonar som har dei største delane. 28 Lokalisert i Oslo, Trondheim og Troms politidistrikt. 68

67 Spørjeundersøkinga til lokale lag og foreiningar gir og eit bilete på kva lag som har bingo gjennom entreprenør. Andel lag som har avtale med bingo-entreprenør Humanitær /beredskap 8% Idrett 14% Interesseorganisasjonar 4% Religion/politikk/livssyn 0 Kultur/natur/miljø 5% Totalt 6% Idrettslag har oftast slik bingo, men også i andre typar lag er det foreiningar med avtaler. Idretten er så pass utbreidd at resultatet her indikerer forholdsvis større del av samla bingo-inntekter. Det er grunn til å tru at idretten har ein forholdsvis stor del av bingo-overskotet. I arbeidet med å registrere rekneskapar, har vi sett entreprenørar som berre driv for idrettslag, og idrettslag som har eigne selskap for bingodrift. Entreprenørselskap eigd av idrettslag kan også spele for andre foreiningar enn idrettslag. Også Redningsselskapet er eigen bingoentreprenør med tre bingoar i Nord- Noreg. Her blir det m.a. spelt for lokale lag i Redningsselskapet, men også andre typar lag kan vere formål. Entreprenørbingoen si utvikling Diagrammet viser prosentvis utvikling i talet på løyve gitt av politiet. Distrikt som ikkje har gitt opplysningar for alle år er utelatne, det vil seie at vi her har med 33 distrikt for talet på løyve, og 39 distrikt for talet på bingoentreprenørar (av i alt 54 distrikt). 69

68 Om resultata er representative for landet, er talet på lag med løyve i år 2000 noko høgare enn i I mellomtida har talet vore endå høgare. Same tendens ser vi for talet på entreprenørar. Lotteritilsynet har fått fleire signal på at marginane/fortenesta i entreprenørbingo blir mindre og mindre. Kostnader har auka, medan pris pr. bingobong har vore stabil i fleire år. Eit anna moment er at premiane frå ordinær bingo er faste, og blir utbetalt uansett kor mange som deltek i spelet. Dette bidreg til å forklare høg premieandel i bingo. Analyse av side- og hovudspel viser også at ein vesentleg del av laga si forteneste kjem frå sidespel. Utsegner frå bransjen om knappe marginar, kan elles bidra til å forklare at det frå 1997 og fram til i dag ser ut til å ha blitt færre lag og færre entreprenørar i marknaden. 70

69 Avslutningsvis om private spel og lotteri Det er dei lokale/regionale lotteria som prosentvis gir mest tilbake til formålet. Automatinntekt er ikkje med, men innleiingsvis estimerte vi bruttoomsetning til 7,8 milliardar kroner med ei overføring på 813 millionar til formålet. Ein vesentleg del av automatoverskotet går til lokale lag og organisasjonar, og eit grovt anslag er 40 % eller rundt 330 millionar. Dette er meir enn kva lokale/regionale lotteri og bingo til saman genererer (rundt 200 millionar). Lokale/regionale lotteri og bingo utan entreprenør er aktivitet som krev eigeninnsats. Mellom anna skal det skaffast gevinstar til lotteri, og nokon skal arrangere og gjennomføre både lotteri og bingo. I samfunnsdebatten kjem det ofte utsegner som at tid i seg sjølv blir ein stadig knappare ressurs. Spørjeundersøkinga til lokale lag viser at ein del foreiningar, spesielt blant idrettslag og interesseorganisasjonar, har hatt reduserte inntekter frå lokale lotteri og bingo. Einskilde lag oppgir også at dei ikkje lenger har desse inntektene. I gjennomgangen har vi sett indikasjonar på at lokale lotteri og såkalla foreiningsbingo er kraftig redusert i løpet av 10-året. Vi har vidare sett at bingo gjennom entreprenør er meir stabil, og at automatinntektene har vore stigande. Det kan stillast spørsmål ved storleiken på entreprenørbingoens overføring til den gode sak, men samstundes bør dette sjåast i lys av at bingo også kan ha ein sosial funksjon. Sjølv om aktivitet som lokale lotteri og foreiningsbingo synest å vere sterkt redusert, kan dette vere kompensert med inntekt frå automat og entreprenørbingo. Dette er inntekt der krav til eigeninnsats er mindre, og der inntektene kjem meir automatisk. 71

70 4.5 INNTEKTSKJELDER TIL LOKALE LAG På oppdrag frå Ekspertgruppa har Opinion AS gjennomført ei spørjeundersøking mot eit utval lokale lag og organisasjonar i Noreg. Målet var å få fram synspunkt på spel og lotteri. Vi ville mellom anna sjå spengespel-inntektene i samanheng med andre inntekter, forutan inntektsutviklinga frå ulike kjelder. Utval er gjort skjønsmessig med målsetjing om variasjon og breidde. Vi har svar frå 1006 lokale eller fylkesdekkjande lag. Desse har vi gruppert i fem kategoriar: Kategori: Lokallag: Humanitær/beredskap Røde Kors og Redningsselskapet. i alt 206 lag. Idrett Fotball, handball, friidrett og skiidrett. i alt 200 lag. Interesse Astma og allergiforb., Diabetesforb., Hørselshemmedes Landsforb. Landsforeningen for Hjerte og Lungesyke, Revmatikerforb., Norges Handikapforbund og Motorførernes Avholdsforb.. i alt 200 lag. Religion, politikk og livssyn Humanetisk forbund, KFUM/KFUK, politiske parti og misjon. i alt 143 lag. Kultur, natur og miljø Musikkorps, Naturvernforbundet, Noregs Ungdomslag Norges Jeger og Fiskeforb. og Norges speidarforbund. i alt 257 lag. For ein del lag er utval gjort frå heile landet. For andre, til dømes idrettslag, er utval gjort i einskilde fylke. I vedlegg (kap. 10) viser vi korleis utval er gjort. Det er ikkje eit mål at undersøkinga skal vere representativ. Når vi ikkje kjenner reell fordeling av lag i landet, har vi heller ikkje haldepunkt for representativitet i undersøkinga. Difor er resultat meir ein peikepinn enn fasit. I gjennomgangen viser vi mest totalresultat (samla for alle laga), men i tekst nemner vi også resultat for kategoriar (t.d. idrettslag) der det er interessante skilnader. Resultat frå undersøkinga er også presentert i tidlegare og i seinare delar av denne rapporten. Til orientering: For resultat vi presenterer er talet på spurde vist med «N=...», t.d. N=1006 betyr 1006 spurde. Om dette ikkje står, gjeld talet frå tabellen over. Om utvalet i undersøkinga 86 % av laga har lokal tilknyting (dvs. i nærmiljø eller kommune). 14 % har større geografisk nedslagsfelt som til dømes fylke eller større region. Av lag med lokal tilknyting er 18 % (N=868) overordna andre lag/grupper, medan fleirtalet (82 %) ikkje har andre lag under seg. Dermed fangar vi opp dei lokale og ytterste nivåa i organisasjonane. 72

71 56 % er ikkje for spesielle aldersgrupper. 23 % er mest for born og ungdom, 13 % er mest for vaksne og 8 % er mest for eldre. Laga som er mest for born og ungdom, finn vi oftast innan idrett (47 %) og Kultur/natur/miljø (42 %). Totalt har 47 % av laga meir enn 100 medlemmer, men oftare blant idrettslaga (68 %). Inntektskjelder for lokale lag Diagram viser inntektskjeldene som er nemnde, men seier ingen ting om storleik. Merk at resultat ikkje bør generaliserast utover vårt utval (jfr. uklar representativitet). Vi får likevel inntrykk av aktuelle inntektskjelder, og fire kjelder er nemnde av meir enn 40 %: Kontingent, lokale lotteri/basar/bingo, offentlege tilskot forutan sal av varer og tenester. Det er skilnader mellom ulike typar lag, og dette kjem vi tilbake til når vi ser på pengespel-inntekter og elles i gjennomgang av dei største inntektene. Talet på inntektskjelder Lag har i gjennomsnitt 3,9 inntektskjelder, men idrettslag har fleire: gjennomsnitt Idrett 5,5 kjelder Kultur/natur/miljø 4,0 " Humanitær/beredskap 3,6 " Interesse 3,4 " Religion/politikk/livssyn 3,0 " Samla 3,9 kjelder Blant inntektskjeldene som laga har hatt dei siste fem år, er det sjeldan at kjelder er blitt heilt borte. 83 % nemner ingen slike. Dei som nemner at inntekt har forsvunne, oppgir oftast at dei ikkje lenger har inntekt frå lokal lotteri/basar/bingo (7 %). 73

72 Deltaking i spel- og lotterimarknaden Flest oppgir å ha inntekt frå lokale lotteri/basar/bingo. Automatinntekter er oftast nemnd av lag innan humanitær/beredskap og idrett. Provisjon av loddsal (landslotteri) er oftast nemnd av interesseorganisasjonane. Antall inntektskjelder frå spel og lotteri Lag har i gjennomsnitt 1,0 kjelde, men idrettslag har fleire: Idrett 1,6 Humanitær/beredskap 1,3 Interesse 1,1 Kultur/natur/miljø 0,6 Religion/politikk/livssyn 0,3 Samla 1,0 Gjennomgangen av private spel- og lotteri viser at organisasjonane sine speleog lotteriinntekter er størst frå automatar. Delar av desse inntektene går til lokale lag, og diagrammet over gir ein indikasjon på kva lag som får mest av automatinntektene. Vi har sett at inntektene frå lokale lotteri og bingo er mindre, men dette er inntektskjelder for fleire lag og i fleire kategoriar av lag. Provisjon av loddsal er størst for interesseorganisasjonane. Dette er naturleg når vi ser at det er interesseorganisasjonar som har størst omsetning av landslotteria. 74

73 Dei største inntektskjeldene i år 2000 Vi spurde laga kva som var dei to største inntektskjeldene sett frå deira ståstad. Kjelder nemnt som ei av dei to største: Kontingent 45 % Lotteri, basar, bingo lokalt 33 % Sal av varer og tenester 22 % Offentlige tilskot 20 % Anna overføring frå overordna 13 % Anna 12 % Pengeautomatar 11 % Provisjon for sal av sentrale lotteri 7 % Pengegåver 7 % Sponsorinntekter 7 % Usikker 1 % Naturalytingar 1 % Frå statlige spel 0 % N=1006 Kontingent er oftast ei av dei to største kjeldene. Dette gjeld alle kategoriar av lag. Lokale lotteri/basar/bingo er nemnt av 33 %, men oftare blant humanitær/ beredskap (50 %). Sal av varer og tenester er blant dei to største kjeldene for 22 %, og oftare blant lag innan kultur/natur/miljø (41 %). Offentlege tilskot er blant dei største for 20 %. Det er dei politiske partia som bidreg til dette resultatet. Her er delen heile 90 % (N=49). Inntekt frå automat og sentrale lotteri er blant dei største for høvesvis 11 % og 7 %. Automatinntekt er oftast stor blant lag innan humanitær/beredskap (27 %) og idrett (19 %). Provisjon frå sal av landslotteri er oftast stor inntekt for interesseorganisasjonane (28 %). Inntektsutvikling dei siste åra Vi spurde om generelt inntrykk av inntektsutviklinga for dei kjelder ein har hatt. Resultat gjeld difor for lag som har hatt dei einskilde inntektene, og ikkje for totalutvalet. For dei fleste lag har dei fleste kjelder vore stabile. Nokre inntekter har likevel auka eller minka oftare enn andre. Her viser vi positive og negative utviklingstendensar. I tillegg kommenterer vi utviklinga for ulike kategoriar av lag, men avgrensar oss då til kjelder som er store eller som har relevans for spel- og lotteri. 75

74 Stigande inntekter 29 Inntektskjeldene og del som oppgir at dei har gitt stigande inntekt dei siste år (blant dei som har hatt inntektene): Fleire med inntekt frå pengeautomat har hatt stigande automatinntekter. Reduserte inntekter Inntektskjeldene og del som oppgir at dei har gitt minkande inntekt dei siste år (blant dei som har hatt inntektene): Flest oppgir å ha fått redusert inntekt gjennom offentlege tilskot og pengegåver. Det er også ein del som har reduserte inntekter frå pengeautomatar. Kontingentinntekt: For lag der denne er endra er det for alle kategoriar fleire som har hatt vekst enn reduksjon. Samla sett oppgir 35 % auke og 17 % reduksjon. 29 Utval er avgrensa til dei som har hatt inntektene. Talet på spurde for dei ulike kjeldene: Offentlege tilskot (N=537), pengegåver (N=264), pengeautomatar (N=210), lokale lotteri/basar/bingo (N=593), naturalytingar (N=168), provisjon loddsal (N=240), statlege spel (N=50), sponsorinntekter (N=220), anna overf. overordna ledd (N=353), kontingent (N=819), sal av varer og tenester (N=428) og anna (N=221). Same utval også for reduserte inntekter. 76

75 Sal av varer og teneste: 31 % oppgir auke og 17 % reduksjon. Offentlege tilskot: Som vi ser av diagram, er dette kjelda der flest (32 %) har hatt reduksjon, nokre har likevel hatt auke (18 %). Lag i gruppene humanitær/beredskap og interesse nemner oftast reduksjon (h.h.v. 39 % og 38 %, N=46 og 95). Politiske parti oppgir oftast ein auke (55 %, N=47). Inntekt frå spel- og lotteri: Inntekt frå automat og statlege spel har oftast hatt positiv utvikling. Del med stigande inntekt er høvesvis 44 % og 38 %. Del med redusert inntekt er høvesvis 26 % og 22 %. Det er lag innan humanitær/beredskap og idrett som ofte har automatinntekter. Inntekt frå statlege spel er mest aktuell for idrettslag. Inntekter frå lokale lotteri og bingo er oftare stabile. Der det er endring, er det oftare reduksjon (25 %) enn auke (19 %). Spesielt gjeld dette for idrettslag og interesseorganisasjonar der høvesvis 30 % og 29 % har hatt reduserte inntekter (N=156 og 122). Kjelda med minst endring er sal av sentralt lotteri, men der det er endring er utviklinga oftare negativ enn positiv. 23 % har hatt reduksjon og 12 % har hatt auke. Dei viktigaste inntektskjeldene i åra som kjem Vi spurte leiarane kva dei trur blir dei to viktigaste inntektskjeldene i åra som kjem. Inntekter som oftast er nemnde som ei av dei to viktigaste i framtida, er kontingent (43 %), lokale lotteri/basar/bingo (33 %), sal av varer og tenester (20 %) forutan offentlege tilskot (20 %). Dette er også kjeldene som oftast er dei største i dag. 77

76 Kontingent blir ei viktig inntektskjelde for alle typar lag og foreiningar. Sal av varer og tenester blir ei viktig kjelde innan fleire grupper, men særleg innan kultur/ natur/miljø (39 %). Offentlege tilskot blir viktig for einskilde, men mest sjeldan innan humanitær/beredskap (4%). Det er spesielt politiske parti som svarer at dette blir ei viktig kjelde (86 %, N=49). Når vi går nærare inn på forventningane som laga har til spele- og lotteriinntekter, ser vi at spel og lotteri vil få ulik betydning for ulike typar av lag. Samla sett har flest forventingar til inntekt frå lokale lotteri og bingo (33 %), men oftare i gruppene interesse (47 %) og humanitær/beredskap (44 %). Sjeldnast i gruppa religion/ politikk/livssyn (11 %). Totalt er automatinntekt nemnt som viktigast av 12 %. Oftare for humanitær/beredskap (30%) og idrett (19%). Få nemner provisjon frå sentralt lotteri som viktig (6 %), men oftare blant interesseorganisasjonane (24 %). Inntekt frå statlege spel er det få som nemner. 78

77 Oppsummering Resultata er ikkje fasitsvar for organisasjonslivet i Noreg (jfr. uklar representativitet). Dei gir likevel ein peikepinn på inntektskjelder, omfanget, og kva forventningar lokale lag har til pengespel. Ulike typar lag har ulikt tal kjelder for inntekt. Idrettslag oppgir flest (5,5 i snitt), og lag innan religion, politikk og livssyn færrast (3,0). Laga sine inntekter kjem oftast frå kontingent, lokale lotteri/basar/bingo, offentlege tilskot og sal av varer og tenester. Det er dei kjeldene som oftast er store i dag, som blir rekna som dei viktigaste i framtida. Alle typar lag deltek i spele- og lotterimarknaden. I alle grupper finn vi lag som har inntekt frå lokale lotteri/basar/bingo. Automatinntekter er meir avgrensa til lag innan humanitær/beredskap og idrett. Inntekt frå sal av landslotteri er oftast aktuelt for interesseorganisasjonar. Totalt har laga i snitt 1,0 inntektskjelde frå spel- og lotteri, men idrettslag har fleire (snitt 1,6). For dei fleste lag har dei fleste kjelder vore stabile. Nokre inntektskjelder har likevel vakse eller minka oftare enn andre. Der det har vore utvikling i kontingentinntektene, har denne oftast vore positiv. Også for inntekt ved sal av varer og tenester er det fleire som melder om auke enn om reduksjon. Offentlege tilskot har oftast hatt ei negativ utvikling for lokallaga. Særleg gjeld dette innan humanitær/beredskap og for interesseorganisasjonane. Vi har og sett tendensar til endring for pengespel-inntekter. Fleire med inntekt frå pengeautomatar har hatt stigande inntekt. Endring i inntekt frå lokale lotteri og bingo, har oftast vore negativ, særleg for lokale idrettslag og interesseorganisasjonar. Av spele- og lotteriinntektene er det flest som seier at inntekt frå lokale lotteri eller bingo er blant laget sine viktigaste inntekter i åra som kjem. Færre nemner t.d. automatinntekter. Sidan automatinntektene utgjer forholdsvis store beløp, og vi no ser at færre har desse inntektene, tyder dette på ei ujamn fordeling av delar av spele- og lotteriinntektene. 79

78

79 5. Tilgjenge til pengespel-marknaden Med utgangspunktet i dei tre spesiallovene framstår lotterilova som den generelle reguleringa av pengespel i Noreg. Pengespellova og totalisatorlova gir heimel for dei meir monopolretta pengespela, herunder tillagt Norsk Tipping (sportsspel og visse talspel) og Norsk Rikstoto (hestespel). Mandat: «Utarbeide en presisering av begrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål i lotteriloven 5 og 6 på bakgrunn av lovforarbeider og praksis. Vurdere behovet for endringer i utforming og praktisering av begrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål, eventuelt utarbeide forslag til slike endringar». 5.1 GJELDANDE LOVGRUNNLAG Av straffelova 298, første ledd går det fram at «Den som gjør sig en Næringsvei av Lykkespill, som ikke ved særskilt Lov er tilladt, eller af at forlede dertil, straffes med Fængsel indtil 1 Aar.» I straffelova 299 går det vidare fram: «Som Lykkespill ansees alle Spill om Penge eller Penges Værd, ved hvilke paa Grund av Spillets Art eller Indsatsernes Høide det vindesyge Øiemed fremtræder som det fremherskende. Som Lykkespill ansees ogsaa Væddemaal og Terminspil (Differenshandel), ved hvilke det samme er Tilfældet.» Etter følgjande lover er det likevel gitt løyve til pengespel: Lov av 1. juli1927, nr. 3 om veddemål ved totalisatorspel Lov av 28. august 1992, nr. 103 om pengespel m.v. Lov av 24. februar 1995, nr. 11 om lotterier m.v. Definisjonen av lotteri i lotterilova 1, første ledd bokstav a) omfattar etter sin ordlyd også den verksemda som er regulert av pengespellova og totalisatorlova. Med dette utgangspunktet kan pengespel samla definerast som verksemd der deltakarne mot innskot kan vinne gevinst som følgje av trekning, gjetting eller annan framgangsmåte som heilt eller delvis gir eit tilfeldig utfall. Historikk frå forbod til avgrensa tilgjenge Pengespel har i århundre som utgangspunkt vore forbode i Noreg, ut frå eit ønske om å verne borgarane. Det er likevel gitt avgrensa løyve ut frå den tankegang at det ikkje er mogleg å hindre slike spel, men også for å skaffe midlar til gode formål. Lotterilova av 1851 Lotterilova av 1851 hadde med få unntak eit alminneleg forbod mot lotteri og tombola av ei kvar art. Etter 1 i lova var det forbode «at opprette Lotterier eller overhodet ved Lodtrækning, Tombola og andre Lykkespil at bortlidde Penge, Varer eller Værdier af hvilkensomhelst Slags, saavelsom at sælge eller fallbyde Lodsedler til Lotterier eller Bortlodninger, enten disse er bestemte til at foregaa her i Riget eller udenlands.» Etter 2 kunne ein likevel lodde ut gjenstandar til inntekt for veldedige eller allmennyttige formål. Dette utan løyve og kontroll av offentleg myndighet. Lotterilova av 1851 vart ståande uendra i nesten 100 år, med unntak av ei endring i 1895 som tok sikte på å hindre utanlandske lotteri i Noreg. Statsmakta si haldning til lotteri og lykkespel vart likevel endra då det måtte innrømmast at publikum likevel hadde ein viss 81

80 speletrong, og visse unntak frå lotterilova sitt forbod vart gjennomført. Tanken om å opprette lotteri under offentleg kontroll, fekk likevel ingen umiddelbar tilslutnad hos statsmakta. I 1879 vart eit framlegg om å rette ein førespurnad til regjeringa om å leggje fram eit lovforslag om oppretting av eit statslotteri, samrøystes avslege av Stortinget. I 1889 kom det framlegg om å opne for at eit privat selskap skulle få opprette og drive eit norsk pengelotteri. Odelstinget forkasta framlegget, og viste til at det ikkje burde innførast lotteri i noko form, heller ikkje som statslotteri. Etablering av statleg kontrollerte pengespel Først ved lov av 5. juni 1897 vart det opna for statleg kontrollerte pengespel. Det vart då gitt løyve til, med garanti frå ulike kommunar, å ta opp eit premieobligasjonslån der overskotet bl.a. skulle gå til Fridtjof Nansens fond til Vitenskapens Fremme. Vidare vart det ved lov av 2. mai 1912 gitt løyve til å opprette eit pengelotteri under offentleg kontroll for eit tidsrom på 15 år, der inntektene skulle nyttast til fremje av skogsaka og kampen mot tuberkulose. Ved lov av 17. juli 1925 vart løyvet utvida med 15 nye år, og det vart lagt til grunn at Stortinget skulle avgjere kva formål overskotet skulle gå til. Veddemål ved totalisator Ved lov av 1. juli 1927 vart Kongen gitt mynde til å gi løyve til å arrangere veddemål ved totalisator i samband med hesteveddeløp. Løyve kunne berre gjevast til organisasjonar og selskap som var godkjende av Landbruksdepartementet, og som hadde som formål mellom anna å støtte hestesport, hestehald og hesteavl. Fram til 1982 gjekk totalisatorspela på dei einskilde banene som hadde konsesjon i medhald av lova. Ved lovendring i 1981 vart det opna for spel utanfor banene. Det Norske Travselskap (DNT) og Norsk Jockeyklubb (NJ) oppretta i 1982 ei sjølveigd stifting, Norsk Rikstoto. Totalisatorlova blir i dag forvalta av Landbruksdepartementet. Norsk Rikstoto har det overordna ansvaret for alt totalisatorspel, herunder overordna økonomistyring. Det er oppretta eigne driftsselskap ved alle totalisatorbanene. Desse har ansvaret for drifta av banene innafor fastsette rammevilkår. Lotterilova av 1939 krav om kontroll På slutten 1920-åra vart lotterilova av 1851 funne så forelda og lite uttømmande at Justisdepartementet vart beden om å komme med innstilling til ei ny lov om lotteri, lykkespel m.v. Arbeidet resulterte i lov av 12. mai 1939, nr. 3 om lotterier m.v. Lova innebar at alle lotteri, utloddingar og liknande vart underkasta offentleg kontroll, mellom anna at lotteri som hovudregel først kunne gjennomførast etter løyve frå offentleg styremakt, og til inntekt for «almennyttige og veldedige» formål. Fleire statleg kontrollerte pengespel NT Ved lov av 21. juni 1946, nr. 2 om tipping i samband med idrettstevlingar, vart det opna for veddemål ved idrettskampar (fotballkampar). Spørsmålet om å tillate slike veddemål vart teke opp til vurdering første gong i 1937, men lovutkastet vart forkasta av Odelstinget. Spørsmålet kom opp på ny etter frigjeringa i Bakgrunnen var behovet for å byggje idrettsanlegg og for å fremje idretten og fysisk fostring. Det vart sett ned eit utval for å greie ut spørsmålet, og utvalet leverte si tilråding 12. desember Finansieringa av dei ekstraordinære tiltaka med reising av idrettsanlegg, vart tilrådd fremja ved å gi høve til drift av tippeselskap som skulle formidle tipping i samband med idrettstevlingar. Det vart lagt til grunn at overskotet skulle gå til fremje av idretten, men også til andre samfunnsnyttige formål som forsking då dette området var i alvorleg krise. 82

81 Norsk Tipping AS vart etablert i 1946, og 1948 var det første speleåret. Seinare kom det nye statleg kontrollerte pengespel etter lov om pengelotteri av 4. juni 1976, nr. 39 og i tillegg talspelet Lotto som vart oppretta ved lov av 20. desember 1985, nr. 92. På denne tida vart dei statleg kontrollerte pengespela administrert av to departement: Kulturdepartementet (fotballspel) og Finansdepartementet (Lotto, Pengelotteriet og Flax). Ved lov av 28. august 1992, nr. 103 om pengespel, vart dei ulike statlege pengespela samordna i ei lov og innlemma i Norsk Tipping si speleportefølgje. Samstundes vart eigarforholdet i Norsk Tipping AS, som tidlegare hadde fleire eigarar 1, endra slik at selskapet vart 100 % statleg eigd. Ansvaret for Norsk Tipping AS er no samla under Kulturdepartementet. Lotterilova av 1995 Ved kgl. res. av 16. februar 1979 vart det oppnemnt eit utval til å gjennomgå og vurdere behovet for endringar i lotterilova av Bakgrunnen for oppnemninga var misnøye i samband med bruk av bingo og speleautomatar. Utvalet kom 7. april 1980 med ei delutgreiing om slotmaskiner, NOU 1980:9, og i juni ei delutgreiing om speleautomatar, NOU 1986:16. I mai 1988 kom ei utgreiing om ny lotterilov, NOU 1988:14 «Ny lotterilov». I Ot.prp. nr. 58 ( ) «Om lov om lotterier», vart mellom anna endringar i lotterilova av 1939 drøfta. I tillegg vart spørsmålet om ei lotteriforvaltning utanfor departementet tatt opp. Arbeidet resulterte i ny lov av 24. februar 1995 om lotterier m.v. Ny lotteriforvaltning På bakgrunn av uttale frå Justiskomiteen i Innst. O. nr. 9 ( ), «Innstilling fra justiskomiteen om lov om lotterier m.v.», vart det i 1995 oppretta ei arbeidsgruppe til utgreiing av opprettinga av ei sentral lotteriforvalting. I arbeidsgruppa si utgreiing, NOU 1997:14 «Spillet om pengene», vart det føreslått oppretta eit lotteritilsyn som skulle førestå den praktiske forvaltninga av dei private lotteria og kontrollere både dei private lotteria og dei statlege spela. I 1999 vart det på ny lagt fram forslag til ny lotterilov, Ot.prp. nr. 84 ( ) «Om lov om lotterier m.v»., og opprettinga av ei sentral lotteriforvalting. Under handsaminga av proposisjonen fant Justiskomiteen at ei rekkje tilhøve burde vore vurdert nærmare før det vart gjeve ei ny lotterilov. Lovforslaget vart difor returnert av Regjeringa for nærmare utgreiing. Oversikt over den sentrale pengespelforvaltinga Kulturdepartementet Private lotteri Norsk Tipping Statleg kontrollerte pengespel Landbruksdepartementet Norsk Rikstoto I Ot.prp. nr. 49 ( ) Om lov om endringar i lov av 24. februar 1995, nr. 11 om lotterier m.v., vart lovgrunnlaget for opprettinga og finansieringa av eit lotteritilsyn og ei eiga klagenemnd for Lotteritilsynet sine vedtak inntatt i lotterilova av Lotteritilsynet og Lotterinemnda vart oppretta 1. januar Samstundes vart ansvaret for lotterilova overført frå Justisdepartementet til Kulturdepartementet. Lotteritilsynet Totalisatorspel 1 Staten 40 %, Norges Idrettsforbund 40 % og Norges Fotballforbund 20 %. 83

82 5.2 DEI STATLEGE PENGESPELA OG TOTALISATORSPELA Med dei statleg kontrollerte pengespela og totalisatorspela reknar vi dei pengespela som ikkje er heimla i lotterilova av 24. februar 1995, nr. 11. Totalisatorspela Totalisatorspela blir regulert av lov av 1. juli 1927, nr. 3 om veddemål ved totalisator. Lova regulerer pengespel i samband med hesteveddeløp. Dette er V-75, V5, Dagens Dobbel, Duo, Trippel, Plass og Vinner. 2 I tillegg er det gitt løyve til utprøving og distribusjon av totalisatorspel på Internett. 3 Totalisatorlova blir forvalta av Landbruksdepartementet. Stiftelsen Norsk Rikstoto har det overordna ansvaret for alt totalisatorspel. Brutto-omsetninga for totalisatorspela nærmar seg 3 milliardar kroner i året. Den prosentvise gevinstdelen er om lag 66 %. Midlane frå totalisatorspela går til formål innan hestesporten, hestehald og hesteavl. I tillegg betaler Norsk Rikstoto ei avgift til staten. I 2000 var denne på 3,5 % av brutto-omsetninga. I 2000 vart om lag 476 millionar kroner fordelt på formåla. Midlane vart fordelt slik: 4 Fordelinga av midlar til hestesporten m.v. Prosent Drift av løpsbaner 35 % Premiar til heste-eigarar 32 % V75 premiar 12 % Det Norske Travselskap 9 % Bidrag avskriving/finans 7 % Norsk Hestesenter 3 % Norsk Jockeyklubb 2 % Transporttilskot 0,4 % Dei statleg kontrollerte pengespela Dei statleg kontrollerte pengespela blir regulert av lov av 28. august 1992, nr. 103 om pengespel m.v. Lova regulerer pengespel i samband med idrettskonkurransar og talspel. Desse er Tipping, Oddsen, Lotto, Joker, Viking Lotto og Flax. 5 I tillegg er det gitt løyve til utprøving og distribusjon av statleg kontrollerte pengespel på Internett. 6 Pengespellova blir forvalta av Kulturdepartementet. Norsk Tipping AS har det overordna ansvaret for alt statleg kontrollert pengespel. Brutto-omsetninga for dei statleg kontrollerte pengespela nærmar seg 8 milliardar. For spela Tipping, Lotto, Viking Lotto og Joker blir 50 % av innsatsbeløpa utbetalt i premiar. For Flax utgjer premiane 50 % av tillate loddsal. Etter fondsavsetjingar, blir overskotet frå pengespelet fordelt med 1/3 til idrettsformål, 1/3 til kulturformål og 1/3 til vitskapelege formål. Midlane til kulturformål og vitskapelege formål blir tilført statsbudsjettet for dei respektive områda, og fordelt av Stortinget. Midlane til idrettsformål blir fordelt av Kongen i Statsråd i samsvar med forskrift om fordeling av spilloverskot av 11. desember 1992, nr etter forslag frå Kulturdepartementet. Tal for 2000 viser at omlag 2,5 milliardar kroner vart fordelt på formåla idrett, kultur og forskning med 824 millionar kroner kvar. Midlane til idretten vart fordelt slik: 7 2 Sjå kapitlet om dagens pengespel i Noreg. 3 Sjå kapitlet om den teknologiske utviklinga. 4 Sjå kapitlet om inntekter og fordelinga frå statlege spel og private lotteri. 5 Sjå kapitlet om dagens pengespel i Noreg. 6 Sjå kapitlet om den teknologiske utviklinga. 7 Sjå kapitlet om inntekter og fordelinga frå statlege spel og private lotteri. 84

83 Fordelinga av midlar til idretten Prosent Idrettsannlegg 45 % Norges Idrettsforbund og Olympiske komite 35 % Tilskot til lokale lag og foreiningar 10 % Nasjonalanlegg/spesielle anlegg 5 % Forsknings- og utviklingsarbeid 2 % Spesielle aktivitetar 3 % Extra-spelet Extra blir regulert av lov om lotterier m.v. av 24. februar 1995, nr. 11. Sjølve pengespelet blir administrert av Norsk Tipping, og salet føregår gjennom deira distribusjonsnett. 8 Brutto-omsetninga for Extra-spelet var i 2000 på om lag 720 millionar kroner. Den prosentvise gevinstdelen ligg på 50 %. Stiftinga Helseog Rehabilitering fordeler overskotet, som går til frivillig helse- og /eller rehabiliteringsrelatert verksemd i Noreg i samsvar med retningslinjer fastsett av Helse- og Rehabilitering. Fordelinga skjer etter søknad frå norske landsdekkjande, frivillige, humanitære og samfunnsnyttige organisasjonar og interesseorganisasjonar. Det kan søkjast om midlar til definerte prosjekt innafor formåla fysisk og psykisk helse, herunder førebygging, rehabilitering, forsking, somatisk sjukdom, psykiske lidingar, tiltak for funksjonshemma, kronisk sjuke og pårørande, tiltak for betra levekår med vidare. I tillegg kan det søkjast om støtte til opplysingstiltak innanfor førebygging og rehabilitering. I 2000 vart om lag 170 millionar kroner fordelt på 630 prosjekt. Midlane vart fordelt slik: 9 Fordelinga av midlar til prosjekt innan: Prosent Førebygging 33 % Forsking 35 % Rehabilitering 32 % 5.3 DEI PRIVATE LOTTERIA Dei private lotteri blir regulert av lov om lotterier m.v. av , nr. 11. I lotterilova 1, fjerde ledd framgår det at lova ikkje gjeld for lotteri som fell inn under lov av 28. august 1992, nr. 103 om pengespel m.v., eller som elles er regulert i særskild lov. Dei pengespela som fell utanfor lotterilova, er dei statleg kontrollerte pengespela og totalisatorspela. Alle andre pengespel fell inn under lotterilova. Lotterilova regulerer pengespel i samband med lotteri. Dette er verksemd der deltakarane mot innskot kan vinne gevinst som følgje av trekning, gjetting eller annan framgangsmåte som heilt eller delvis gir eit tilfeldig utfall. Dei private pengespela omhandlar tradisjonelle førehands- og ettertrekte lotteri og lykkespel som bingo med og utan bistand av entreprenør, lotteri ved lykkehjul og lotteri gjennom oppstilling av gevinstautomatar m.v. 10 I tillegg er det gitt løyve til utprøving og distribusjon av lotteri på Internett og SMS. 11 Kulturdepartementet har det overordna ansvaret for lotterilova. Det er oppretta eit tilsyn, Lotteritilsynet, som har ansvaret for lotteriforvaltinga. Etter lotterilova 4 skal Lotteritilsynet mellom anna føre kontroll med at reglane som er gitt i eller i medhald av lotterilova blir haldne. Vidare skal Lotteritilsynet avgjere saker som er lagt til Lotteritilsynet i eller i medhald av lova. Lotteritilsynet skal mellom anna godkjenne alle organisasjonar og foreiningar som skal gjennomføre tradisjonelle førehands- og ettertrekte lotteri med omsetning over kroner i året, lotteri gjennom oppstilling av utbetalingsautomatar og bingo med bistand av 8 Sjå kapitlet om dagens pengespel i Noreg. 9 Sjå kapitlet om inntekter og fordelinga frå statlege spel og private lotteri. 10 Sjå kapitlet om dagens pengespel i Noreg. 11 Sjå kapitlet om den teknologiske utviklinga. 85

84 entreprenør. Lotterinemnda er klageinstans for Lotteritilsynet sine vedtak, jf lotterilova 4a. Lotteri kan i utgangspunktet berre gjennomførast etter løyve. Slikt løyve kan som hovudregel berre gjevast til landsdekkjande, regionale eller lokale organisasjonar og foreiningar som har eit humanitært eller samfunnsnyttig formål, og til inntekt for slike formål. Det er politiet som gir det konkrete løyvet til å gjennomføre lotteri. I denne samanheng godkjenner også politiet organisasjonar og foreiningar som skal gjennomføre lotteri som krev løyve, men som ikkje treng godkjenning av Lotteritilsynet. Lotteritilsynet er klageinstans for politiet sine vedtak. 5.4 NÆRARE OM TILGJENGET TIL LOTTERIMARKNADEN Etter lotterilova av 24. februar 1995, nr og 6 kan lotteri som hovudregel berre gjennomførast av organisasjonar og foreiningar som har eit humanitært eller samfunnsnyttig formål, og til inntekt for slike formål. Dette er eit grunnvilkår som gjeld for alle typar lotteri. Kva for organisasjonar og foreiningar som får tilgjenge til lotterimarknaden, er på mange måtar historisk grunna. Framveksten av organisasjonar og foreiningar 12 Sivile samanslutningar utforma som landsomfattande, frivillige organisasjonar, går tilbake til 1840-åra, då dei første breie, nasjonale folkerørslene såg dagens lys. Andre former for sivilt samarbeid knytt til dugnadsordningar, kollektive hjelpetiltak og lokalt samvirke, har forankring atskilleg lenger tilbake i tid. Dei første sivile samanslutningane som oppstod på midten av 1800-talet, var opptekne av fråhold, religion, misjon, fattigdom, folkeopplysing, kulturminnevern og friluftsliv. Av slike samanslutningar som vart stifta i denne tida, kan nemnast: Fortidsminneforeningen (1840- talet), Det norske Misjonsselskap (1842), Det norske Avholdenhetsselskap (1844), Marcus Thranes arbeiderforeninger (ca. 1850) og Selskabet for Folkeopplysningens Fremme (1851), Foreningen for Blinde (1858). Også idrettsrørsla har røter tilbake til midten av 1800-talet. På denne tida danna skyttarlaga mange stader utgangspunktet for lokale idrettsaktivitetar, og i 1861 vart Sentralforeininga for «udbredelse av legemsøvelser og vaabenbrug», seinare Norges Idrettsforbund, stifta. På 1860 og -70-talet fikk også friluftslivet sine første samanslutningar. Den norske Turistforening vart stifta i 1868 og Norges Jeger og Fiskerforbund i I siste halvdelen av 1800-talet og på byrjinga av 1900-talet skjedde ein sterk vekst i talet på frivillige samanslutningar med eit sosialpolitisk og humanitært verdigrunnlag. I denne perioden vart mellom anna følgjande organisasjonar stifta: Norges Røde Kors (1865), Norske Kvinners Sanitetsforening (1896), Blå Kors (1906), Nasjonalforeningen mot tuberkulose (1910), Norges Blindeforbund (1910) og Norges Husmorforund (1915). Våre første politiske parti vart etablert i 1880-åra, og det moderne norske demokratiet tok form. Rundt århundreskiftet 1900 skjedde det ei differensiering og ytterlegare vekst i dei sivile samanslutningane. Song- og musikkaktivitetar vart mange stader skilt ut frå andre lagsakti- 12 Henta frå St. meld nr Om statens forhold til frivillige organisasjoner og Frivillig innsats av Dag Wollebæk, Per Selle og Håkon Lorentzen. 86

85 vitetar. Noregs Ungdomslag (1896) vart oppretta som nasjonal eining over lokalt, kulturelt arbeid. Idrettsaktivitetane vart også skilde ut frå dei breie rørslene som eiga verksemd. Mellom 1. og 2. verdskrig var framveksten av frivillige samanslutningar stor. Kultur- og folkeopplysningsorganisasjonar, idrettslag, humanitære og religiøse samanslutningar, misjonsforeiningar og fråhaldslag voks i omfang, og aktivitetsnivået blant medlemmene var høgt. I denne perioden var det også ein sterk vekst i samanslutningar som sprang ut av arbeidarrørsla. Arbeiderenes Opplysningsforbund (AOF) vart danna i 1931, Arbeiderenes Idrettsopposisjon i 1921 og Arbeidernes Idrettsforbund i For dei kristne organisasjonane var perioden fram til 1940 prega av vekst. Indremisjonsselskapa hadde om lag 1900 lokale foreiningar og om lag 250 ungdomsforeiningar i I 1940 hadde talet auka til 2100 lokale lag og 400 ungdomslag. Desse foreiningane dreiv denne tida med mange aktivitetar, også innan kultur og musikk. Organisasjonane som vart stifta på midten av 1800-talet og fram mot århundreskiftet 1900, var prega av aktiv grasrot-deltaking, eit omfattande lokalt foreiningsarbeid og låg grad av formalisering. Samanslutningane bygde på sterkt kollektivt og verdimessig engasjement. Så å seie alt arbeid vart utført av frivillige, og skiljet mellom aktivt og passivt medlemskap var ukjent alle medlemmer skulle delta aktivt. Dei var både politiske og frivillige aktørar på same tid, og kombinerte lokal agitasjon med sentral påverking. Økonomisk var organisasjonane uavhengige av staten, og hovudtyngda av inntektene kom frå innsamlingar og medlemsbidrag. I perioden frå århundreskiftet og fram til 1940, auka samarbeidet mellom organisasjonar og offentlege styresmakter. På fleire område oppstod det ei arbeidsdeling mellom kommunar og organisasjonar. Etter kvart vart det også vanleg at staten løyvde støttebeløp til enkeltståande organisasjonar der aktivitetane vart sett på som spesielt samfunnsnyttige. Dette galdt særleg organisasjonar innan helseog sosialsektoren. Seinare vart det også vanleg at styresmaktene ytte avgrensa økonomisk støtte til idrettsanlegg, frivillige velferdstiltak, kultur, opplysingsarbeid, eldreomsorg og tiltak for barn og unge. Organisasjonsutviklinga i nyare tid 13 Framveksten av den moderne velferdsstaten medførte endringar i organisasjonssamfunnet. Allmenne samfunnsendringar, som at nordmenn har fått meir fritid, at velstandsnivået er blitt høgare forutan den sterke utvidinga av det offentlege ansvarsfelt, har medført målforskyving innan eksisterande samanslutningar, bortfall av gamle og framvekst av nye organisasjonar. Desse utviklingstrekka, som inneber nye formål og organisatoriske rammer, har påverka vilkåra for frivillig innsats på ein grunnleggjande måte. Eigenorganisering For det første har det skjedd ei meir eigenorganisering, det vil seie at ein i aukande grad organiserer seg for å dekkje eigne behov og interesser snarare enn for å arbeide for andre eller for samfunnet i sin heilskap. Dette har medført ei forskyving mellom organisasjonstypar. Idrett-, kultur- og hobbyforeiningane er blitt større på kostnad av religiøse, sosiale og humanitære foreiningar. I denne samanheng kan nemnast at kultur-, fritids- og idrettsorga- 13 Henta frå Frivillig innsats av Dag Wollebæk, Per Selle og Håkon Lorentzen. 87

86 nisasjonar i dag organiserer halvparten av dei frivillige i Noreg, medan dei humanitære og religiøse foreiningane sist hadde ein slik posisjon på 1950-talet. Utviklinga mot eigenorganisering har vidare medført ein sterk vekst i talet på interesseorganisasjonar på helse- og sosialfeltet. Det har også vokse fram ulike sjølvhjelpsgrupper, det vil seie organisasjonar som yter gjensidig hjelp og støtte mellom likeverdige medlemmer. Formåla til desse organisasjonane er ofte knytte til fysiske eller psykiske lidingar, eller problemtilstandar hos medlemmene sjølv og/eller deira næraste. Døme her er behandlingskollektiv for narkomane, krisesenter for kvinner, Kirkens SOS, krisetelefonar for menn, kvinner, born og eldre, og tiltak for menneske med sorgproblem og angst. Sjølvhjelpsgruppene består ofte av små grupper med cellepreg. Nokre har eit nasjonalt sekretariat, men manglar lokale foreiningar. Dei har heller ikkje alltid noko representativt demokratisk styringssystem, og skil seg på denne måten frå den tradisjonelle organisasjonsmodellen. Differensiering og spesialisering I samband med den auka eigenorganiseringa har det også skjedd ein tiltakande differensiering og spesialisering innan organisasjonssamfunnet. Medan organisasjonane i forrige århundre rekrutterte medlemmer på brei basis, avgrensar no fleire samanslutningar sin aktivitet til eit stadig smalare saksområde. Til dømes resulterer nye medisinske diagnosar til ein ny organisasjon for dei som har denne diagnosen. Innan idretts- og fritidsfeltet er det også ein tendens til at nye idrettsgreiner eller hobbyar skapar nye organisasjonar i staden for å integrere arbeidet i eksisterande foreiningar. Differensieringa og spesialiseringa har vidare resultert i etablering av paraplyorganisasjonar der det er behov for ei meir samla stemme i forhold til ulike samarbeidspartnarar. Døme på slike er idrettsråd, musikkråd m.m. Aukande sentralisering Utviklinga i organisasjonssamfunnet viser også ei aukande sentralisering. Sentraliseringa er ein konsekvens av auka mobilitet og kommunikasjon, men også utviklinga av velferdsstaten og integrasjonen mellom frivillige organisasjonar og offentlege styremakter på alle forvaltingsnivå. Den sterke sentraliseringa av offentleg forvalting, har medført at mange organisasjonar har styrkt sin sentrale administrasjon. På det regionale og lokale plan følgjer mange organisasjonar dei administrative grensene for å lette tilgangen på politisk innverknad og økonomiske ressursar. På lokalplanet viser dette seg i ei svekking av grendenivået i den lokale organiseringa. Motsett har dette medført ei styrking av fylkesnivået i organisasjonane. Lønsarbeid og profesjonalisering Sentraliseringa og kravet til kvalitetsmessig gode organiserte tilbod, har også medført auka bruk av lønsarbeid og profesjonalisering i organisasjonssamfunnet. Frivillige organisasjonar har i aukande grad tatt i bruk lønsarbeidarar for å kunne utføre arbeidsoppgåver. Dette gjeld i første omgang dei nasjonale sekretariata, men det er også blitt meir vanleg å bruke tilsette på fylkes- og krinsnivå. Nokre organisasjonar, mellom anna dei nyare organisasjonane på miljøvernfeltet, baserer seg i dag utelukkande på lønna arbeidskraft på sentralt nivå, medan medlemmene si rolle består av å yte økonomiske bidrag til aktiviteten. I tillegg til auka bruk av lønsarbeid i organisasjonen, har det skjedd ei profesjonalisering av verksemda, i den grad det blir tilsett personar med særskild utdanning for å bruke sin faglege kunnskap på organisasjonane sine arbeidsfelt. Bruk av utdanna trenarar i idretten, musikkpedagogar i song- og musikkorganisasjonar, sjukepleiarar i sjølvhjelpsgrupper eller økonomar i organisasjonen sin administrasjon er døme på slik profesjonalisering. 88

87 Profesjonaliseringa har gjort fleire organisasjonar meir effektive enn før, og har gjort kontakten mellom organisasjonane og offentleg forvalting lettare. Motsett kan slik profesjonalisering skape motsetningar mellom tilsette og tillitsvalde. Konsekvensen av dette er at medlemmene blir knytte til organisasjonane med færre og svakare band enn tidlegare. Velferdshybridar Dei siste åra har den offentlege interessa for frivillig basert velferd auka, og integrasjonen mellom offentleg og frivillig er blitt tettare. Velferdshybridar, tiltak i grenselandet mellom dei to sektorane, blir stadig meir vanleg, og på mange velferdsområde inngår offentlege styresmakter i praktisk samarbeid med frivillige samanslutningar. Grensa mellom frivillig og offentleg er særleg uklar på helse- og sosialfeltet. Mange kulturinstitusjonar, skular, museum, helse- og sosiale institusjonar og liknande er eigde av organisasjonar, men drifta er ofte finansiert med offentlege midlar. Vidare mottar mange frivillige barne- og ungdomsinstitusjonar øyremerkt offentleg støtte til nærmare definerte tiltak. Aktivitetsorienterte lag veks Auka spesialisering, sentralisering, profesjonalisering og eigenorganisering påverkar i avgjerande grad aktivitetsforma, ideologi og organisasjons-sosialiseringa. Viljen til frivillig innsats blir stadig dreia meir og meir i retning av at ein har vilje til å utføre ein «fysisk» jobb, og vekk frå viljen til å samle inn pengar. Dette er ein trussel for dei frivillige organisasjonane i den forstand at dette fører til at stadig fleire vil ha eit «kundetilhøve» i staden for eit «fellesskapstilhøve» til organisasjonen. Aktivitetsorienterte lag veks Dette kan på sikt forvitre organisasjonane si fellesskaps-oppleving, noko som har vore og er det berande elementet i dei frivillige organisasjonane sitt arbeid. Dei typisk idébaserte, utadretta laga blir svakare, medan aktivitetsorienterte lag veks. Dette svekkjer sosialiseringa av medlemmene, fordi organisasjonen legg mindre vekt på å knyte den enkelte til organisasjonen. Endringane i organisasjons-samfunnet har for mange organisasjonar gjort det vanskelegare å innrette verksemda slik at dei får den støtta og ressursane dei treng. I tillegg til frivillige bidrag gjennom medlemskap, ulønna arbeid som informasjonsarbeid, dugnad, innsamlingar og liknande, ser ein at organisasjonane i stadig større grad er avhengig av økonomiske bidrag for å kunne oppretthalde si drift. I tillegg til offentleg støtte, pengegåver, innsamlingar og inntekter frå kjøp av varer og tenester, er organisasjonane i stadig større grad blitt avhengig av økonomiske bidrag i form av inntekter frå pengespel og lotteri. Ved sida av medlemskontigent, blir inntekter frå lotteri for mange organisasjonar og foreiningar rekna som den viktigaste inntektskjelda HUMANITÆRT ELLER SAMFUNNSNYTTIG FORMÅL Bakgrunn Lotterilova av 1995 legg i sin ordlyd opp til at all humanitær og samfunnsnyttig verksemd skal få tilgjenge til lotterimarknaden. Forarbeid og praksis viser likevel at tilgjenget til lotterimarknaden har vore avgrensa gjennom talet på lotteri pr. organisasjon og foreining, og kva formål det kan gjennomførast lotteri til inntekt for. Dette for å hindre at lotterimarknaden blir overfylt. Lotterilova av 1939 Lotterilova av 1939 bygde på ei komitè-tilråding av 4. september Her framgår at formålet med lova mellom anna var å 14 Sjå kapitlet om inntekter og fordelinga frå statlege spel og private lotteri. 89

88 gjennomføre ein strengare og meir omfattande kontroll med alminnelege lotteri og liknande tiltak, og få meir fullstendige og bestemte reglar for reguleringa, forutan i ein viss grad å bremse på det stadig stigande talet på lotteri. Etter lotterilova av kunne lotteriløyve gjevast til inntekt for eit «almennyttig eller veldedig» formål. Vidare måtte lotteriløyve godkjennast av departementet dersom søkjaren i løpet av dei tre siste åra hadde hatt lotteriløyve til same formål. Praksis viser at ein var restriktive med å gi organisasjonar og foreiningar løyve til å gjennomføre lotteri oftare enn kvart tredje år. Unntak vart likevel gjort for tiltak av viktigare humanitær eller veldedig karakter. Ved lov av 3. juni 1953 vart begrepet «almennyttig» erstatta med «samfunnsnyttig». Dette for å opne for å kunne gi politiske parti løyve til å gjennomføre lotteri til inntekt for si alminnelege verksemd. Trass endringa vart det framleis føreteke ei viss prioritering, slik at det var lettare å få løyve dersom formålet var av humanitær eller veldedig art, enn om inntektene skulle gå til eit anna samfunnsnyttig tiltak. Behovet for å skaffe midlar til humanitære, veldedige og samfunnsnyttige formål av ulike slag, heldt likevel fram med å auke. Departementet fann det stadig vanskelegare å gjere ei avgrensning basert på samfunnsnytten av tiltaket. Dette medførte at departementet sin praksis endra seg. Frå å gi organisasjonar løyve til å gjennomføre lotteri kvart tredje år, fikk no alle som ønskte å arrangere lotteri til inntekt for eit humanitært, veldedig eller samfunnsnyttig formål, normalt løyve til å gjennomføre eitt lotteri årleg. På bakgrunn av denne praksisen vart regelen om godkjenning frå departementet til å gjennomføre lotteri oftare enn kvart tredje år oppheva ved lov av 21. juli 1967, nr. 1. I Ot.prp. nr. 20 ( ) som låg til grunn for endringslova vart det uttalt at «er formålet først samfunnsnyttig og som sådant lotteriverdig, antar en som hovedsynspunkt at det må være de enkelte organisasjoners egen sak å konkurrere om publikums gunst, idet de enkelte formål da får virke ved sin egen tyngde.» Praksis viser imidlertid at departementet ikkje la seg på ein så liberal kurs som uttalt i Ot.prp. nr. 20 ( ). Skilje mellom lokale og landsdekkjande lotteri I rundskriv av 14. august 1970 til politimeistrane, uttalte departementet at det samstundes ikkje burde gjennomførast fleire lotteri som kunne forvekslast med kvarandre, f. eks. eit landslotteri og eit lokalt eller landsdelslotteri for same organisasjon. På bakgrunn av dette vart politiet beden om å sjå til at landslotteria vart avgrensa til ein viss del av året, eller anna kvart år, slik at dei lokale avdelingane av organisasjonen kunne gjennomføre lotteri i dei periodane då landslotteriet ikkje pågjekk. Om frekvensen av lotteria uttalte departementet at det framleis burde vere slik at ein organisasjon normalt berre kunne gjevast eit lotteriløyve pr. år, men at underavdelingane, lokale foreiningar, fylkesforeiningar eller landsdelsforeiningar også kunne få løyve til å gjennomføre lotteri same år, men ikkje samstundes med landslotteriet. Om tilhøvet mellom ei foreining og undergruppene, uttalte departementet at ein såg det slik at det var foreininga som sådan som var lotteriarrangør, herunder at inntekta kom heile organisasjonen til gode. I tida etter rundskrivet, vart det ført ein relativ streng praksis når det galdt kva for organisasjonar og foreiningar som burde identifiserast med kvarandre på ein slik måte at lotteriløyve til ein av dei utelukka tilsvarande løyve til andre. Dette sjølv om undergruppa både i medlemsmasse, styre, rekneskap og sjølvstende var skild frå hovudorganisasjonen. Unntak 90

89 vart gjort for politiske parti og deira ungdomsorganisasjonar. Når lotteriløyve ikkje kunne gjevast til begge, såg ein det slik at underorganisasjonane ofte måtte vike for hovudorganisasjonen sitt lotteriløyve. Unntak vart gjort for organisasjonar som var på eit «høgare trinn», til dømes fylkesorganisasjonar med personlege medlemmer og deira lokale avdelingar. Motsett organisasjonar utan medlemmer som måtte reknast som «overbygning» over andre. Frå avgrensning til prioritering av formåla Det stadig aukande behovet for å skaffe midlar til veldedige og samfunnsnyttige formål, forutan innføringa av nye lotteriformer, medførte over tid at departementet i tillegg til å avgrense talet på lotteri i større grad måtte gjere ei vurdering av om det oppgitte formål skulle få høve til å skaffe seg inntekter gjennom lotteri. Praksis viser at departementet sjeldan avslo søknader med den uttrykkelege grunngjevinga at eit oppgitt formål ikkje kunne reknast som samfunnsnyttig eller veldedig. Eit avslag vart som regel grunngitt ut frå prioritets-synspunkt. I slike tilfelle vart det vist til at det i forarbeida til lotterilova av 1939 var uttalt at talet på lotteri skulle søkjast avgrensa for å unngå at lotterimarknaden vart overfylt. Departementets retningslinjer i slike saker fram til juni 1986, kan ifølgje NOU 1988:14, «Ny lotterilov», side 14 oppsummerast slik: Hobby- og fritidsforeiningar for vaksne, som f.eks bridgeklubbar, sjakklubbar, småbåtforeiningar, modelljernbaneklubbar, hundeklubbar og katteforeiningar fekk som hovudregel ikkje lotteriløyve med den grunngjeving at vaksne menneske sjølv burde finansiere sine fritidsaktivitetar. Det vart likevel gjort unntak for verksemder som var til nytte og glede for andre, slik at det til dømes kunne gjevast lotteriløyve til lavinehund-klubbar og til inntekt for musikkorps og sangkor med vaksne medlemmer. Gamaldansforeiningar der medlemmene hadde framsyning for andre, fekk avslag. Pensjonistforeiningar fikk vanlegvis lotteriløyve. Hobby- og fritidsforeiningar for born og unge fikk normalt lotteriløyve. Synspunktet her var at det var ønskjeleg at born og unge fikk tilbod om ulike fritidsaktivitetar, og at desse vanlegvis ikkje hadde økonomisk evne til å betale sjølve. Idretten fekk som regel løyve Det vart gjeve lotteriløyve til mange slags idrettsaktivitetar, utan omsyn til at den einskilde aktivitet i stor utstrekning omfatta vaksne menneske. Hovudregelen var likevel at aktivitetet i så måte måtte vere tilknytt Norges Idrettsforbund, då dette vart rekna som ein garanti for at det dreia seg om ei seriøs verksemd. Det vart normalt ikkje gitt løyve til inntekt for drift av barnehagar, utan omsyn til at dei vart drivne i offentleg eller privat regi. Unntak vart gjort for spesielle innkjøp til barnehagar. Vidare vart det gitt lotteriløyve til inntekt for ferieheimar og feriekoloniar, så framt desse ikkje var reserverte ei bestemt gruppe personar. Politiske parti fikk lotteriløyve. Det vart likevel ikkje gitt lotteriløyve til yrkesorganisasjonar og fagforeiningar, herunder tilsvarande interesseorganisasjonar til inntekt for den vanlege verksemda. Det vart likevel gitt lotteriløyve til inntekt for eit Folkets Hus. Offentlege formål vart normalt ikkje tilgodesett med lotteriløyve. Det vart likevel gjeve lotteriløyve til lokallag i Heimevernet. Verksemder som mottok støtte frå det offentlege, fikk lotteriløyve. Dette galdt til dømes folkehøgskular, teater og kunstforeiningar. Ved rundskriv til politimeistrane av 17. juni 1986 vart det gjennomført ei viss liberalisering av denne praksisen, herunder at ein ikkje leng- 91

90 er skulle prioritere mellom dei formåla som fall inn under lova. Det vart likevel teke til orde for at visse avgrensingar måtte gjelde. Sitat frå rundskrivet: «Det skal ikke kunne gis lotteritillatelser til rene privatøkonomiske tiltak eller til foreninger eller sammenslutninger med slike formål, f. eks. næringslivsorganisasjoner. Det følger av dette at heller ikke arbeidstakerorganisasjoner vil kunne regne med lotteritillatelse til sin ordinære virksomhet. Videre antar man at det ikke bør gis lotteritillatelser til typisk offentlige, herunder kommunale oppgaver. Imidlertid finner man at det likevel bør vises en viss forståelse for søknader om lotteri til inntekt for spesielle anskaffelser, f. eks. instrumenter, utstyr eller utsmykning til sykehus, tilsvarende og andre anskaffelser til syke- og aldershjem, kirker, skoler og barnehager o. l. Omlegging av praksis vil kanskje får størst betydning for hobby- og fritidsforeningene, som hittil ikke har vært prioritert på lotterimarkedet. I utgangspunktet vil alle slike foreninger i dag kunne få tillatelser til lotteri. Dog antar man at det bør gjelde den begrensning at disse foreninger og klubber er virksomme blant barn og ungdom eller har en sosial betydning.» Med dei avgrensningar som vart nemnde i siste del av rundskrivet, var det i realiteten ingen særleg vidtgåande liberalisering det vart opna for i høve til tidlegare praksis. I praksis vart det også lagt til grunn at ein i tillegg til ei prioritering av formåla, kunne gjere ei generell prioritering ut frå ei vurdering av organisasjonen eller foreininga sitt medlemstal, økonomi, behov, sjansar til å skaffe seg midlar frå andre kjelder og graden av den tilknyting søkjaren hadde til det området der loddsalet skulle foregå. GJELDANDE RETT Lotterilova av 24. februar 1995, nr. 11 Etter lotterilova av 24. februar 1995, nr og 6 kan lotteri som hovudregel berre gjennomførast til inntekt for eit humanitært eller samfunnsnyttig formål, og etter løyve. Slikt løyve kan i utgangspunktet berre gjevast til landsdekkjande, regionale eller lokale organisasjonar eller foreiningar som i si verksemd ivaretek eit humanitært eller samfunnsnyttig formål innafor det området lotteriet føregår, jf lotterilova 6, andre ledd, første punktum. Slike organisasjonar eller foreiningar kan også gjevast løyve til å gjennomføre lotteri til inntekt for humanitær verksemd utanfor dette området, jf lotterilova 6, andre ledd, andre punktum. Når særlege omsyn tilseier det, kan også andre institusjonar eller samanslutningar gjevast løyve til å gjennomføre lotteri til inntekt for humanitær verksemd, jf lotterilova 6, andre ledd, tredje punktum. I vurderinga av om det skal gjevast løyve til å gjennomføre lotteri, kan det takast omsyn til ei samfunnsmessig forsvarleg fordeling av moglegheitene for inntekter frå lotteriverksemd, jf lotterilova 6, tredje ledd. Organisasjonar og foreiningar med eit humanitært eller samfunnsnyttig formål I lotterilova 6, andre ledd er det presisert at lotteriløyve i utgangspunktet berre kan gjevast til landsdekkjande, regionale og lokale organisasjonar eller foreiningar som i si verksemd ivaretek eit humanitært eller samfunnsnyttig formål innafor det området lotteriet føregår. Utanfor dette området er det ikkje tilstrekkeleg at formålet er samfunnsnyttig. Det må i tillegg vere humanitært, jf også Ot.prp. nr. 58 ( ), «Om lov om lotterier m.v.», side 34, Innst. O. nr. 9 ( ), «Innstilling fra justiskomiteen om lov om lotterier m.v.», side 13 og Ot.prp. nr. 84 ( ), «Om lov om lotterier m.v., og Statens Lotteritilsyn 92

91 (lotteriloven)», kor det på side 17 går fram at «det er organisasjonens virkeområde som er avgjørende for hvor lotteri i henhold til tillatelsen vil foregå.» Organisasjonar og foreiningar med andre formål Organisasjonar og foreiningar som i si verksemd ivaretek formål som ikkje er humanitært eller samfunnsnyttig i lotterilova 5 og 6, skal normalt ikkje gjevast lotteriløyve. Lotteriløyve til slike organisasjonar eller foreiningar kan likevel gjevast dersom «særlige hensyn tilsier det» og lotteriet «går til inntekt for humanitær virksomhet», jf lotterilova 6, andre ledd, siste punktum. Forarbeid og praksis om lotterilova av 1995 I forarbeida til lotterilova av 1995 framgår at 5 og 6 ikkje medfører noko realitetsendring i forhold til lova av 1939, jf Ot.prp. nr. 58 ( ), «Om lov om lotterier m.v.», side 33. I dei generelle kommentarane i forarbeida til lova, er det gitt uttrykk for at ein ikkje bør nekte organisasjonar og foreiningar lotteriløyve ut frå den tankegangen at formålet dei representerer ikkje er lotteriverdige nok. Det er vist til at dette vil kunne føre til ei svært vanskeleg vurdering som ofte vil kunne opplevast som urimeleg for dei organisasjonar som blir utelukka. Samtidig er det framheva at prioriteringa dels bør skje ved at det blir sett økonomiske rammer, og dels ut frå ei konkret vurdering av den enkelte organisasjon sine behov. I kommentarane til 6, tredje ledd er det framheva at «tillatelsesmyndigheten ut i fra markeds- og konkurransehensyn kan foreta en nærmere regulering m.h.t. hvilke foreninger og organisasjoner som skal gis lotteritillatelse», herunder at det skal vere «åpning i et trangt marked for å kunne prioritere de mest lotteriverdige formål, mens f. eks. lotteri til inntekt for hobbyvirksomhet må kunne nedprioriteres». Det er også vist til at «ved avgjørelsen om lotteritillatelse skal nektes, eventuelt tillates med en begrenset omsetningsramme, vil foreningens størrelse herunder behovene hos den gruppe som skal understøttes gjennom lotteri-inntekter kunne stå sentralt.» Praksis etter lotterilova av og 6 viser at prioritetsvurderinga har skjedd på to måtar: Den første måten har gått ut på å tolke omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål innskrenkande etter lotterilova 6, andre ledd smh. 5, første ledd, og vidare på bakgrunn av organisasjonen eller foreininga sitt medlemstal, økonomi, behov, moglegheiter til å skaffe seg midlar frå andre kjelder og graden av den tilknyting søkjaren har til det området der loddsalet skal foregå, gjort ytterlegare prioritering etter lotterilova 6, tredje ledd. Den andre måten har gått ut på å leggje til grunn ei vid tolking av omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål etter lotterilova 6, andre ledd, smh. 5, første ledd for deretter, i tillegg til ei prioritering av formåla, føreteke ei generell prioritering ut frå ei vurdering av organisasjonen eller foreininga sitt medlemstal, økonomi, behov m.v., jf lotterilova 6, tredje ledd. Slik er dagens praksis Av omsyn til behovet for å avgrense tilgjenget til lotterimarknaden, har det på bakgrunn av forarbeid og praksis utvikla nokre retningslinjer over kva for organisasjonar og foreiningar som blir rekna som humanitære eller samfunnsnyttige etter lotterilova. Praksis har ikkje vore klart eintydig, men følgjande kan likevel trekkjast ut: Humanitært Omgrepet «humanitært» har tidlegare gitt få avgrensingsproblem. Forarbeida og praksis viser likevel at det er lagt til grunn ei snevrare rekkjevidde av omgrepet humanitært formål enn den naturlege tolkinga av ordlyden tilseier i dag. 93

92 I forarbeida og praksis er lagt til grunn at det i omgrepet «humanitært» ligg at inntektene frå lotteriet går til einkvan som verkeleg treng dei, t.d. lotteri til inntekt for jordskjelvramma, sveltekatastrofar, nødhjelps- eller utviklingsprosjekt, minerydding og liknande område, jf f.eks. NOU 1988:14, «Ny lotterilov», side 27 og Inst. O. Nr. 33 ( ), «Innstilling fra justiskommiteen om lotterier m.v. og Statens Lotteritilsyn (lotteriloven)», side 10. Først og fremst gjeld dette tiltak utanfor landets grenser. Men også einskilde nasjonale tiltak blir rekna som humanitære etter lotterilova, til dømes Røde Kors, Redningsselskapet og Norske Kvinners Sanitetsforening sitt krise-, katastrofe- og beredskaps-arbeid. Historisk sett har også nokre helserelaterte organisasjonar blitt rekna for å vere humanitære, t.d. Nasjonalforeningen for Folkehelsen. Organisasjonar som har til formål å drive alminneleg misjonsarbeid som forkynning og bibeloversetjing i utlandet, blir i utgangspunktet ikkje rekna for å drive humanitær verksemd etter lotterilova. Dersom misjonsarbeidet i tillegg omfattar nødhjelp m.v. er lotteriløyve likevel gitt til inntekt for dette formålet. Samfunnsnyttig Når det gjeld omgrepet «samfunnsnyttig» kan dette i vid forstand omfatte all lovleg verksemd. Gjennom lovforarbeid og praksis har det likevel utvikla seg følgjande avgrensingar, jf mellom anna NOU 1988:14, «Ny lotterilov», side 14, Ot.prp. nr. 58 ( ), «Om lov om lotterier m.v.», side 10 og Ot.prp. nr. 84 ( ), «Om lov om lotterier m.v. og Statens Lotteritilsyn (lotteriloven)», side 27: Organisasjonar eller foreiningar som ivaretek privatøkonomiske tiltak eller har eit kommersielt tilsnitt, blir ikkje rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Dette inneber at organisasjonar eller foreiningar som ivaretek eit samfunnsnyttig formål, heller ikkje får løyve til å gjennomføre lotteri til inntekt for slike tiltak, til dømes lotteri til inntekt for næringsmessig drift. Eit idrettslag får med andre ord ikkje løyve til å gjennomføre lotteri til inntekt for drift av eit elitelag i klubben. Heller ikkje næringslivs-organisasjonar, yrkesorganisasjonar, fagforeiningar m.m., blir rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Offentleg verksemd blir ikkje rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Dette inneber at organisasjonar eller foreiningar som ivaretek eit samfunnsnyttig formål heller ikkje får løyve til å gjennomføre lotteri til inntekt for bygging og vedlikehald av barnehagar, skular, sjukehus, rehabiliteringssenter, kyrkjer m.m. Det same gjeld lotteri til inntekt for utdanning, drift og vedlikehald av skular, kyrkjer og aldersheimar. Dette utan omsyn til om verksemda er driven i offentleg eller privat regi. Det er likevel blitt gjeve løyve til lotteri til inntekt for spesielle innkjøp som i utgangspunktet er ei offentleg oppgåve, til dømes utstyr og utsmykking av sjukehus, aldersheimar, kyrkjer, skular, barnehagar m.m. Det er ein føresetnad for at lotteriløyve kan gjevast i slike særlege tilfelle, at organisasjonen eller foreininga sjølv ivaretek eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Interesseorganisasjonar, det vil seie organisasjonar som arbeider for å ivareta interessene til bestemte grupper menneske, til dømes funksjonshemma, hjarte- og lungesjuke, astmatikarar, revmatikarar, asylsøkjarar m.m., blir normalt rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Dette gjeld også pensjonistforeiningar. Praksis viser at også natur- og miljøvernorganisasjonar blir rekna for å ivareta samfunnsnyttige formål etter lotterilova. Når det gjeld politiske parti, er det positivt uttalt i forarbeida at desse kan gjevast lotteriløyve, og blir difor rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. 94

93 For religion- og livssynsorganisasjonar har det vore gitt lotteriløyve der inntektene skal gå til den humanitære delen av verksemda som desse driv. Hobby- og fritidsforeiningar for born og unge blir rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Synspunktet her har vore, at det er ønskjeleg at born og ungdom får tilbod om ulike fritidsaktivitetar, og at desse ikkje har økonomisk evne til å betale sjølve. Døme på slike er speidarforeiningar, musikkkorps, sangkor og ungdomslag for born og unge. Hobby- og fritidsforeiningar for vaksne blir normalt ikkje rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Døme på hobby- og fritidsforeiningar for vaksne, er bridgeklubber, sjakklubber, småbåtforeiningar, hunde- og katteklubber, vinsmakingsklubbar m.v. Tanken bak har vore at vaksne menneske sjølv bør finansiere sine fritidsaktivitetar. Hobby- og fritidsforeiningar for vaksne som spelar ei sosial rolle av eit visst omfang for andre enn foreininga sine eigne medlemmer, eller som er verksame blant born og unge, kan likevel reknast for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Det blir stilt strenge krav til organisasjonen eller foreininga si sosiale rolle. Musikkorps og sangkor for vaksne, blir normalt ikkje rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova ut frå same omsyn som gjer seg gjeldande for hobby- og fritidsforeiningar for vaksne. Dette har medført ein del avgrensingsproblem, då desse i større grad må reknast for å ha ei sosial tyding for andre enn organisasjonen eller foreininga sine eigne medlemmer. Praksis viser likevel at ein har vore restriktiv med å gi sangkor og musikkorps for vaksne lotteriløyve. Forarbeida og praksis viser at dei fleste idrettslag blir rekna for å ivareta eit samfunnsnyttig formål etter lotterilova. Dette utan omsyn til om den einskilde aktivitet i stor strekning omfattar vaksne menneske. Den store hovudregelen er at aktiviteten må vere tilknytt Norges Idrettsforbund, då dette blir rekna som ein garanti for at det dreier seg om seriøs verksemd. Den seinare tid er det likevel gjort ei innstramming av praksis når det gjeld idrettsorganisasjonar med kommersielt tilsnitt, og organisasjonar og foreiningar i grenseland mellom idrett og hobby. Dette har medført at idrettslag som berre driv idrett på elitenivå eller berre for vaksne, ikkje lenger blir rekna som samfunnsnyttige etter lotterilova. Det same gjeld bedriftsidrettslag. Grunngjevinga for denne avgrensinga er at slike idrettslag ikkje har alminneleg medlemstilgjenge, herunder at inntektene berre kjem ein lukka krins av personar til gode. For hobby-, fritids-, og idrettsorganisasjonar som er verksame både blant born, unge og vaksne, blir det i praksis oftare stilt krav om at lotteriinntektene skal gå til tiltak retta mot born og unge i organisasjonen eller foreininga. I tillegg til ovannemnde, har det i einskilde tilfelle vore gitt lotteriløyve til organisasjonar som ikkje har eit humanitært eller samfunnsnyttig formål i lotterilova si meining. Lotteriløyve har då vore gitt under føresetnad om at inntektene frå lotteriet utelukkande skal gå til eit konkret avgrensa formål som kan reknast som humanitært eller samfunnsnyttig etter lotterilova. Til dømes har lotteriløyve vore gjeve til motorsykkelklubbar til inntekt for spesielle innkjøp til sjukehus og avdeling for trafikkskadde. Dette er ikkje i samsvar med lotterilova 6, andre ledd, siste punktum, som i slike tilfelle stiller krav om at lotteriinntektene skal gå til humanitær verksemd. 95

94 Nærmare om praksis Kva praksis som er lagt til grunn for omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6, kan ytterlegare kartleggjast gjennom omsetnaden og fordelinga av dei private lotteria. Denne kartlegginga viser følgjande: 15 Tradisjonelle førehands- og ettertrekte lotteri: Tal for 2000 viser at bruotto-omsetninga for dei lokale og regionale førehands- og ettertrekte lotteri, det vil seie lotteri i inntil 3 politidistrikt, var på om lag 91 millionar kroner. Av dette gjekk om lag 56 millionar kroner til formåla. Kartlegging viser at inntektene frå dei lokale og regionale førehands- og ettertrekte lotteria hovudsakleg blir fordelt på organisasjonar og foreiningar innan idrett, religion, humanitær, musikk, kultur, fritid, interesse, skule, barnehagar, grendalag og velforeiningar. Brutto-omsetninga for dei landsdekkjande førehands- og ettertrekte lotteria i 2000, var på om lag 530 millionar kroner. Av dette gjekk om lag 140 millionar kroner til formåla. Etter type formål var fordelinga slik: Fordelt på type formål Prosent Interesseorganisasjonar, m.a helse 40 % Humanitær/ideell 32 % Idrett 22 % Religion/livssyn/politikk 3 % Musikk/kultur/fritid 2 % Gevinstautomatar Tal for 2000 viser at brutto-omsetninga på gevinstautomatar var på om lag 8 milliardar kroner. Overskotet med frådrag for gevinstar, var på om lag 2,3 milliardar kroner. Av dette vart om lag 813 millionar kroner fordelt til formåla. Etter type formål var fordelinga slik (estimert): Fordelt på type formål Prosent Humanitær/beredskap 35 % Sport/idrett 35 % Helse/omsorg 18 % Ideelle 6 % Kultur/fritid 5 % Diverse 1 % Bingo Omsetninga på bingo utan bistand av entreprenør, var i år 2000 på om lag 325 millionar kroner. Av dette gjekk om lag 67 millionar kroner til formåla. Fordelinga viser at inntektene frå bingo utan bistand av entreprenør, hovudsakleg vart fordelt mellom organisasjonar og foreiningar innan lokal-radio og TV, idrett, musikk, kultur, fritid, grendalag, velforeiningar, samfunnshus, interesse, humanitær, religion, skule og barnehage. For bingo med bistand av entreprenør var omsetninga i år 2000 om lag 1 milliard kroner. Av dette gjekk om lag 80 millionar kroner til formåla. Fordelinga viser at inntektene frå bingo med bistand av entreprenør hovudsakleg vart fordelt mellom organisasjonar og foreiningar innan idrett, musikk, kultur, fritid, interesse, humanitær, politikk, skule, barnehagar, grendalag og velforeiningar. 5.7 NORDISK OG INTERNASJONAL REGULERING AV PENGESPEL Pengespel-lovgjevinga i dei andre nordiske landa byggjer i utgangspunktet på same prinsipp som den norske, herunder med krav om overskot til formål. Ein større del av overskotet frå pengespel i dei nordiske landa går likevel til staten utan øyremerking. Staten har også ei meir sentral rolle i høve til den direkte fordelinga av midlar til formåla. 15 Sjå kapitlet om inntekter og fordelinga frå statlege spel og private lotteri. 96

95 Internasjonale avtalar og konvensjonar omhandlar i liten grad pengespel, då dette tradisjonelt har vore rekna for å vere eit nasjonalt spørsmål. Denne tradisjonen er også oppretthalden i EU-domstolen si tolkning av gjeldande EU-rett, slik at nasjonale reguleringar om pengespel i utgangspunktet ikkje blir rekna som omfatta av EU-retten sine konkurranse-regulerande avgjerder. Utanlandske speleselskap har likevel byrja å true det norske spelemonopolet til Norsk Tipping med EU-domstolen dersom dei ikkje får løyve til å komme inn på den norske marknaden. Bakgrunnen er manglande øyremerking av midlar til formål, herunder til forsking og kultur. Dei utanlandske speleselskapa hevdar at pengespela frå Norsk Tipping må reknast som reine økonomisk motiverte monopol all den tid midlane ikkje er nærare øyremerkte, og kan difor vere gjenstand for EU-retten sine konkurranse-regulerande vedtak. 5.8 PRESISERING AV HUMANITÆRT OG SAMFUNNSNYTTIG Omgrepa humanitært og samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6, kan i dag framstå som noko vidt sett i høve til det som er utad i forarbeida og den praksisen som har utvikla seg. Gjennom forarbeid og praksis har det utvikla seg nærare retningslinjer over kva formål som blir rekna som humanitære eller samfunnsnyttige etter lotterilova. Retningslinjene har utvikla seg over tid, og går i dag fram av ulike forarbeid og einskildsaker. Tilgangen til desse retningslinjene er avgrensa. I tillegg er praksis noko sprikande. Av omsyn til behovet for å få oversikt over gjeldande rett på området, forutan meir lik praksis, har Ekspertgruppa funne det føremålstenleg med ei nærare presisering av omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6. Ekspertgruppa har drøfta om lova bør: 1) Nytte omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål samstundes som ein nemner kva formål som ikkje blir rekna som lotteriverdige. 2) Nytte omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål samstundes som ein presiserer nærare kva formål som skal reknast som lotteriverdige. 3) Sløyfe den generelle karakteristikken humanitært eller samfunnsnyttig formål, og heller nemne alle formål som skal reknast som lotteriverdige. Til fordel for ein av desse tre framgangsmåtane, talar at regelen ville bli enklare å praktisere, og at ein ville sikre meir einsarta praksis. For å unngå at praksis blir fastlåst, bør likevel regelen utformast slik at den kan nyttast under skiftande oppfatningar om kva formål som er lotteriverdige. Ekspertgruppa har funne det føremålstenleg å ta utgangspunkt i dei to gjeldande kriteria for eit lotteriverdig formål, det vil seie at det må vere «humanitært» eller «samfunnsnyttig». FRAMELGG TIL PRESISERING AV OMGREPET HUMANITÆRT Omgrepet «humanitært» har i utgangspunktet ikkje medført store avgrensingsproblem. Av forarbeida følgjer det at omgrepet humanitært formål i lotterilova inneber at inntekta skal gå til nokon som verkeleg treng det, som nauds-, katastrofe-, beredskaps-, og utviklingsarbeid. Praksis kan langt på veg seiast å vere dekkjande i høve til det som er uttalt i forarbeida. Framveksten av nye organisasjonar, inkludert endringar i den allmenne oppfatninga av kva 97

96 som er humanitært, har likevel medført at regelen kan framstå som noko snever. Av omsyn til eventuell tolkingstvil av gjeldande rett, bør difor omgrepet presiserast ytterlegare. På bakgrunn av forarbeida og praksis, tilrår Ekspertgruppa at omgrepet humanitært formål blir presisert ytterlegare til å gjelde «humanitære formål som nauds-, katastrofe-, beredskaps- og utviklings-arbeid». Ekspertgruppa har drøfta om omgrepet humanitært vidare skal presiserast til berre å gjelde internasjonalt naud-, katastrofe-, beredskapsog utviklings-arbeid, men finn dette lite føremålstenleg då einskilde organisasjonar og foreiningar også driv slikt arbeid i Noreg, jf ovanfor under punkt 5.6. FRAMLEGG TIL PRESISERING AV OMGREPET SAMFUNNSNYTTIG Omgrepet samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6 omfattar etter ei vid fortolking all lovleg verksemd, også rein kommersiell og offentleg verksemd. Forarbeida og praksis viser likevel at omgrepet samfunnsnyttig formål blir tolka atskilleg meir snevert. Ekspertgruppa ser det som uheldig at organisasjonar og foreiningar blir nekta lotteriløyve ut frå den tankegangen at det formålet dei representerer, ikkje er samfunnsnyttig. På bakgrunn av dette, har Ekspertgruppa drøfta om omgrepet samfunnsnyttig formål bør erstattast med eit omgrep som i større grad samsvarar med lovforarbeida og praksis, herunder kva omgrep som kan vere dekkjande. Organisasjonar og foreiningar som i dag mottek inntekter frå lotteri, blir gjerne omtalte som ideelle eller frivillige. Omgrepa ideell og frivillig blir ofte nytta om ikkje-kommersiell og ikkje-offentleg verksemd. Avgrensing mot slik verksemd samsvarar også med forarbeida og praksis i høve til kva som blir rekna som samfunnsnyttig etter lotterilova. På bakgrunn av dette, tilrår Ekspertgruppa at omgrepet samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6 blir presisert ytterlegare til «ideelle samfunnsnyttige formål». Av omsyn til forarbeida og den praksisen som har utvikla seg, tilrår Ekspertgruppa vidare at det blir presisert at hobby- og fritidsforeiningar ikkje blir rekna for å ivareta eit ideelt samfunnsnyttig formål etter lotterilova, med mindre dei er verksame blant born og unge eller har ein sosial rolle av eit visst omfang for andre enn sine eigne medlemmer. FRAMLEGG TIL ANDRE PRESISERINGAR Ekspertgruppa tilrår at det blir presisert at det er eit vilkår for å få tilgjenge til lotterimarknaden, at organisasjonen eller foreininga er sjølvstendig, inkludert eige styre, rekneskap og årsmøte. 5.9 ENDRINGAR I UTFORMINGA OG PRAKTISERINGA AV OMGREPA Organisasjonar som i si verksemd ivaretek humanitære eller samfunnsnyttige formål, ofte omtalte som ideelle eller frivillige organisasjonar, blir i dag rekna som ein viktig del av det norske samfunn. I samspelet mellom offentlege og private kommersielle interesser, fyller dei viktige roller og utøver store samfunnsoppgåver både i seg sjølv og i kraft av det arbeidet dei gjer. Dei frivillige organisasjonane blir ofte trekte fram som løysingar på utfordringar i samfunnet. Utan bidrag frå desse ville velferdsstaten ikkje hatt den utforminga den har i dag, og eit aktivt, levande sivilsamfunn er ein grunnleggjande føresetnad for ytterlegare utvikling av velferdssamfunnet. 98

97 Dei frivillige organisasjonane er viktige, mellom anna fordi dei har aktiv tilslutnad i folket, har evne til å løyse oppgåver med utgangspunkt i eit verdigrunnlag, evne til å gi rom slik at menneske får eit identitetsskapande og meiningsberande fellesskap, evne til å byggje nettverk som fremjar tillit og toleranse - og evne til å drive kunnskapsformidling og læring. Dei frivillige organisasjonane er uttrykk for den frie viljen til menneske om å samle og å endre samfunnet ut frå eit verdigrunnlag. Slike organisasjonar har vidare stor kapasitet til å ta opp i seg nye idear, erfaringar og metodar uavhengig av fastlagde strukturar. Det finst ein organisasjon for eikvar meining, og sterke brytingar i det offentlege rom mellom desse. Frivillige organisasjonar er basisen i eit samfunn basert på demokratiske tradisjonar. Verdien av lotteriinntektene Inntekter frå lotteri er for mange frivillige organisasjonar den viktigaste kjelda til frie midlar. Frie midlar er igjen ein føresetnad for å ha frie frivillige organisasjonar. Vidare sikrar tilgangen på inntekter frå lotteri dei frivillige organisasjonane oversiktlege rammevilkår. Å motta inntekter frå lotteri er for mange organisasjonar ein føresetnad for å drive ein sjølvstendig, frivillig organisasjon av ein viss storleik. Inntekter som lotteri gir, kan ikkje enkelt hentast frå andre kjelder. Difor er kven som kan motta inntekter frå lotteri av stor samfunnsmessig tyding. Vidare vil dei organisasjonane som mottek inntekter frå lotteri, i stor grad vere framtidas organisasjonar. Det kan stillast spørsmål ved om det er ei samfunnsoppgåve å stille krav til kva formål som kan få inntekter frå lotteri. Det kan mellom anna hevdast at formåla «verkar ved si eiga tyngde», altså at spelaren sjølv avgjer kva formål han vil støtte. Dei som kjøper lodd gjer dette som regel for å støtte formålet til ein organisasjon. For andre typar lotteri er det likevel ikkje alltid berre formåla som har tyding for deltakinga. Svært ofte er spelet i seg sjølv, høge gevinstar og marknadsføringa vel så viktig. Det er difor ingen automatikk lenger i at lotteri med formål som har stor tilslutning i befolkninga, vil oppnå større omsetning enn lotteri med mindre tilslutning om formålet. Kven skal ha rett til å delta i lotterimarknaden? Som nemnt ovanfor, kan omgrepet samfunnsnyttig formål etter lotterilova 5 og 6 framstå som noko vidt sett i forhold til forarbeida og den praksisen som har utvikla seg. Omgrepet humanitært formål, slik det framgår av forarbeida og praksis, kan framstå som noko snevert i høve til eksisterande allmenne oppfatningar. Forarbeida og praksisen vedrørande omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål, har utvikla seg over fleire tiår, og delar av den har i mindre eller liten grad vore gjenstand for revurdering i forhold til den faktiske utviklinga i organisasjons-samfunnet med målforskyving innan eksisterande organisasjonar, bortfall av gamle og framvekst av nye organisasjonar. Organisasjonar og foreiningar som tidlegare har vore omtalte som allmennyttige, veldedige, humanitære eller samfunnsnyttige, blir stort sett i dagleg tale no omtalte som ideelle eller frivillige. Grunna dei påpeikte tilhøva meiner Ekspertgruppa det er behov for å vurdere endringar i utforminga og praktisering av omgrepet humanitært eller samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6. 99

98 VURDERING AV BEHOVET FOR ENDRING I UTFORMINGA AV OMGREPA Krav til organisasjonen Ekspertgruppa meiner at det i utgangspunktet er tilslutninga i samfunnet om dei ulike formåla som bør styre tilgjenget til lotterimarknaden, og ikkje tilgjenget til lotterimarknaden som styrer organisasjonsamfunnet. Kva formål som skal reknast som lotteriverdig, må difor vere så vidt definert at det utan omfattande og lange prosessar kan samordnast med skiftande allmenne oppfatningar. Uavhengig av endringar i allmenne oppfatningar, bør likevel nokre grunnleggjande krav stillast til kva formål som kan reknast som lotteriverdige. Alternativet ville vere auka øyremerkte overføringar til organisasjonane av offentlege midlar, noko som kan medføre at mykje av eksisterande verksemd i organisasjons-samfunnet må leggjast ned. Ekspertgruppa meiner at mest mogleg av inntektene frå pengespel bør komme dei frivillige organisasjonane til gode. Med omgrepet frivillig organisasjon legg Ekspertgruppa følgjande definisjon til grunn: «Ein frivillig organisasjon byggjer si verksemd på eit ideelt formål. Den er etablert på fritt grunnlag uavhengig av offentlege styresmakter og næringsinteresser, og kan avviklast uavhengig av dei same sine interesser. Organisasjonen sitt overskot går til formålet. Ein organisasjon oppretta for å skaffe sine medlemmer eller tilsvarande privatøkonomiske gode er ikkje ein frivillig organisasjon. Ein frivillig organisasjon kan vere organisert på mange måtar: medlemsorganisasjon, stifting, andelslag, osv, men den har ein fast struktur med klart definerte, demokratiske beslutningsorgan. Ein frivillig organisasjon byggjer ein stor del av si verksemd på frivillig innsats. Dette kjem til uttrykk gjennom talet på betalande medlemmer eller aktivitet.» Av omsyn til å sikre ei forsvarleg fordeling av lotterimarknaden, forutan å hindre at lotterimarknaden blir overfylt, bør likevel tilgjenget for dei frivillige organisasjonane til lotterimarknaden utover nemnde definisjon, avgrensast ytterlegare. Avgrensingane bør med jamne mellomrom vurderast for å sikre at tilgjenget til lotterimarknaden er i samsvar med eventuelle skiftande oppfatningar. Ekspertgruppa legg til grunn at det avgjerande for tilgjenget til lotterimarknaden framleis bør vere formålet med organisasjonen forutan formålet med lotteriinntektene. Av omsyn til behovet for organisasjonsfridom, bør dei frivillige organisasjonane sine inntekter frå pengespel innafor desse rammene vere frie midlar. Tilgjenget til lotterimarknaden bør sikre mangfaldet i organisasjonsamfunnet. Dei frivillige organisasjonane og foreiningane bør vidare hovudsakleg kunne konsentrere seg om sine eigentlege oppgåver, og ikkje måtte bruke omfattande tid og ressursar på å skaffe inntekter. Ut frå prinsippet om organisasjonsfridom og mangfald i organisasjonssamfunnet, bør både lokale, regionale og landsdekkjande frivillige organisasjonar framleis reknast som lotteriverdige. Kriteriet for å bli rekna som lotteriverdig, bør i minst mogleg grad føre til konsentrasjon av marknadsmakt, byråkrati eller at dei frivillige organisasjonane gjer organisasjonsmessige tilpassingar. Det avgjerande bør hovudsakeleg vere formålet og behovet i den enkelte organisasjon, og ikkje korleis den er organisert. Ekspertgruppa har drøfta om det skal stillast som vilkår for tilgjenget til lotterimarknaden at den frivillige organisasjonen er ein medlemsorganisasjon. Det som talar for at eit slikt kriterium blir lagt til grunn, er at talet på medlemmer gir ein god peikepinn på oppslutninga om formålet, forutan at det er ein garanti for at styreforma i organisasjonen er demokratisk. 100

99 Risikoen for uheldige organisasjonsmessige tilpassingar og mykje byråkrati, blir likevel stor dersom det blir stilt vilkår om medlemmer. Ekspertgruppa meiner difor at det generelt sett ikkje bør stillast vilkår om at den frivillige organisasjonen har medlemmer. Også stiftingar og andre samanslutningar må kunne få inntekter frå lotterimarknaden dersom formålet elles er ideelt. Motsett kan tenkjast der organisasjonen er av ein slik art at aktivitet føreset medlemmer, til dømes ordinære idrettslag og hobby- og fritidsforeiningar. For slike organisasjonar og foreiningar bør det vidare stillast krav om at medlemskap er ope. Idrettslag, hobby- og fritidsforeiningar som er verksamme blant born og unge bør framleis prioriterast. Når det gjeld organisasjonshybridar, stiftingar og andelslag der offentlege styresmakter har interesser, er det viktig å vite kven som har kontrollen med organisasjonen. Etter Ekspertgruppa si meining må det her stillast krav om at hovuddelen av slik verksemd er eigd av ein frivillig organisasjon for at slike skal reknast som lotteriverdige. Krav til formål A) Humanitært I utviklingspolitisk samanheng blir omgrepet humanitært formål ofte omtala som bistandsog solidaritets-arbeid. Med bistands- og solidaritets-arbeid blir rekna hjelp til menneske i naud, kriser, væpna konfliktar og naturkatastrofer. Vidare omfattar det tiltak som kan bidra til førebygging av slike, samt beredskapsarbeid. Internasjonalt vil dette ofte gjelde ulike tiltak mot fattigdom som satsing på helse, utdanning og styrking av kvinner si stilling og likestilling blant kvinner og menn. Vidare vil det omfatte arbeid for fred, demokrati og respekt for menneskerettane. Omgrepet humanitært formål kan etter sin ordlyd framstå som noko vidt i høve til det som er uttalt i forarbeida. Vidare kan det som er uttalt i forarbeida og lagt til grunn i praksis, framstå som noko snevert i høve til det som følgjer av utviklingspolitikken ellers. Ekspertgruppa meinar at omgrepet humanitært formål i størst mogleg grad bør vere i samsvar med det som blir lagt til grunn i utviklingspolitikken. På bakgrunn av dette, tilrår ekspertgruppa at omgrepet humanitært formål blir endra og utforma til å omfatte «humanitære formål som bistands- og solidaritets-arbeid». Ekspertgruppa legg til grunn at denne tilrådinga ikkje skal medføre noko endring i høve til dei formål som vert rekna som humanitære i dag. Ekspertgruppa tilrår at det blir stilt krav om at inntektene frå lotteri skal gå til klart definerte prosjekt og til mest mogleg nøytralt arbeid. Vidare bør det stillast krav om at organisasjonane kan dokumentere gode resultat og kvalitet i arbeidet. I høve til internasjonalt humanitært arbeid, bør bruken av inntektene tilfredsstille dei same krav og føresetnader som norsk bistand ellers bygger på, med vekt på mottakaransvar, bidrag til nasjonal kompetansebygging, berekraft og lokal forankring. 16 B) Samfunnsnyttig Ekspertgruppa viser her til drøftinga over om framlegg til presisering av omgrepet samfunnsnyttig formål i lotterilova 5 og 6 på bakgrunn av lovforarbeida og praksis. Ekspertgruppa meiner at omgrepet samfunnsnyttig formål i sin ordlyd er for vidt i høve til kva formål lotteri bør kunne gjennomførast til inntekt for. Ekspertgruppa tilrår at omgrepet samfunnsnyttig formål blir endra til «ideelle samfunns- 16 Jf. utviklingspolitisk utgreiing frå Utanriksdepartementet av 9. mai 2000 og 24. mai

100 nyttige formål». Ekspertgruppa legg til grunn at denne endringa kan utgjere noko realitetsendring i høve til gjeldande rett. VURDERING AV BEHOVET FOR ENDRINGAR I PRAKSIS Er det behov for ytterlegare avgrensing av tilgjenget til lotterimarknaden? Ekspertgruppa har drøfta om tilgjenget til lotterimarknaden på nokre område bør avgrensast ytterlegare. For ei slik avgrensing talar at dette i større grad vil sikre inntektene til «dei mest lotteriverdige» frivillige organisasjonane i ein elles trang lotterimarknad. Avgrensing kan tenkjast på følgjande måtar: Gjennom ytterlegare avgrensing av kva formål som skal få tilgjenge til marknaden, nærare regulering av kva type organisasjonar som kan gjennomføre kva for type lotteri og talet på lotteri pr. organisasjon. Ekspertgruppa har ikkje tilstrekkeleg informasjon om fordelinga av lotterimarknaden til å gjere ei slik vurdering i dag. Ekspertgruppa ser likevel behovet for ei slik vurdering, og tilrår difor at styresmaktene tek opp dette temaet i samband med vidare kartlegging av spelemarknaden og fordelinga til formåla. Av omsyn til ei meir forsvarleg fordeling av lotterimarknaden, tilrår Ekspertgruppa likevel at lotteri gjennom oppstilling av utbetalingsautomatar for lokale organisasjonar med undergrupper bør avgrensast til hovudgruppa. Unntak bør likevel kunne gjerast dersom undergruppa er stor og sjølvstendig. Ekspertgruppa har drøfta om tilgjenget på lotterimarknaden på einskilde område bør utvidast. Å utvide krinsen vil i større grad sikre mangfaldet i organisasjonslivet, noko som på nokre mindre stader kan vere avgrensa. Ei slik utviding kan likevel føre til auka konkurranse mellom dei lotteriverdige organisasjonane i lotterimarknaden. Utviding kan tenkjast gjennom å opne for fleire frivillige organisasjonar som etter forarbeida og praksis er utstengde frå lotterimarknaden i dag. I første omgang gjeld dette hobby- og fritidsforeiningar for vaksne. For å unngå ytterlegare press på den ordinære lotterimarknaden, det vil seie lotteri som krev løyve, meiner Ekspertgruppa at tilgjenget ikkje bør utvidast ytterlegare her. For å sikre mangfaldet i organisasjonssamfunnet, tilrår likevel Ekspertgruppa at høvet til å arrangere smålotteri, det vil seie tradisjonelle førehands- og ettertrekte lotteri med omsetning på over kroner , bør utvidast. Mellom anna bør diverse lokale og regionale vaksenaktivitetar som sangkor, musikkorps, teater, kulturminnevern, drift av grendahus utan kommersielle tilsnitt komme inn her. For å sikre drifta av slike formål, tilrår Ekspertgruppa at omsetningsramma for slike lotteri blir auka til kroner Eventuelle landsdekkjande ledd i slike organisasjonar, bør etter Ekspertgruppa sitt syn få løyve til å gjennomføre større lotteri ANDRE TEMA SOM EKSPERT- GRUPPA HAR DRØFTA Fordelinga av midlane frå dei statlege pengespela, totalisatorspela og automatane Ekspertgruppa meiner at staten i seg sjølv ikkje skal vere formål for noko pengespel. Med dette meiner vi at staten ikkje kan drive pengespel til inntekt for reine fiskale formål. Alt overskot frå pengespel bør fordelast øyremerkte formål som frie midlar. På bakgrunn av dette tilrår Ekspertgruppa at midlar frå Norsk Tipping og statsavgifta frå Norsk 102

101 Rikstoto går ut av statsbudsjettet. Alle pengespel skal ha definerte formål slik det er omtalt i innstillinga. Ekspertgruppa tilrår at midlane frå Norsk Tipping blir tildelt idretten med minimum 50 %, og maksimum 66 % av overskotet. Dette føreset at idretten går ut av automatmarknaden. Idretten får med dette alle sine pengespelinntekter frå Norsk Tipping sitt overskot. Resten av overskotet frå Norsk Tipping, går til fordeling mellom kulturorganisasjonar og andre formål som er omtalt i innstillinga. Dette vil også medføre ei vesentleg auke i inntektene til dei store humanitære og sosiale organisasjonane. Endeleg fordeling av inntektene frå automatmarknaden og det resterande overskotet frå Norsk Tipping må fastsetjast etter ein nærare gjennomgang av økonomi og aktivitet i kulturorganisasjonar, barne- og ungdomsorganisasjonar, humanitære- og sosiale organisasjonar og andre. Det er ein føresetnad at ingen typar formål skal kome svekka ut. Føresett at idretten går ut av automatmarknaden, skal ledige løyve nyttast til meir rettferdig fordeling av den totale pengespelmarknaden. I denne samanheng bør det takast omsyn til den historiske fordelinga av automatmarknaden. Når det gjeld statsavgifta til Norsk Rikstoto, tilrår Ekspertgruppa at denne blir fordelt til meir øyremerkte formål knytt til organisasjonar innan hestehald som har aktivitet for born og ungdom. Ekspertgruppa ser øyremerking av midlar frå dei statleg kontrollerte pengespela og totalisatorspela som spesielt viktige i forhold til å verne seg mot internasjonal konkurranse, herunder EU-retten. Overskotet frå EXTRA-spelet bør gå som i dag til fordeling til formål innan helse- og rehabilitering. Med denne modellen vil norske frivillige organisasjonar få eit langt løft vidare framover, og dette vil kome både samfunnet og organisasjonane til gode. Det er ein føresetnad i denne modellen at det blir etablert eit bransjeråd i Noreg, der alle involverte samlar seg om ekstern profilering av spel i samfunnet, og tek til dømes eit felles ansvar for speleavhengighet. Det er vidare ein føresetnad i denne modellen, at ein jobbar ut ifrå å optimalisere utbytet frå spela og ikkje omsetnaden. Dette i seg sjølv vil vere eit sterkt bidrag til at ein reduserer faren for speleavhengighet. Fordelinga av lotterimarknaden I NOU 1997:14, «Spillet om pengene», vart det hevda at det ved utgangen av 1996 var oppstilt om lag gevinstautomatar. Ved rundskriv av 26. mars 1997 til politiet, vart det sett ei mellombels avgrensning i talet på utplasserte gevinst- og underhaldningsautomatar med verknad for alle søknader om oppstillingsløyve mottekne av politiet etter Bakgrunnen var den store veksten i talet på utplasserte automatar, og omsynet til behovet for styresmaktene om oversikt og kontroll over automatmarknaden. 17 Kartlegging i seinare tid viser at det i 2000 var oppstilt om lag gevinstautomatar. 18 Dei einskilde organisasjonane sine inntekter frå gevinstautomatar varierer. I tillegg til talet på automatar, er faktorar som oppstillingsstad og automattype ofte avgjerande for innteninga. Dette, og taket på talet på automatar frå 1997, har skapt store skilnader i inntektene til organisasjonar og foreiningar som i utgangspunktet kan likestillast. Då lotteri gjennom oppstilling av gevinstautomatar på mange måtar 17 Sjå kapitlet om dagens pengespel i Noreg. 18 Sjå kapitlet om inntekter og fordelinga frå statlege spel og private lotteri.. 103

102 har tatt over lotterimarknaden, har denne forskjellen kome tydelegare fram. Skilnaden er størst mellom dei organisasjonane som har fått tilgjenge til denne marknaden, og dei som må skaffe seg inntekter på andre måtar. Men også mellom dei som har fått tilgjenge til denne lotterimarknaden ser ein store skilnader, og då særleg gjennom store variasjonar i talet på oppstillingsløyve mellom organisasjonar som ut frå kriterium som medlemstal og behov for slike inntekter, kan jamstellast. Denne utviklinga har dels forklaring i taket på tal automatar frå 1997, noko som har gjort det vanskeleg for einskilde organisasjonar og foreiningar å få tilgjenge til denne marknaden. Vidare har konkrete ønske frå lokalinnehavarane om kva type formål dei vil «representere» m.v. skapt skilnader. Ekspertgruppa har drøfta korleis ei meir forsvarleg fordeling av lotteri gjennom oppstilling av gevinstautomatar kan gjennomførast. Ei meir forsvarleg fordeling av lotterimarknaden for denne type lotteri, kan for det første sikrast ved at det blir lagt til rette for spel i pott. Med spel i pott meiner ein at fleire organisasjonar gjennomfører lotteri saman, og fordeler overskotet etter gitte fordelingsnøklar. Spel i pott kan vere aktuelt på den einskilde automat, men også i det einskilde lokale. Det som talar for slikt spel i pott, er at fleire organisasjonar får større sjanse til å ta del i inntektene frå lotterimarknaden. I tillegg kan spel i pott bidra til å fjerne lokalinnehavaren si makt. Med mindre talet på automatar blir auka, kan likevel einskilde organisasjonar som er representert på denne marknaden risikere å tape marknadsdelar. Ei meir forsvarleg fordeling av lotterimarknaden kan vidare sikrast gjennom eit system der styresmaktene eller eit styre valt av samarbeidande organisasjonar føretek nasjonal fordeling til formåla. Vidare kan det tenkjast eit system der entreprenøren blir pålagt å fordele ut midlane til dei formåla han representerer etter ein på førehand fastsett fordelingsnøkkel. T.d. dersom entreprenøren har 100 automatar, og ein organisasjon har fått løyve til å ha oppstilt 10 automatar. Organisasjonen skal då ha 10 % av dei samla midlane som skal gå til fordeling. Ekspert har elles drøfta spørsmålet om samanslutningar «Dei 10 humanitære» (10H) skal stå for operatørverksemda i automatmarknaden. Ekspertgruppa tilrår ikkje noko på dette punktet. Ekspertgruppa meiner at styresmaktene bør legge tilhøva til rette for å sikre ei forsvarleg fordeling av lotterimarknaden. Ekspertgruppa tilrår difor at dette temaet blir utgreidd vidare i samband med kartlegginga av spelemarknaden og fordelinga til formåla. I denne samanheng viser Ekspertgruppa til framlegg til fordeling ovanfor. Ekspertgruppa meiner at ei slik fordeling må gjerast gjeldande for heile pengespelmarknaden. Dette inneber mellom anna at automatar oppstilt i bingolokale, bør følgje dei same rammevilkåra som gjeld i den ordinære automatmarknaden. Oppstillingspolitikken for gevinstautomatar Ekspertgruppa har vidare drøfta kva oppstillingspolitikk som bør gjelde for gevinstautomatar, mellom anna om det bør stillast krav til entreprenørane om kostnads-effektivitet, om det bør stillast nærmare krav til lokalinnehavarane forutan om etablering av spelehallar er å føretrekke. Ekspertgruppa tilrår at dette temaet blir utgreidd vidare i samband med kartlegginga av spelemarknaden og fordelinga til formåla. 104

103

104

105 6. Teknologisk utvikling for pengespel Mandat: «Vurdere den teknologiske utviklingens betydning for statlige spill og private lotterier, herunder hvilke utfordringer/muligheter sammensmelting (konvergens) mellom tele-, data- og medietjenester gir. Gruppen skal vurdere hvordan nye teknologibaserte spill og lotterier vil kunne påvirke inntektsfordelingen mellom ulike spill og lotteriformål.» 6.1 TEKNOLOGI I RASK UTVIKLING Informasjons- og kommunikasjonsteknologien utviklar seg raskt, og pregar samfunnsutviklinga på ei rekkje område. Informasjons- og tenestesamfunnet veks fram, og Internett og mobiltelefonar er døme på resultat av trendsetjande og banebrytande teknologi. Teknologien utviklar seg gjennom globalisering, digitalisering, nettverksorganisering og deregulering. Dette betyr at informasjon kan utvekslast raskare, sikrare og meir effektivt, samstundes som teknologien blir meir tilgjengeleg. Utviklinga påverkar arbeid, fritid og livsstandard. Paradoksalt nok er det også denne utviklinga som representerer dei største farane for at uvedkomande får tak i våre personlege opplysningar og innhald på maskiner. Den norske pengespel-marknaden er i utvikling. Det er venta at denne marknaden vil endre seg mykje framover som følgje av den raske utviklinga i informasjons- og kommunikasjons-teknologien. Teknologisk utvikling har i større og større grad prega distribusjon av spel og lotteri, men har også bidrege til utvikling av nye spel og speleprodukt. I framtida kan distribusjon gjennom Internett og digital-tv bli vanleg. Dei innovative endringsprosessane som pengespelbransjen er inne i, er nødvendige for å oppretthalde kvaliteten og utvikle nye spel for å oppnå spelarane si tilslutning til dei norske spela, og dermed sikre samfunnsnyttige og humanitære formål inntekter. Kapittel 6 må sjåast i samanheng med kapittel TEKNOLOGISKE PLATTFORMER Breiband er eit høghastighetsnett som gjer det mogeleg å utveksle informasjons- og kommunikasjonsdata vesentleg raskare enn med tradisjonell teknologi. Utbygging av breiband gjer det mogeleg å tilby nye tenester innan kunnskapsformidling, underhaldning og kultur. Det finst både analoge og digitale breiband. Utbygginga av breiband føregår på fleire område, i ulikt tempo. Generelt er det slik at utbygginga av denne typen nett føreset etablering av fiberkabelnett grunna kravet til stor bandbreidde på signalet ( leveranse av nettkapasitet 10/100 Mb til alle husstandar/brukarar). I einskilde område kan bruk av avanserte radiotenester dekkje dette behovet som spreiing mot sluttbrukar. Etablering av nett er i hovudsak gjennomført av tradisjonelle nettutbyggjarar som Telenor og kraftselskap, saman med nye nettutbyggjarar som jernbane og oljeindustri (røyrgater) etc. Det nye er gjerne også at kommunar tilrettelegg for framføringsvegar ved at det blir etablert røyrsystem for framtidig fiberkabel saman med annan infrastruktur i kommunane. Slik kommunal strategi reduserer inngangskostnader ved etablering, og vil på sikt føre til raskare etablering av fibernett. Telenor er framleis ei drivande kraft i etablering av nett. Men på grunn av eit behov for avkastning på tidlegare investeringar, er ikkje alltid etablering av ny infrastruktur med ny basisteknologi prioritert. 107

106 Konkurrent til Telenor Eit trekk av interesse er at netteigarane i elverka har starta med å leggje fram nye kabelsystem til den enkelte forbrukar, der det også ligg inne eit lite tal optiske fibrar saman med kraftkabelen. Dersom denne strategien blir gjennomførd, er el-verka i hovudsak den mest relevante konkurrenten til Telenor. Kabel-TV er bygd ut ein del stader, og vi har område med breibandstilbod, men dette er mest relevant med tanke på spreienett lokalt til kundar. Etablering av høgkapsitetsnett er også her basert på etablering av fibernett for å kunne overføre tilstrekkeleg stor kapasitet. Eldre anlegg er basert på overføring/spreiing av analoge TV-signal, og er utvikla som reine einvegs system og er dermed lite eigna for framtidige løysingar. ADSL ( Asymmetric Digital Subscriber Line) er namnet på Telenors nye teknologi der ein baserer seg på eksisterande fysiske kabelnett til kunde. Dette tilbodet er under utbygging, og frå år 2000 har ein del kundar kunna nytte dette tilbodet. Systemet slik det er i dag, har ein kapasitet på 2 Mbits/s og er ikkje rekna som fullverdig høgkapasitet. Regjeringa har lagt ein plan for Noreg. Ifølgje denne planen vil alle nordmenn ha tilgjenge til breiband innan utgangen av Offentlege investeringar i breiband skal utløyse investeringar frå privat sektor og stimulere til vidare utbygging av breiband. Breiband-utbygging til norske husstander, betyr at forbrukarane får tilbod om nye tenester innan kunnskapsformidling, underhalding og kultur. 1 Marknadsaktørane si utbygging av breiband går framover, men er til dels prega av forseinkingar og nøling. Prognoser 2 gir uttrykk for at innan 2003 vil ca 155 av totalt 435 norske kommunar ha et tilbod om breibanddekning. 6.3 KONVERGENS 3 Den teknologiske utvikling, med digitalisering som eit nøkkelord, er den primære drivkrafta for konvergensprosessen. Digitalteknologien vart utvikla seint på 1950-tallet. Alt på talet var konvergens mellom IT- og telesektorane eit tema. No blir omgrepet brukt på dei endringsprosessar som fører til at sektorgrensene mellom ITsektoren (programvare, elektronisk utstyr), mediesektoren (særlig kringkasting) og telesektoren (kommunikasjonstenester, infrastruktur) blir endra og delvis forsvinn. Konvergens inneber mellom anna at levering av tenester som radio, TV og tele smelter saman og blir formidla gjennom same distribusjonsmediet. Samansmelting inneber at sektorane konvergerer mot ein integrert informasjons- og kommunikasjonssektor (IKT-sektorene). Samtidig konvergerer tenestene i større eller mindre grad mot eit samanvove sett av informasjons- og kommunikasjons-tenester, kalla IK-teneste. Denne utviklinga skaper utfordringar for dei rettslege og politiske rammevilkår, fordi sektorane har vore, og er framleis styrt av ulike regelverk med forskjellige utgangspunkt og forskjellige målsetjingar. Konvergens er eit anna ord for «samansmelting». Historia byggjer på at dei enkelte tenes- 1 Frå rapporten «Bredbånd til hele landet» 2 Norsk Telecom AS har på oppdrag av Nærings- og handelsdepartementet utarbeidd ein rapport om status og vidare utvikling i breibandmarknaden. 3 Frå Konvergensutvalets utredning SD-NOU nr

107 ter slik som telefon, kringkasting, og i seinare år datanett, alle vart utvikla basert på eigne nasjonale og internasjonale spesifikasjonar for tenestene. Alle desse tenestene har kvar på sin måte vore vellykka ved at dei kunne operere globalt, og ved at dei vart standardisert gjennom internasjonale avtaler. Alle desse tenestene hadde overføringssystem som var analoge i starten. Fordelen med eit samansmelta nett inn til forbrukar, er at alle tenester kan overførast på same måte. Kunden treng difor ikkje fleire nettselskap for å få levert tele, data, kringkasting, alarmtenester etc. Utviklinga av digitale system skaut fart ved at dei gamle analoge systema hadde både kapasitetsgrenser som ikkje kunne aksepterast på verdsbasis, men også djuptgripande tekniske grenser for å kunne halde på kvaliteten på signalet når dette vart transportert over lange avstandar (internasjonal trafikk). Optiske system vil komme På grunn av fordelane med den digitale teknologien reint teknisk, er mange av dei tidlegare analoge tenestene no digitaliserte, men framleis med sine eigne avtalte protokollar for kommunikasjon (språk). Sluttproduktet er, og vil bli, ein analog presentasjon av både lyd og bilete også i framtida. Ei drivkraft til at digital teknologi har vunne fram i så stor skala, byggjer på at det er utvikla produksjonar som er langt billigare enn tidlegare analoge teknologiar. Utviklinga framover vil vise eit nytt teknologisk kvantesprang ved bruk av optiske system. Optiske system er i grunnversjonen lys som blir oppstykka i pulsar. I optiske fibrar er bandbreidda enorm sjølv i si enklaste form (eks. 10 Gbits/s). Utviklinga vidare av slike optiske system har medført at den opphavlege lyskjelda no blir spalta opp i sine einskilde fargespekter og dermed kan multiplisere kapasiteten direkte i forhold til dette. Denne endringa er svært billig, og ein indikator på kostnad er at dersom du aukar kapasitet med ein dekade, (*10) har du ein kostnadsfaktor på 2. Dersom alle tenester som skulle transporterast var basert på digital teknologi, så kunne dette samlast i same transportsystem. Dette har vist seg å ta lenger tid enn tenkt, i hovudsak på grunn av at det er svært krevjande å samordne den eiskilde globale teneste inn i eit nytt samlande transportsystem. Samstundes skal tenestene fungere utan feil, og dette har vore eit problem for telekommunikasjon opp mot datanetta. Samansmelting av mange tenester støyter også mot eit grunnleggjande hinder som har vore lite påakta frå drivande krefter innan datateknologi. Hovudskilnaden mellom datateknologi (kommunikasjon mellom datamaskiner) og eksempelvis telekommunikasjon (tale), er skilnaden i kravet til «sanntidsoverføring». Billigare leveringskanalar Ved overføring av ein samtale er det vesentleg at elementa blir motteken i rett rekkefølgje. Dette er ikkje av grunnleggjande verdi i kommunikasjon mellom maskiner. Å få effekt og gjennomført konvergens slik at all flyt av informasjon kan skje til deg som kunde over ein og same kanal, er utfordrande. Likevel vil dette tvinge seg fram på grunn av potensialet i høve til dei kostnadsmessige innsparingar som netteigarane oppnår. Venteleg vil denne utviklinga gi billigare leveringskanalar for tenesteytarane. I Ekspertgruppa sitt mandat blir omgrepet «konvergens» spesifikt nemnt i samband med «utfordringar/muligheter» for spel og lotteri, og mandatet viser til utvikling innan tele, data og medietenester. Sentrale stikkord i høve til mandatet når det gjeld utviklinga på desse områda, er digitalisering, bransjegliding og interaktivitet. 109

108 Konvergensprosessen framover kan sjåast på som tilbodsdriven. I marknaden er det ei forventing om at teneste-tilbydarane vil forsere prosessen ved å marknadsføre stadig nye produkt og tenester i håp om å etablere nye marknader. I tidlegare fasar har mange av tenesteleverandørane måtte tåle store økonomiske tap på grunn av manglande faktisk etterspurnad etter kapasitet frå kjøparane. Det har altså i mindre grad vore brukarane som gjennom sin etterspurnad har pressa fram nye digitale tenester, men behovet til netteigarane om å føreta kostnadsreduserande tiltak kombinert med kapasitetsauke. Etter kvart kan vi vente at brukaren sine preferansar og betalingsvilje i stadig større grad vil bli retningsgivande for utviklinga av tilbodet. Grunnleggjande for heile denne utviklinga er at kundegrunnlaget må ha ein viss kunnskap og kompetanse for å etterspørje nye tenester. Typisk i så måte er dei unge sin vilje og evne til å ta i bruk dei tenester som finst, eksempelvis ringetonar og logo for mobiltelefonar. To viktige aspekt Teknologiske endringar og nyvinningar er avgjerande for utviklinga. Det er særlig to aspekt ved den teknologiske utvikling som har vore viktige: Bruk av digitalteknologien har opna for meir avanserte interaktive tenester. Ulike teknikkar for digital koding og komprimering, bidreg til å auke infrastrukturen sin kapasitet til å formidle nye tenester. Grunnleggjande er det å hugse på at interaktivitet føreset eit fullverdig tovegs system, i høve til det klassiske einvegs systemet vi har i dag. Gjennombrotet for Internett som multimedieplattform, mellom anna som følgje av at Internett-Protokollane (IP-protokollar), er blitt akseptert som ein allmenn standard for informasjonsoverføring. Også her er det problem med samordning sidan sanntids-kravet raskt blir synbart i ein konvergert multimedie-plattform. Eit døme er dei som nyttar taleoverføring via Internett, og har opplevd kvalitet som ikkje kan måle seg med «den gamle telefonen». I tillegg representerer den aukande bruken av digitale multimedia-terminalar ei drivkraft i seg sjølv. Dette gjeld i første rekkje mobiltelefon og PC. Det faktum at ein raskt veksande del av innbyggjarane har skaffa seg heime-pc, forutan at PC er eit standard verktøy på mange arbeidsplassar, har ført til aukande etterspørsel etter tenester. Denne effekten er blitt forsterka av at PC-ane får stadig større prosesserings-kapasitet og utviklar seg til å bli multimedie-maskiner. Behovet for kapasitet aukar Dersom video-overføringar blir endå meir vanleg mellom dei som kommuniserer, og brukarane set større krav til kvalitet i videooverføringa, aukar behovet for kapasitet dramatisk sidan behovet for kapasitet då blir gjeldande for begge retningar i nettet. Auka etterspurnad etter digitale tenester har stimulert interessa for investeringar i distribusjonskapasitet, særlig i jordbundne telenett, mobilnett, satellittnett og kabel-tv-anlegg. Samstundes blir det stadig utvikla teknologiar som utnyttar kapasiteten i eksisterande nett på ein meir effektiv måte. Større distribusjonskapasitet fører til at leverandørar kan tilby nye og meir avanserte tenester. Kunden sin brukarpris vil truleg vere vesentleg for korleis marknaden vil reagere i framtida. Bruk av Internett som opplysningsstad, har hittil stort sett vore gratis. Det er sterke signal frå marknaden om at dette vil ta slutt, i alle tilfelle for tenester som er gode nok til å kunne prisast. Konvergens hjå sluttbrukar Ei samansmelting av PC og TV hjå den enkelte, vil medføre at monitorar/tv-skjermar 110

109 (flatskjermar) overtek i heimen. Desse monitorane blir kopla på eit datanettverk som må etablerast i huset, og kan difor nyttast til alle formål som treng presentasjon gjennom slike medier. Tastatur eller avanserte fjernkontrollar kan styre og nyttast mot nettet direkte. Alt dette blir styrt av ei sentral maskin i huset der alle nett og leveransar av nett-tenester skjer. Digitale TV-nett kan i framtida leverast luftvegen, og bli motteke i vanleg antenne. Kopla til sentralmaskina i huset, blir signala samansmelta med dei andre systema. På same måte vil også satellitt-tenester bli kopla. Slik har kunden realisert sin del av konvergens-funksjonen før nettleverandørane har gjort dette. Utanfor byar og tettstader er det truleg slike løysingar som blir den praktiske bruken i lang tid framover. Ekspertgruppa trur at denne utviklinga er svært nær, og at ho vil skyte fart innan få år. Den teknologiske utviklinga og konvergens mellom tele-, data- og medietenester vil få svært stor relevans for den vidare utviklinga av spele-, lotteri og underhaldnings-marknaden retta mot privatmarknaden. 6.4 NOREG SNART I TET PÅ NETT 4 Bruk av Internett i Noreg har auka eksplosivt sidan Internettbruken i Noreg har desse kjenneteikna: 70 % av alle nordmenn har Internetttilgang og det er mest i Europa Majoriteten av private hushaldningar er kopla til Internett via ISDN Internett blir hovudsakleg brukt til surfing/informasjonssøk og e-post Banktenester er dei tenestene flest personar ønskjer å nytte på Internett dei neste 12 månader Noreg ligg på gjennomsnittet i Europa med ein bruk på fire timar pr. veke på Internett. Landet vårt har mange såkalla lette brukarar, dvs brukarar som ikkje nyttar Internett lenge om gongen. Til samanlikning har Austerrike og Belgia fleire «tunge» brukarar. E-handel er utbreidd i Noreg samanlikna med andre land i Europa når det gjeld storleiken på gjennomsnittleg kjøp. Gjennomsnittleg kjøp i Europa er ca på 190 kroner pr månad pr. brukar, medan talet for Noreg er ca 280 kroner. Bøker/magasin, musikk/video og reiserelaterte tenester er dei mest kjøpte varene på Internett. Tryggleiken er den største barrieren for e-handel i tillegg til manglande erfaring. Spel og konkurransar i TV Underhaldingskvardagen er i ferd med å bli dramatisk endra. Dei siste åra har det kome ei rekkje TV-program der sjåarane ringjer inn, får testa sine kunnskapar, og deltar i avstemmingar. Fleire av programma har store pengepremiar, og trekkjer eit stort tal deltakarar og sjåarar. Dette er døme på ein trend der vi søkjer spenning og underhaldning på nye måtar. Ny browser som kjem både i Microsofts og Nokias digital-mottakar for digitalt fjernsyn, vil gjere det mogleg å leggje ut Internett på fjernsynsskjermen. Du sit med andre ord i sofakroken og kan ta inn alle Internett-sider med spel. Returkanalen kan anten vere mobiltelefon eller den digitale mottakar-boksen. Resultatet er at alle norske heimar får tilgjenge til dei spelesider dei måtte ønskje. Denne utviklinga er vanskeleg å regulere for norske styresmakter. Konvergensutvalet konkluderte med at det på grunn av Internett sin globale struktur, ville vere lite formålstenleg å etablere nasjonale regler for innhaldstenestene på nettet. 4 PricewaterhouseCoopers rapport «Kartlegging av det norske Internettmarkedet» på oppdrag av Post og Teletilsynet. 111

110 Med interaktivt digital-tv vil vala bli nærast uendelige for den som har spel som eit alternativ til underhaldning. Ein gong i framtida vil vi kunne skreddarsy vår eigen TV-kveld kombinert med digital levering av tenester og varer. Ekspertgruppa merkar seg at rettar knytt til spel, er ein del av TV-avtalane for større idrettskonkurransar. Utanlandske kommersielle TV-kanalar har høve til å leggje ut spel direkte på kanalen som eit program. Heller ikkje dette er enkelt for norske styresmakter å stoppe. Ekspertgruppa viser til den konflikten Kulturdepartementet hadde med TV3, som hadde up-link i London. Kanalen hadde reklame som etter norske tilhøve var forboden. Kulturdepartementet prøvde å stoppe kanalens distribusjon i Noreg, utan å lykkast. Saka vart lagt fram for ESA, men trekt av departementet, då det viste seg at dei ikkje ville nå fram med sine synspunkt. Her vil vi med andre ord ikkje berre få utanlandske spelekanalar, men populære TVkanalar som reklamerar for sine pengespel som ikkje er godkjende etter norske reglar. Kunnskapsspel og gratislotteri Det finst ei rekkje gratislotteri og kunnskapsspel der operatør har distribusjon i ulike medier, til dømes SMS/mobil, telefon og Internett. Mange av desse speletilboda blir kamuflert som konkurransar der spørsmåla er så enkle at nesten alle kan svare på dei. For TV-selskapa fungerer desse tilleggs-aktivitetane som ekstra inntektskjelde. Ekspertgruppa understrekar behovet for å rydde opp i omgrepa «spel» og «konkurranse», og sørgje for å ha ei lovgjeving som understøttar dette. TV-, tele-, media- og IT - selskap ser høve til å tene pengar til sine aksjonærar ved å gå inn i spele- og konkurranse-marknaden. Drivkreftene for å gjere dette, er auka reklameog annonseinntekter og auka teletrafikk. Typisk døme er «Vil du bli millionær», der sjåarane mellom anna betaler innskot for å sende inn svar på SMS og dermed tilføret teleselskapa og andre store inntekter. Ingen av desse selskapa yter overføringar til dei vedtekne speleformål. Hittil har ikkje styresmaktene gripe inn overfor slike aktivitetar. Ekspertgruppa ber om at styresmaktene utarbeider retningsliner og vilkår for gratislotteri og kunnskapsspel for å klargjere kva som blir regulert i den framtidige pengespellovgjevinga. Nye aktørar i marknaden Speleselskapa ser digitaliseringa innan område som radio og TV, identifisering (digital/elektronisk signatur) og overføringssystem som interessant. Et nytt trekk dei siste par åra er dei heilt nye aktørane som ønskjer å delta i spelemarknaden. I dag er det aktørar som Telenor, Telenor Mobil, NetCom, Canal Digital, NRK og TV2 som sit i nøkkelroller i utviklinga av nye tilbod, og alle har venteleg ambisjonar om å tene pengar på pengespel. Telenor har tidlegare signalisert at dei ser spelemarknaden som ein interessant marknad og satsingsområde, og har alt gått aktivt inn i selskap som konkurrerer med Norsk Tipping. Dei nye aktørane i marknaden er alle ressurssterke, og har vilje til å arbeide profesjonelt for å nå sine mål. Mobile tenester Vi har i dag 2,3 millionar mobiltelefon-brukarar i Noreg. Det betyr at 50 % av landets befolkning no er mobil-brukarar. Dersom denne veksten held fram, vil 70 % av folket ha mobiltelefon i løpet av år WAP-telefoner vart introdusert i Noreg første halvår i Hittil har ikkje bruk av desse telefonane og WAP-tenesta følgt dei optimistiske estimata frå bransjen. Årsaka til den trege starten tenesta har hatt, skuldast avgrensingar i den teknologi som er tilgjengeleg i dag og mangel på tenester. 112

111 Utviklinga av nye mobiltelefon-system går for fullt. I 2000 vart det utdelt fire lisensar for utbygging av neste generasjons mobiltelefon UMTS. Det nye systemet, som får ei langt større bandbreidd enn dagens GSM/GPRSnett, vil vere tilgjengeleg i dei største byene frå 2002/2003. Spel og lotteri den perfekte digitale teneste 5 Generelt kan det skiljast mellom to former for handel på Internett: Fysisk og digital levering. Fysisk levering er karakterisert ved at kunden finn den ønskte vara på Internett, bestiller vara og får ho levert via Posten eller annan fraktleverandør. Døme på dette er alt frå bilar til møblar. Digital levering er karakterisert ved at heile handelen, inklusive levering, føregår digitalt (online). Døme på dette er kjøp av programvare på nettet eller abonnement på nyhendeteneste. Meir avanserte framtidsretta tenester er kjøp av musikk (lovleg) og film der også betalinga skjer over nettet ved bruk av kredittkort, smartkort eller anna løysing. Det tinga produktet blir levert ved filoverføring via internett. Spel og lotteri tilhøyrer kategorien digital levering. Pengespel kan fullt ut arrangerast over Internett; marknadsføring, innsats, trekning og gevinstutbetaling. Dette forklarer ein del av kvifor spele- og lotterimarknaden er blant dei tenestene på nettet det knyter seg ein heil del interesse til. Heimesider for spel og lotteri blir rangert blant dei mest populære heimesider i web-verda. Fleire norske lotteriaktørar har definert pengespel i digitale medier som spennande med omsyn til utvikling i framtida. Digitale medier blir vurdert som ein plattform for distribusjon av pengespel som gir vekstpotensiale. Dei statlege spela har alt eigne TV-produksjonsselskap og dei private lotteriaktørane kjøper opp, eller har samarbeid på gang med, programvareselskap som spesialiserer seg på sluttbrukarapplikasjonar for pengespel. Nettnemnda Nettnemnda er ein uavhengig klageinstans som skal handheve etiske reglar for Internett. Desse reglane er fastsette av IKT-Noreg og Internettforum, og tek sikte på å ivareta grunnleggjande rettar for brukarar og tenesteytarar på Internett. Oppgåva er særleg å balansere omsynet til ytringsfridom mot omsynet til privatliv/personvern. Nettnemnda skal gjere det mogleg for bransjen og publikum raskt å kunne løyse problem som kan oppstå ved regelbrot på Internett. Nemnda skal m.a. kunne påleggje stenging av tenester som ikkje er etter regelverket. 6.5 TEKNOLOGISK UTVIKLING OG UTFORDRING I PENGESPEL- MARKNADEN Nye underhaldningstilbod, ein flaum av utanlandske speletilbod på Internett og offensive konkurrentar, gjer at kampen om spelaren si merksemd, tid og pengar blir meir intens. Nedanfor oppsummerer vi frå pengespelmarknaden i Noreg teknologisk utvikling av speleprodukt og distribusjon: STATLEGE SPEL Norsk Tipping Norsk Tipping (NT) møter desse utfordringane gjennom satsing på ulike nettverk av kommisjonærar, teknologiutvikling, produktutvikling, fokus på formidling og marknadsføring. Selskapet sitt landsomfattande kommisjonærnett har vore ein viktig konkurransefaktor i over 50 år. Ved utgangen av 2000 hadde selskapet 3801 kommisjonærar, og 2.1 millionar spelekort registrert. Nærmare 97 % av omset- 5 Spil i fremtiden s 52, DK. 113

112 ninga er frå registrerte kundar. For vel 10 år sidan investerte Norsk Tipping i onlinesystem til alle kommisjonærar. Denne investeringa var eit stort teknologisprang for selskapet, og særleg med omsyn til driftsform og spelaroppleving. Det landsomfattande online-systemet og spelekortet inneber ei stor mengd elektroniske transaksjonar kvar dag. Norsk Tipping vil framleis satse på kommisjonærane som salskanal for sine spel. Framtida ligg i å utvide speleopplevinga ved å tilby ei sosial og inspirerande ramme rundt speleverksemda. 1. november 2001 opna Norsk Tipping sine første sjølvbetente spelestasjonar. I prøveperioden er det Lotto og Oddsen som er tilbodet på dei sjølvbetente stasjonane hos kommisjonærar i Drammensområdet. Spelarane som deltek må skaffe seg Smart-kort og registrere seg hos kommisjonæren. Norsk Tipping har fått høve til å gjennomføre eit prøveprosjekt for spel via Internett. Prøveprosjektet har pågått sidan 2. mai 2001, og var eit omfattande prosjekt for omlegging av selskapet sin teknologiplattform med full utnytting av nye digitale/elektroniske salskanalar. Den teknologiske løysinga er bygd opp rundt tre hovudelement: Sentrale system for spel, betalingsoperasjonar og identifikasjon Internettbutikken - med tilgjenge frå alle relevante terminalar (PC, PDA, mobiltelefon osv) Eit smartkort med tilhøyrande lesar som gir sikker identifikasjon av spelaren, direkte inn- og utbetalingar og gjer individuell tilpassing av spelemiljøet mogleg. E-handelsprosjektet har lagt beslag på store ressursar. Dei totale investeringane er om lag 100 millionar kroner over to år. Norsk Tipping ser sine e-handelsutfordringar i to område; dei marknadsmessige og dei operative. Den marknadsmessige utfordringa er knytt til eksponering av sterke individuelle behov. I tillegg blir det stilt stadig større krav til betre tilgjenge. Men sjølv om spelaren endrar åtferd i marknaden, vil dei fleste enno vere opptekne av tryggleik. Norsk Tipping må kunne garantere at spelaren får dei varene vedkomande har tinga, og at ingen blir svindla på nokon måte. Dei operative utfordringane er i stor grad knytt til tilhøve som ikkje er godt nok ivaretekne i dei ordinære løysningane: Å vere sikker på kven kunden i den andre enden er. Å vere sikker på kven leverandøren i den andre enden er. Det kan faktisk være mogleg for nokon å utgi seg for å representere et speleselskap og ta inn pengar frå uvitande spelarar før det heile blir oppdaga. Å vere sikker på at alt som blir kommunisert kjem fram og i den form det vart sendt. At ingen er i stand til å tappe informasjon som kan bli nytta mot kundane eller leverandørane sine interesser. Dette kan til dømes vere kredittkort-nummer, utløpsdato, pin-kodar etc. I dag har Norsk Tipping full kontroll heile vegen, og tek betalt med kontantar. Terminalane er teknisk sett ukjende for dei fleste og tilgjenge er godt sikra. Nettverket er «privat» og all kommunikasjon er kryptert. Sentralsystemet er spesialbygd slik at svært få personar har kompetanse, og er i tillegg godt verna. I eit ope nettverk derimot, blir det ikkje betalt med kontantar, men med betalingsmidlar som krev at kunden kan identifiserast. Eit ope nettverk er tilgjengeleg for alle, og NT kan ikkje vere trygg for kva som kan skje av tapping og 114

113 manipulering på vegen mellom NT som tenesteytar og kunden i den andre enden. Det gjeld å skape ein eigen tryggleik i eit usikkert miljø. Bankane blant dei sikraste Bankane sine nettbankstenester har ei av dei sikraste løysningane på nettet i dag. Det har likevel vore demonstrert at desse kan bli forstyrra og tappa for informasjon. Det er vanskeleg å sikre kommunikasjonen så godt at ingen kan avlytte eller endre informasjon og dermed skaffe seg fordelar. Med andre ord så vil dei løysningane som i dag (mai 2001) er ålment tilgjengelege, utsetje brukaren for stor svindelfare. I dei fleste tilfelle så er det rein kredittkort-svindel som er aktuelt, men for Norsk Tipping og kundane vil det også få store konsekvensar om sjølve transaksjonen blir øydelagd eller manipulert. Vanlege betalingsløysingar over nettet kan etter NT si vurdering ikkje nyttast i spelebransjen, fordi sjølve pengespel-arrangementet har for stor risiko. Dette er noko av årsaka til at NT har investert i Smartkort-teknologi i si Internettsatsing for pengespel. Norsk Tipping har ambisjon om å liggje i fremste rekkje når det gjeld bruk av teknologi, forutan at det er viktig for selskapet å ta vare på sitt omdøme og oppretthalde tilliten hjå spelarane. Selskapet vil framover leggje vekt på profil og omdøme, og korleis selskapet framstår på fjernsynsskjermen gjennom trekningar. I 2000 kjøpte selskapet opp sin leverandør av TV-tenester, produksjonsselskapet Video Øst. I dag heiter dette selskapet Fabelaktiv AS, og oppkjøpet vart gjort for å ha kontroll over verdikjeda og formidlinga av speleopplevinga. Norsk Tipping vil også satse på å vidareutvikle tilboda hjå kommisjonærane med mellom anna sjølvbetente spelestasjonar. Norsk Tipping AS sine vilkår for prøvekonsesjonen på Internettspel Tilbyr eksisterande spel på Internett inklusive Ekstraspelet I gang med pilotprosjekt med om lag spelarar registrert i dag Nyttar Smartkort-teknologi og oppgjer via e-lommebok (direkte oppgjersform via Internett) Pilotprosjektet held fram med ordinær produksjon frå mai 2002 Ikkje avgrensing i talet på spelarar i prøveperioden Norsk Rikstoto Baner og kommisjonærar har så langt spelt den viktigaste rolla i formidling av hestespel. Rikstoto har god tru på denne salskanalen også i framtida, og vil i 2001 utvide kommisjonærnettet med 20 prosent. Mot slutten av år 2000 installerte Norsk Rikstoto nye PC-baserte spelerminalar hos alle kommisjonærane, og dermed kunne selskapet tilby kunden å spele registrert ved å bruke sitt vanlege bankkort. Pr. oktober 2001 har Norsk Rikstoto ca registrerte kundar. Den nye terminalen har både rasjonalitetsgevinstar og utviklingspotensiale. Dette handlar om elektronisk informasjon direkte til kommisjonærar og spelarar. Den nye terminalen gir også ei intranett-løysing til kommisjonærnettverket som vil gi gevinst i form av mindre kostnader til informasjon på millionar kroner på årsbasis. Stadig fleire av Norsk Rikstoto sine kundar leverer spela sine via diskett. Det gjeld både V75, V5 og Trippelspel. For å kunne levere via diskett, må spelaren ha eit eige systemspelekort som kan tingast hos kommisjonæren. Våren 2001 vart det registrert rundt 7000 kundar med systemspelekort. 115

114 15. mars 1999 blei den første sendinga gjennom hestesporten sin eigen digitale TV-kanal, Rikstoto Direkte, gjennomført. Ved opninga var det ca 80 kommisjonærar som kunne tilby trav- og galopp løp «live». Ved utgangen av 2000 er det ca 300 kommisjonærar som kan gi sine spelarar dette tilbodet. I februar 2001 vart Rikstoto Direkte distribuert til heimemarknaden. Norsk Rikstoto fekk hausten 2000 løyve til å introdusere hestespel via Internett som eit prøveprosjekt med opptil spelarar. Våren 2001 vart den første versjonen introdusert, og for første gong kunne spelarar spele på hest direkte heimefrå. I august 2001 var om lag 3650 spelarar registrerte for spel på Internett. Prosjektet har hatt ei kostnadsramme på 20 millionar konrer (sept 2000-juni 2001). Rikstoto ser det som viktig i tida framover å tilby spelarane enkelt og meir underhaldande tilgjenge til spela. Norsk Rikstoto sine vilkår for prøvekonsesjonen på Internettspel Tilbyr eksisterande spel på Internett Over 5100 spelarar har registrert seg Nyttar kundedatabase-løysing (godkjent av datatilsynet), 11-sifra personnr. og norsk bankkonto. Spelar opprettar kundekonto hos Norsk Rikstoto og betaling skjer via denne Norsk Rikstoto har fått prøveløyve for spelarar PRIVATE LOTTERI Automatar I Noreg er dei tradisjonelle utbetalings-automatane populære. Utbetalings-automatane er stort sett styrt av ei datamaskin, men sjølve konseptet er gammalt. Ulempa med utbetalings-automatane er at det ikkje er mogleg å variere spelet særleg. For å endre på spelet, må maskina byggjast om med dei forholdsvis høge kostnadene dette medfører. Maskiner med videoskjerm er ikkje nytt, men det ser ut til å ta tid før desse maskinene utgjer ein større del av marknaden. Den store fordelen med desse maskinene, er at spelpresentasjonen ligg i maskina si programvare, og kan dermed endrast på ein rask og enkel måte. Endringa kan skje ved at bruker vel mellom ulike typar spel som ligg i maskina, eller i form av at operatøren av maskina installerer ny programvare med nye spel. Sidan skifte av spel kan gjerast så raskt, kan desse maskinene i teorien utstyrast med ei mengd ulike spel, men berre dei spela som er eigna på den aktuelle staden er aktiverte. På denne måten vil ein i framtida kunne gjere endringar på maskina slik at attraksjonen og innteninga heile tida er størst mogleg. Ein god kontroll av utbetalings-automatane i framtida både hos entreprenørar og styresmaktene, er avhengig av online kommunikasjon med maskinene. Entreprenøren vil ha størst mogleg kontroll med drifta av maskina for å hindre driftsstans med dei konsekvensar det har for innteninga. Styresmaktene skal kunne gjennomføre stikkprøver via nett, og det er difor viktig at pengane blir talde så tidleg så mogleg. Kan redusere manipulasjon Nye krav i forskrifta om typegodkjenning av utbetalingsautomatar, gir rom for innføring av eit nettbasert kommunikasjons-system med maskinene innan år Eit slikt overvakingssystem vil også gi entreprenøren høve til å oppgradere programvare på ein mykje meir kostnadseffektiv måte (utan å oppsøke automaten). Overvaking av automatane vil vere eit viktig steg for å redusere manipulasjon, og for å få tidleg varsling ved til dømes innbrot. Eit av dei største problema med utbetalingsautomatar, er at dei inneheld mykje pengar. Dette skaper problem ved at dei er attraktive å bryte seg inn i. Ut frå slike problem kunne ein 116

115 tru at det var eit unisont ønske frå bransjen om å få tilgjenge til elektroniske betalingssystem for automatane. Når dette ikkje er tilfelle, skuldast nok det at sjølve pengehandteringa i automatane er litt av attraksjonen og opplevinga ved å spele på ein automat. Utan lyden av mynter inn og ut av automaten, vil nok mange heller nytte seg av spel i nye kanalar, som til dømes Internett. Sett i lys av dette, er det ikkje utan grunn at automatane ofte står plasserte ved utgangen i butikken eller bensinstasjonen, då mange av dei som passerer har vekslepengar lett tilgjengeleg. Snart er det berre dei fysiske pengane som skil ein automat frå eit spel på Internett eller andre distribusjonskanalar. Det er grunn til å tru at det vil bli brukt ressursar på å finne alternative måtar å handtere innsats og gevinst for å redusere risikoen ved å ha utbetalingsautomatar ståande ute. Måtar å sikre automatane på kan vere å leggje større ansvar over på lokalinnehavar i form av kontroll av automaten og handtering av pengar. I tillegg vil det sjølvsagt være ei kontinuerleg utvikling av sjølve automaten for å gjere det vanskeleg å få tak i pengane. Tabcorp Firmaet Tabcorp er eit spelselskap med base i Victoria, Australia. Tabcorp leverer eit pengespel som er under utprøving i Noreg. Pengespelet, «Trackside», er eit animert hesteveddeløp. I nokre land blir spelet brukt som sidespel på veddeløpsbaner eller i kommisjonærlokale eller i andre typar spel og underhaldingslokale. Trackside er gitt løyve som prøveprosjekt under lotterilova, med eit idrettslag som formål. Hesland Bingo som er operatør, søkjer no om eit nytt prøveprosjekt i noko større skala under same føresetnader. Erfaringa frå utprøvinga av konseptet i Noreg, har vore at det er vanskeleg å drive dette med så låg gevinstprosent som løyvet spesifiserer (50 %). Tabcorp tilrår ein gevinstprosent på for at det skal bli attraktivt å spele. Bingo og sidespel Innanfor dette området reknar ein både tradisjonell papirbingo og sidespel, som både kan vere elektroniske og på papir. Ved arrangement av ein papirbingo blir det ofte brukt eit dataprogram som utfører ei tilfeldig trekning av tal. Tala blir lesne opp, samstundes som dei ofte blir viste på ein skjerm i lokalet. Spelarane kryssar av manuelt på bongane. Det nye innanfor denne typen bingo er såkalla «elektronisk bingobord», det vil seie at spelaren kan kjøpe elektroniske bingobongar, som då vil bli kryssa av automatisk etter som tala blir lesne opp frå trekkaren. Dette spelet er i startfasen i dag. Når det gjeld sidelotteri, har dette tradisjonelt berre vore papir. Det vil seie at ein har kjøpt papirstrimlar med mindre vinstar (eit pausespel). I dag er det meir vanleg å ha elektroniske sidespel i form av utbetalingsautomatar. Det er blitt meir vanleg å linke bingoar saman, og spele det same i fleire lokale. Dette har auka dei seinare år. Bakgrunnen er eit ønske om å kunne dele meir på utgifter til vinstar. Det er delar av marknaden som ønskjer å byggje ut link-systemet ytterlegare. Det vil seie å koble saman mange bingoar. Problemet i dag er at det ikkje er lov å heve gevinstane utover dei grensene som er sette pr. arrangement. (fleire bingoar blir i lovverket handsama som om det berre er ein). Det har vore ei teknologisk utvikling innafor bingo. Denne har stort sett gått på oppkoblinga av bingoar (link bingo) og innafor elektronisk bingo. I dag er det ikkje krav om typegodkjenning av denne teknologien, noko som er ein mangel ved regelverket. Dette medfører at ein ikkje har den fulle oversikt over kva for teknologiske nyvinningar som får innpass i marknaden. Det er spesielt innanfor bingoautomat-marknaden dette er tilfelle. 117

116 Skrapelodd Den private skrapelodd-marknaden har to ulike typar skrapelodd, lodd med gevinstar under kroner, og lodd med gevinstar over denne summen. Det er strengare tekniske krav til produksjon av lodd med gevinst over i høve til godkjenning enn for dei under. Den teknologiske utvikling har medført endringar i produksjonsprosessane for skrapelodda. Dette går på å gjere dei meir sikre mot forfalsking. Her vil det også vere ei kontinuerleg oppgradering ettersom metodane for å kunne jukse med lodd blir meir utspekulerte. Det er ulike krav til loddsetlane for private lotteri og Norsk Tipping sine skrapelotteri. Dette har samanheng med at Norsk Tipping sine Flax-lodd baserer gevinst-utbetalinga på elektronisk online-kontroll som reduserer behovet for krav til overtrykk, undertrykk og andre tryggleiks-trykk på sjølve loddet. Difor har spørsmålet om eitt eller to regelverk for skrapelodd i Noreg direkte samanheng med tilgangen på elektroniske distribusjons-nettverk. Status for Internett-prosjektet 10H Ei samanslutning av 10 humanitære organisasjonar (10H) søkte i november 2000 om løyve til å etablere prøveprosjekt for spel og lotteri på Internett. 10H består av følgjande organisasjonar: Den Norske Kreftforening, Flyktningerådet, Landsforeningen for Hjerte og Lungesyke, Nasjonalforeningen for Folkehelsen, Norges Blindeforbund, Norges Handikapforbund, Norges Røde Kors, Norsk Folkehjelp, Redd Barna og Redningsselskapet Den 29. desember 2000 vart det gitt løyve til prøvedrift i ein periode på eitt år frå 1. januar Det er stifta eit eigarselskap, «De 10 Humanitære AS». Selskapet Cee.TV AS er vald som samarbeidspartner for å utvikle og drifte løyvet. Det er oppretta eit speleselskap «Norskespill.no AS» som er eigd av Cee.TV AS (49 %) og De 10 Humanitære AS (51 %). Den 5. juni 2001 søkte De 10 Humanitære AS om å få flytta prøveperioden. Årsaka var at det tok lengre tid enn planlagt å etablere dei tekniske løysningane som må til for at spelekonseptet kan lanserast. Kulturdepartementet endra prøveperioden til å gjelde 12 månader frå det tidspunkt prøvedrift blir sett i gang, men med avslutning seinast 31. desember I tillegg til det tekniske rundt konseptet, har Norskespill.no AS utført marknads-undersøkingar. Desse undersøkingane er mellom anna brukte til å velje ut kva typar spel som skal bli inkludert i systemet. Spelet er planlagt lansert 5. desember 2001 med eit tak på 5000 spelarar i ein testperiode som skal vare i ca. to månader. Deretter blir spelet opna for alle. Norskespill har ei budsjettert kostnadsramme for 2001/2002 på ca. 50 millionar kroner, og har budsjettert et akkumulert underskot pr på ca. 30 millionar. Dei 10 humanitære organisasjonane får 60 % av omsetning etter gevinst. Norske spill AS sine vilkår for prøvekonsesjon på Internettspel Prøveperiode på 12 månader avslutning seinast Maks kr på spelekonto Maks kr til spelekonto pr veke Identifisering av spelar (over 18 år og busett i Noreg) Gevinstprosent Vurdering av negativ speleåtferd Ulike typar landslotteri Ikkje avgrensing i talet på spelarar 118

117 Prøvespel SMS lotteri Den 12. april 2001 vart 10 samfunnsnyttige organisasjonar gitt løyve til utprøving og distribusjon av lotteri på SMS. Prøvedrifta gjeld distribusjon og trekning av tradisjonelle lotteri via SMS-teknologi. Dei 10 organisasjonane er; Norges Svømmeforbund, Miljøstiftelsen Bellona, Norges Volleyballforbund, Amnesty International, Care Norge, MS Forbundet Norge, Norges Bordtennisforbund, Norges Håndballforbund, Norges Døveforbund og Norsk Forbund for Svaksynte. Kvar organisasjon søkjer om eit lotteri på 20 millionar kroner, det vil seie at lotteriet har ein total omsetnad på 200 millionar kroner. Lotteriet er eit førehandstrekt SMS-lotteri. Det nyttar seg av ein plattform for mobil kommunikasjon kalla SMS (Short Message Service) til distribusjon av lodd og trekning. Det er berre mogeleg å delta i lotteriet gjennom mobiltelefonar med SIM ToolKit. I tillegg må spelarane vere tilkobla Telenor si nye mobilhandel-teneste m-commerce/mobil e-handel. I praksis fungerer det slik: Ein spelar sender ei tekstmelding til entreprenøren sitt femsifra aksessnummer (eks. lodd 1900). Deretter mottek spelaren ei tilbakemelding med oppfordring om å verifisere loddkjøpet (belaste konto) ved å taste ein personleg kode. Dersom verifiseringa blir godteken, deltek spelaren i lotteriet. Etter få sekund mottek spelaren ei endeleg tekstmelding med informasjon om loddet gav gevinst eller ikkje. Ein eventuell gevinst blir direkte overført til spelaren sin bankkonto. Vilkår for prøvekonesjonen med SMS Prøveperiode på eitt år frå det tidspunkt Telenor kan setje i gang salskanalen, likevel ikkje utover eitt år frå Ramma for omsetninga er sett til 20 millionar kroner for kvar organisasjon, det vil seie totalt 200 millionar kroner Tal lodd som kan seljast er sett til 10 millionar for dei 10 organisasjonane At kjøpesum inkludert gebyr og utgifter til loddkjøp ikkje er høgare enn kroner 20 per lodd. Dette omfattar ikkje den initielle SMS-meldinga Minimum 25 % av tillate loddsal skal tilbakeførast spelarane i form av gevinstar Minimum 40 % av omsetninga med frådrag for gevinstar skal overførast og fordelast likt på organisasjonane Det er ikkje lagt noko avgrensning i talet på spelarar som kan delta i prøveperioden med unntak av at det maks kan seljast 10 millionar lodd Spelarane må vere over 18 år Det er stilt krav til vurdering av negativ speleåtferd Prosjektet sine utviklingskostnader er rekna til 8 millionar kroner. 6.6 INNTEKTSENDRING Omsetninga i norske pengespel har auka gjennom 1990-tallet, også når ein tek omsyn til prisstigninga. For lotteria står utbetalingsautomatane for ein stor del av auken i omsetning. Tradisjonelle førehandstrekte og etterhandstrekte lotteri, forutan bingo, har stagnert eller har hatt ein tilbakegang. Norsk Rikstoto sine spel har etter ein stagnasjon på midten av ti-året, opplevt ein omsetningsauke dei siste par år. Dette har mellom anna samanheng både med utvikling av speltilbodet og at hestespela gjennom distribusjon av TV-bilete til kommisjonæren (Rikstoto Direkte) har gitt fleire spelarar høve til å oppleve løpa direkte.. Norsk Tipping AS sine spel har samla sett hatt ein årlig omsetningsauke gjennom hele

118 talet. Det er først og fremst talspela Lotto og Viking Lotto som har stått for denne utviklinga, mens den tradisjonelle fotballtippinga har stagnert. I kartlegginga av lokale lag og organisasjonar 6 sine synspunkt på inntekt frå pengespel 7, hadde vi spørsmål om nye teknologibaserte pengespel og inntektsutvikling frå pengespel knytt til utviklinga innan ny teknologi. *) Resultat for tre svaralternativ er slått saman, og utgjer totalt 0,8%. 2 lag svarer at organisasjonen er byrja å planlegge, 2 lag svarer at ein har konkrete planar, og 4 seier at organisasjonen har spel basert på ny teknologi. Teknologi og inntekter i framtida Undersøkinga viser at heile 85 % av lokallagsleiarane svarer at organisasjonane, uavhengig av nivå, ikkje har planar om å etablere pengespel basert på ny teknologi. 46 % av dei spurde ventar heller ikkje inntektsendringar frå pengespel sett i høve til teknologisk utvikling. Det blir fleire og fleire pengespel å velje mellom. Kanskje er det ikkje det faktiske økonomiske utfallet av spelet som er det viktigaste for spelaren, men spaninga og underhaldninga ved å spele. Det er blitt samfunnsmessig akseptert å nytte den internasjonale pengespelmarknaden, som har eit mangfald av ulike tilbod men ingen tilbakeføring av overskot til ideelle formål. I utviklinga av digitale tenester og breibands-overføringar, vil pengespel stå sentralt som ei ekstra inntektskjelde for media- og telecomselskap og andre innhalds-leverandørar. Ekspertgruppa meiner, trass i materialet ovanfor, at det er all grunn til å vente at generering av inntekter til formåla frå pengespel vil endre seg på grunn av den teknologiske utviklinga og endra forbrukar-åtferd. Det er også grunn til å tru at planlegging av nye teknologiske spel skjer på meir sentralt nivå i organisasjonane. Samanliknar vi eksempelvis med auke i nettbank-tenester, er det ikkje grunn til å tvile på at ei slik utvikling også kan ventast i pengespel-marknaden. Nye elektroniske salskanalar for pengespel, og endra verdimessige haldningar hjå spelaren, er og vil bli ei utfordring for dei tradisjonelle pengespela. Om denne utviklinga vil føre til at omsetnaden vil gå frå dagens speleautomatar mot tilbod basert på ny teknologi, er vanskeleg å seie. Ekspertgruppa ventar at den internasjonale pengespel-marknaden blir ein aukande trussel for dei nasjonale pengespela, dersom ikkje dei nasjonale pengespela til inntekt for ideelle formål blir gitt gode konkurransedyktige rammevilkår. Drivkrafta for å utvikle pengespel i nye 6 Utvalet er lokale og fylkesdekkjande organisasjonar i Noreg. Av utvalet er 86 % på lokale organisasjonar og resten dekkjer større område. 7 Sjå kartlegging kapittel 4, punkt 5 120

119 elektroniske salskanalar i Noreg, er først og fremst at det er nødvendig å møte den internasjonale konkurransen og verne sin posisjon i marknaden. Dei norske pengespelaktørane må få høve til å utnytte nye digitale distribusjonskanalar fullt ut, og gjere endringar i produktmiks og produkteigenskapar. På sikt kan nye elektroniske salskanalar også bli ei meir kostnadseffektiv distribusjonsform, som dermed kan gi auka overføringar til formåla. Dette har som føresetnad eit visst volum for å kunne finansiere utviklinga av slike løysningar. Norsk Tipping og Norsk Rikstoto har etablert elektroniske distribusjonsnett ut til sine kommisjonærar. Distribusjonsnettet gir effektiv formidling av pengespel, og er ei tryggleiksmessig forbetring i høve til tradisjonell distribusjon. Kostnadene ved slik formidling av spel utelukkar enkeltståande aktørar i lotterimarknaden frå tilsvarande nettverk, med unntak frå nettverk knytt til utbetalingsautomatar. Gjennom samarbeid vil organisasjonane kunne stå betre rusta til å etablere slike distribusjonsnett. Nye teknologiske løysningar og framtidige nettverk knytt til automatar kan kanskje også gi høve til distribusjon av andre typar spel. Framtida for fysiske pengar Speleselskapa har trong for å identifisere personar og handtere oppgjer ved sal av tenester og produkt over Internett eller andre digitale kanalar. Dei fleste tek i dag betalt gjennom postoppkrav, bruk av kredittkort eller dei debiterer ein eigen oppretta konto for kunden. Desse løysningane er lite forbrukarvennlege, og mange nettstader ønskjer seg meir effektive og sikre oppgjersformer som eit alternativ til dei eksisterande. Identifisering av person er ein kritisk del av prosessen for å opprette kundeforhold. Undersøkingar har vist at den viktigaste årsaka til at folk er skeptiske til å handle på nett, er uvissa til pengehandteringa. Den teknologiske utvikling opnar for nye elektroniske betalingsformer som vil kunne bli aktuelle ved betaling for pengespel. Standardiserte elektroniske signaturar vil kunne gi sikker identifikasjon av avsendar og mottakar. Tryggleiken ved elektroniske overføringar vil etter kvart bli så stor, at pengebeløp i prinsippet kan overførast til Smartkort og andre lagringsmedier for deretter å bli nytta til kontant betaling. Sikre elektroniske betalingsformer utanfor lukka nettverk, vil mellom anna kunne fjerne behovet for kontantar i gevinstautomatar, og vil kunne nyttast ved kjøp av pengespel via Internett og digital-tv. Dersom betalingsvanane endrar seg mot elektroniske pengar, vil dette medføre at også utbetalingsautomatane vil endre seg. Utvalet ser at ein av dei kritiske vurderingane av framtidig utvikling, blir om fysiske pengar (setlar eller mynt) blir normalt betalingsmiddel. Det er generell fare for at «impulskjøpet» av pengespel ved at folk har ledige myntar vil falle bort, men det er ikkje eit faktum at dette er slutten på utbetalingsautomatar. Likevel er det ikkje sikkert at dette påverkar speleviljen negativt, men at det berre fjernar eit logistikkproblem på fysiske pengar i maskina. Generelt er det slik at ein utbetalingsautomat utan fysiske pengar vil medføre store fordelar med omsyn til risiko og tjuveri. Inntekter vil då bli direkte overført i ein rein transaksjonsbasert økonomi. Operatøren si oppgåve i denne marknaden, ville då bli redusert til å halde maskinparken i operativ teknisk stand. Ekspertgruppa viser til undersøkinga i kap 4.5 om kva lokale lag og organisasjonar trur blir viktige inntektskjelder i tida framover. Ein tredjedel av dei spurde meiner inntekter frå lokale lotteri, basar og bingo blir den viktigaste inntektskjelda framover. Ekspertgruppa ser ein fare for små lokale lotteri si framtid dersom folk ikkje lenger har setlar eller myntar tilgjengeleg i hushaldninga. Alternativ må vere ei form for trådlause mobile 121

120 kortlesarar eller liknande som investeringsmessig er overkomeleg for arrangørar av slike lotteri. Speleavhengighet Auka tilgjenge og attraktive pengespel på PC/Internett, i TV og mobile plattformer, kan i seg sjølv auke risikoen for speleavhengighet. Men den teknologien som blir brukt, kan også nyttast til å avgrense faren for speleavhengighet. Slik prøveløyva på Internettspel er utforma i dag, er det krav om at spelarane må være over 18 år. I løyve til dei 10 humanitære organisasjonane, er det i tillegg sett ei øvre grense på kor mykje den enkelte spelar kan spele for i veka. Dette er krav som er langt lettare å etterleve i den digitale verda enn i den analoge. Teknologien som blir brukt, gjer det mogleg å identifisere spelarane alt ved registrering, slik at ingen under 18 år får registrert seg. Programvara som f.eks. Norskespill AS nyttar seg av, gjer det også mogleg å leggje inn ei sperre slik at spelaren ikkje kan setje inn meir enn 1500 kroner på sin spelekonto pr. veke. Det er i tillegg funksjonar, slik at spelaren sjølv dersom vedkomande har behov for det, kan leggje inn ei lågare beløpsgrense eller fryse sin konto for ein periode. Kontroll og tilsyn Kontrollordningane må vere fleksible for å kunne tilpasse seg marknaden si utvikling. Dei skal ivareta publikum si tillit til lotteria, både med omsyn til trekning og utlevering av gevinstar og med omsyn til at overskotet frå spelet eller lotteriet kjem dei lotteriverdige organisasjonane tilgode. Kontroll av spel og lotteri på Internett må vektleggjast svært tungt i framtida. I tillegg til ein felles kontrollfilosofi i heile den norske pengespel-marknaden, må styresmaktene setje vilkår til eigarstrukturar av selskap og holdingselskap. Nettselskapa er ofte bygde opp som reine kryptiske «bolverk» med formål ikkje å avsløre kven som er reell eigar. Etableringar på nettet i regi av organisert kriminalitet er difor noko som Ekspertgruppa meiner det bør bli fokusert på, og som bør koordinerast mot Kripos/Økokrim. Kontroll og tilsyn krev finansiering, og marknaden må saman med styresmaktene finne ei felles løysing på korleis dette skal gjerast. Ekspertgruppa går inn for at styresmaktene sitt kontrollsystem for speleautomatar blir basert på ein føresetnad om at det innan eit nærare avtalt tidspunkt er innført krav om nettkobling av alle utbetalingsautomatar i Noreg. Gjennomføringa er basert på at det blir utvikla vedtekne spesifikasjonar for slike nettverk. Langsiktige rammer Ekspertgruppa oppmodar styresmaktene å ha som målsetjing å lage retningsliner som underbyggjer langsiktige rammevilkår for pengespelverksemda i Noreg. Ekspertgruppa ser at den teknologiske utviklinga innan pengespel, medfører at langsiktige vurderingar er vanskelege, men er på grunn av dette endå viktigare. For å kompensere for denne uvissa for framtidig teknologisk utvikling, er det naturleg å tenkje gjennom reint strategiske val som må gjerast med omsyn til forvaltning av pengespela i Noreg. Avslutning Den teknologiske utviklinga gir i stadig større grad høve til å overføre store datamengder anten det er PC/Internett, TV eller mobile plattformer som UMTS og GPRS. Dette gir speleoperatørane høve til å tilby et breitt tilbod av spel som gir stor oppleving og rask avklaring. Til dømes: På eit Internett-kasino kan ein vinne pengar i den eine augneblinken, og få kreditert gevinsten til sin konto i det neste. På TV vil ein om kort tid kunne følgje ein fotballkamp på den eine sida av skjermen, medan 122

121 ein satsar pengar på kven som scorar det neste målet på den andre. TV-sjåaren sin spelekonto blir debitert og kreditert etter kvart som det blir scora mål. På UMTS/GPRS vil ein også kunne spele enkle pengespel, nesten uansett kor ein er (med atterhald om utbyggingsgrad). Den teknologiske utviklinga tilrettelegg for å kunne tilby dei same pengespela både på PC/Internett, i TV og på mobile plattformer samstundes. Det skal berre gjerast ei relativt enkel tilpassing av programvaren som styrer spelet og betalings-løysningane. Dette gir den enkelte speleoperatør høve til å auke distribusjonen, noko som er avgjerande for at operatørane skal greie å drive lønsamt i et lite land som Noreg. Ekspertgruppa presiserer at det skal vere plass i marknaden til både private lotteri og statleg kontrollerte spel. Gruppa meiner det er viktig at styresmaktene utviklar eit felles regelverk for pengespela i Noreg med god offentleg styring og kontroll. Den offentlege styringa skal sikre at inntektene på dette området går til samfunnsnyttig/ideelt og humanitært arbeid. 123

122

123 7. Konkurransen frå utlandet Mandat: «Kartlegge hvordan konkurransen fra utlandet påvirker statlige spill og private lotterier i Norge, og fremme forslag til hvordan norske spill og lotterier kan møte den utenlandske konkurransen». 7.1 DEN NYE SPELEVERDA Noreg blir utsett for ein stadig sterkare konkurranse frå utanlandske speleoperatørar på Internett. Det er rekna med at nordmenn i år 2000 spelte for millionar kroner på utanlandske speleoperatørar sine spel og lotteri. Ifølgje Datamonitor (sjå til høgre) kjem omsetninga i «online gambling» i Vest- Europa opp i nesten 20 milliardar kroner i Same kjelde reknar med at talet aukar til ca. 50 milliardar kroner i Dersom den norske «lekkasjen» til utanlandske online speleoperatørar aukar som rekna med ovanfor, vil nordmenn leggje igjen over to milliardar kroner hjå utanlandske online speleoperatørar i Ekspertgruppa har grunn til å tru at denne utviklinga kjem til å skje. Fleire utanlandske operatørar har planar om å satse på den norske marknaden, mellom anna ved å leggje til rettes med norsk speleinformasjon og aktiv marknadsføring av tilboda gjennom norske medier. Ein internasjonal spelemarknad på Internett, utan reguleringar, skaper to problem: A) Pengar som vi ønskjer skal gå til norske ideelle formål, blir kanalisert til utanlandske private operatørar som berre har kommersielle mål med si verksemd. B) Norske styresmakter får ikkje setje vilkår for aktiviteten og førebyggje speleavhengighet. Internett utgjer i dag ein liten del av den totale marknaden for spel og lotteri, men den er sterkt veksande over heile verda. Det er difor viktig for norske styresmakter og norske lotteriverdige formål å følgje konkurransen frå utlandet. Nye internasjonale spelestader på nettet dukkar opp kvar dag. Spelemarknaden har vore godt kontrollert i Noreg. Internett utfordrar systemet ved å opne for den globale spelemarknaden 24 timar i døgnet. Nordmenn er speleglade, og spelte i fjor for om lag 21 milliardar kroner. I tillegg viser undersøkingar at over 70 prosent 1 av dei norske husstandane har tilgang til Internett. Det gjer den norske marknaden veleigna for spel på nettet. 1 PricewaterhouseCoopers rapport «Kartlegging av det norske Internettmarkedet» på oppdrag av Post og Teletilsynet. 125

124 Nettspel er ei utfordring som ingen nasjon heilt veit kva dei skal gjere med. Det finst pr. i dag ikkje noko internasjonalt regelverk for spel på Internett. Nokre nasjonar prøver seg med ei form for regulering av spel på nett, og Danmark har nyleg kome med framlegg om ulike tiltak. Dei utanlandske aktørane på pengespel over Internett, er ikkje godkjende i Noreg. Her står norske styresmakter overfor ei stor utfordring dersom politikken med formål skal halde fram. Utviklinga går raskt, og krev tiltak på fleire frontar for å oppretthalde nasjonal kontroll over pengespel og lotteritilbodet i Noreg. Det er mottakarane av overskot det går ut over, det frivillige Noreg taper store summer til reint kommersielle utanlandske interesser. Etter Norsk Tipping sitt estimat spelte nordmenn for 400 millionar kroner på Internett i fjor. Ut frå dette kan det seiast at humanitære og samfunnsnyttige organisasjonar tapte ca 150 millionar kroner. Det er pr. i dag gitt løyve til tre ulike prøvespel på Internett; Norsk Tipping, Rikstoto og ei samanslutning av ti humanitære organisasjonar har fått klarsignal til å teste ut spel på nettet. I tillegg er det gjeve ein prøvekonsesjon til eit SMS-lotteri. Det er mange som fryktar at omsetninga hos tippekommisjonærane vil bli redusert dersom interessa for spel på Internett veks. Handels- og servicenæringa har starta ei eiga utgreiing av kva som kan gjerast for at Internett-utviklinga ikkje skal skade kommisjonærleddet og dermed få konsekvensar for svært mange nærbutikkar i distrikta. Rikstoto meiner at under dagens tilhøve blir Norsk Rikstoto, og dermed norsk hestesport, den store taparen i konkurransen med bookmakerane på nettet. Rikstoto ser svært alvorlig på dei problema som spel på nettet representerer. Bookmakerane som berre har profittomsyn, kan tilby inntil 90 % i tilbakebetalingsprosent til spelarane. Gevinstramma til Norsk Rikstoto, som skal gi avkastning til hestesporten, ligg på ca 67 %. Norsk Tipping føler også konkurransen frå utlandet. Selskapet vil med det første endre på Odds-tippinga slik at det også for nordmenn er høve til å tippe på «singler» (ein kamp). Dette er eit populært spel hjå bookmakerane i utlandet. Hos Norsk Tipping har kunden måtte spele på ein kombinasjon av minst tre kampar på oddsen. Konkurransesituasjonen for spel Tilbodet på sportsspel er omfattande, og det finst inga samla oversikt. Enkle søk på nettet gir mange treff. Tippebladet Tips hadde i veke ein oversikt over 125 speleselskap med sportsspel, dei fleste av desse var private. For kasino og talspel er talet tilbydarar av spel endå større enn for sportsspela, og endå meir uoversiktlig. Mange av dei private selskapa som tilbyr sportsspel, har også spel og lotteri som Lotto, Keno, Rulett, Slotmachines, Black-Jack osv. I tillegg er det ei rekkje selskap som berre tilbyr kasinospel. Det vi veit sikkert, er at spelaren har mange alternativ for spel og underhaldning utanfor dei tradisjonelle pengespela i Noreg. Med informasjonsteknologien si eksplosive utvikling, kan vi vente at nye spel og lotteriformer vil utvikle seg i åra framover. Internett og digitalisering av etermediene vil opne for nye sjansar og utfordringar. I løpet av nokre år vil vi få eit heilt anna underhaldningstilbod inn i våre heimar. Ein slik kvardag vil stille spele- og lotteriselskapa overfor auka konkurranse om spelaren sin gunst og tid. Samtidig er det stadig fleire aktørar som gjerne vil ha sin del av spelemarknaden. Teknologien har fjerna dei barrierene som tidligare eksisterte for grenseoverskridande spel, og det er mange store og små internasjonale 126

125 aktørar som gjerne vil tene pengar på nordmenn. Eit stort tilbod av internasjonale spel med astronomiske premiesummar sett med norske auge kan bli kvardagen om få år. Det finst tusenvis av pengespel på Internett. Det er vanskeleg å seie kven som er ulovlege og ikkje. Problemet er at det er usikkert kor langt lova går i dag. Lotterilova, Lov om pengespel og Totalisatorlova femner ikkje tilstrekkeleg om regulering av pengespel over Internett eller andre nye elektroniske salskanalar. Denne delen av utgreiinga vil vise nokre døme på ulike pengespel som er å finne på Internett, og vil drøfte utfordringane. Dessutan kjem framlegg til korleis Noreg kan møte konkurransen frå utlandet på spel- og lotteriområdet. Vi presiserer at denne delen av utgreiinga ikkje tek føre seg den nasjonale konkurranse-situasjonen mellom dei private og statlege pengespelaktørane NOKRE SENTRALE AKTØRAR PÅ INTERNETT Det finst eit rikt utval spel og lotteri på Internett. Desse tilboda kan vi dele i to hovedkategoriar utfrå om dei er retta direkte eller mindre direkte mot nordmenn. I dette kapitlet presenterer vi ei rekkje tilbod frå begge kategoriane. Vi ser såleis nærare på aktiviteten til nokre selskap, og måten dei opererer på. Informasjonen er henta frå nettsidene til dei ulike aktørane, og det er stor skilnad i kor mykje som er lagt ut. Vi har lagt vekt på følgjande: Kvar selskapet opererar frå Aldersgrense Høve til kontakt med selskapet Kva aktivitet selskapa tilbyr Kva som blir kravd for å få høve til å spele/gjere veddemål Informasjon om konto og kredittkort Eventuelle tilleggsopplysningar om språk og tryggleik KATEGORI «TILBOD IKKJE RETTA DIREKTE MOT NORDMENN» Her ser vi på tilbod som ikkje er teksta på norsk, og dermed ikkje rettar seg direkte mot nordmenn, men som likevel kan nyttast ut frå språkkunnskap eller kjennskap til spela frå før. SPORTSVEDDEMÅL OG KASINO Intertops ( Selskapet Intertops starta i 1982, og satsar på både sport og kasino. Selskapet er lisensiert i Antigua, og er under leiing av styresmaktene i Antigua og Barbuda. Intertops fortel at kontoen blir sperra og pengane haldne tilbake dersom det blir oppdaga spelarar under 18 år. Kontakt med selskapet er mogeleg via e-post og brev. I tillegg finst det supporttelefon i England, Nord-Amerika og Tyskland, forutan eit hovudtelefonnummer og eit telefaksnummer. Selskapet har avgiftsfrie telefon-nummer for heile verda. Intertops.com har i dag engelsk- og tysk-språklege sider. Intertops tilbyr odds på forskjellige idrettsarrangement i USA, boksing, golf, motorsport, tennis, fotball, dart, ski, baseball, europeisk fotball og annan europeisk lagidrett, m.m. Vidare presenterer dei den norske Tippeligaen, FA-cup og UEFA Champions League. Utanom sport tilbyr dei odds på finansmarknaden, underhaldning, politikk og på fleire andre område. Tilgang krev at brukaren registrerer seg og får brukarnamn og passord. Intertops.com aksepterer kredittkort av typen Visa, Mastercard og Euro. Selskapet er ein autorisert FirePay grossist. FirePay er ein del av SureFire Commerce, som er ein verdsleiar innan sikker betalingsformidling. For å utføre veddemål-satsing hos Intertops, brukar ein wap-teknologi eller pda. 127

126 Ein kan vinne opptil dollar pr. veke. Alt blir sitert i US dollar, og kreditt blir ikkje gitt. Intertops styrer også FreeSB.com. («Free Sportsbook») som tilbyr gratis veddemål i all sport. FreeSB er ein konkurranse som gir kontantar eller gåver til dei 100 beste konkurrentane kvar veke. Aldersgrensa er 18 år, og høgste premie er dollar kontant. Om det er ønskje om spel med verkelege pengar, så må det registrerast konto hos Intertops.com. Intertops.com skal over tre år ha betalt ut 500,000,000 dollar i gevinstar. Kort om nokre andre selskap som også satsar på både sportsveddemål og kasino: Aloha Casino and Sportsbook ( Aloha Casino er privat eigd og lisensiert, men har ikkje oppgitt kvar dei har lisens. Ein kan kontakte selskapet via e-post og kundeservice. Om det er utanlandsk kunde som skal registrere seg, må den personen fylle ut ei autorisasjonsform for at Aloha skal kunne køyre kunden sine innskot gjennom kredittkortet. Aloha Casino and Sportsbook tilbyr berre engelskspråklege sider. ASPINALLS.com ( Aspinalls.com blir driven av Aspinalls Online Limited, der foreldreselskapet er Aspinalls Online plc, eit offentleg notert engelsk selskap. Aspinalls prosentutbetalingar følgjer industristandarden. Dette endrar seg frå spel til spel, men det vil ikkje vere under 92 %. Det må ikkje betalast avgift, då dei opererer utafor landets grenser. Aspinalls krev personidentifisering ved innbetaling. Aspinalls.com har berre engelskspråklege sider. Cybersportsbook and casino ( Cybersportsbook er lisensiert og regulert av Antigua og Barbuda, og satser på sportsvedding og casino. Selskapet har berre engelskspråklege sider. SPORTSVEDDEMÅL Globet ( Globet International Sports Betting Limited opererer frå London (UK). Globet er registrert og autorisert av fleire institusjonar, som m.a. «Betting Licensing Committee, Trade Mark Registry Registreringssertifikat og Horserace Betting Levy Board. Globet er i den internasjonale marknaden, og satsingsområdet er sport. I vilkåra heiter det at «Kunden må vere myndig i det landet der vedkommande bur. Globet kansellerer veddemål eller gevinst som er vunne av mindreårig». Det er mogleg å ta kontakt via telefon, telefaks, e-post og ordinær post. Det kan tippast døgnet rundt heile veka på eit utval av sportshendingar som fotball (Premier League og 1 divisjon i England, Bundesliga, fransk serie, italiensk serie, etc), tennis, motorsport, golf, ishockey, basketball, volleyball, baseball og den finansielle marknaden. Odds blir jamleg publisert mellom anna på nettstaden og Eurosport tekst-tv. Maks vinst pr. veke pr. kunde, er pund utan omsyn av tal på veddemål som er plasserte. Globet betaler avgift til den britiske regjeringa Det kan setjast innsats online, via telefon og via fax. Utbetalingar kan skje gjennom Western Union, sjekk i pund, bankoverføring eller til Visa, Mastercard eller Switch. Globet tilbyr italienske, engelske, spanske og tyske sider. Dei aksepterer kredittkorta 128

127 Mastercard, Visa, Delta, Switch og Solo. Selskapet gir ikkje informasjon om personidentifisering og avgifter. CASINO Arcada Casino ( Arcada Casino er lisensiert og regulert av Costa Rica. Kasinoet krev at kundane er over 18 år, og har tiltak for å verifisere at aldersgrensa blir halden. Spelaren kan kontakte selskapet berre via e-post. Selskapet reklamerer med at nedlasting ikkje er nødvendig for å kunne spele, og at dei gir prosentar på alt mogleg ved registrering. Pengane som er i omløp, er US dollar. Arcada Casino tilbyr spel som liknar på utbetalingsautomatar, forutan tabell- og pokerspel. Etter registrering må kunden oppgi kredittkortnummer (VISA eller Mastercard). Kasinoet er forplikta til å oppdage og redusere speleavhengighet. Prosedyrene inkluderer månadlege innskotsgrenser og analyser av spelemønster. Dei har link som viser vidare til «Gamblers Anonymous». Selskapet sine sider er berre på engelsk. Kunden kan skaffe seg forteneste gjennom å reklamere for kasinoet på eiga heimeside. ANDRE KASINO-SELSKAP Avatarkasino ( Selskapet opplyser at det har base i Montreal, Canada. AvatarCasino tilbyr, pr. i dag, berre engelskspråklege sider. Blackjackballroom ( Bak dette namnet ligg eit kasino som har kontakttelefon til Hong Kong, England, USA og Australia, som sannsynligvis betyr at dei har kommisjonærar i desse landa. HUNDEVEDDELØP 24dogs ( 24dogs er eigd og styrt av 24dogs Racing Limited (Irland), eit dotterselskap eigd av Wembley plc som eig og styrer veddeløpsbaner i USA og England. 24dogs kan kontaktast via e-post og via telefon. KATEGORI «TILBOD RETTA DIREKTE MOT NORDMENN» Her kjem nokre døme på spel på internett lagt til rettes for norske spelarar. SPORTSVEDDING OG KASINO Yabet ( Yabet er registrert på Dei nederlandske antillane, men har norske eigarinteresser. Det er kjent at dette selskapet vil satse på sportsspel i konkurranse med Oddsen i Noreg. Selskapet har lisens for sportsveddemål og kasino-tenester via telefon og Internett til heile verda. Identifikasjons-dokument er naudsynt berre når Yabet spør etter det. Normalt skjer dette berre dersom kontoaktiviteten er på meir enn ca 3000 Euros/USD over ein 3-månadersperiode. Yabet fortel at det finst fleire måtar å spore seg ned til ein person. Selskapet kan når som helst be om identifikasjon dersom dei har mistanke om ukorrekt informasjon frå kunde. Selskapet stengjer kontoen dersom det blir registrert kundar under 18 år. Yabet.com kan kontaktast via e-post og telefon. Kundane betalar ikkje spele- eller kontoavgift. Ettersom Yabet er lisensiert frå Dei nederlandske antillane, treng dei ikkje å rapportere om avgift på arrangement. 129

128 Yabet tilbyr norsk tippeliga, 1.divisjon og 2.divisjon i fotball, amerikansk fotball, golf, tennis, ishockey, segling, handball, basket og diverse anna. Yabet kjem med eit utvida speletilbod for Skandinavia, og vil denne hausten og komande vinter tilby ishockey frå alle dei nordiske landa pluss handball fra Noreg, Sverige og Danmark. Overføring kan skje via kredittkort, NETeller, sjekk eller bank. The NETeller Cash Transfer System er ein måte å overføre pengar på over Internett. Om kundar er busette i Europa, må det brukast av Yabet sitt norske eller svenske banksamband. Aksepterte kredittkort er VISA og Mastercard. For å sikre at kredittkort ikkje blir brukte av andre enn kunden,tek Yabet seg retten til å spørje etter identifikasjon og verifikasjon i tråd med sine reglar og reguleringar. Administrator av Yabet sine sider, er Web Game Corporation Ltd, som var eit av dei første selskapa til å få ein full regjeringslisens på øya Curacao, ein del av Dei nederlandske antillane. Maksimum beløp som kan vinnast av ein kunde på ein dag med veddemål, utan omsyn til innsatsen, er rundt US dollar. Det er lagt ut maks innsats på nokre av sports-aktivitetane. Yabet tilbyr kundane sine fire språk på sportsveddemål, medan kasinoet dei har link til, er berre engelskteksta. SPORTSVEDDEMÅL Centrebet ( Centrebet er bookmaker i Australia, og vart etablert i Selskapet er lisensiert av «The Northern Territory Government of Australia» til å drive med spel over telefon og Internett. Årlege rekneskap og daglege aktivitetar blir overvaka og gjennomgått av styresmaktene. Selskapet er 100 % eigd av selskapet Jupiters Ltd, og har ein årleg omsetnad på over 2,5 milliardar kroner. Jupiters gir selskapet den finansielle og praktiske støtte. Centrebet har i dag kundar i 82 land, og 70 % av desse spelar på Internett. Ei målsetjing er høg tilbakebetalingsprosent. Aldersgrensa er 18 år, og kontrollen er basert på tillit. Ved registrering må kunden oppgi fødselsdato. Kontakt er mogeleg via telefon, telefax, post og e-post. I tillegg eksisterer det eit skadinavisk informasjonskontor. Centrebet tilbyr stadfesta spel online på heimesida. Det er ingen gevinstskatt eller medlemsavgift, og det er gratis å opprette ein spelekonto. Overføring av pengar til spelekonto skjer anten via kredittkort på heimesida, eller via Centrebet sin norske bankkonto. Centrebet tilbyr fotball frå mange land, rugby, hesteløp, ishockey, handball, etc. I norsk fotball tilbyr dei odds på Tippeligaen, 1.divisjon og 2.divisjon, og dei har norsk eliteserie i basketball for menn, norsk herre- og damehandball, norsk trav og norsk eliteserie i innebandy. Ein talsmann for selskapet fortel at Centrebet omset for meir på norsk 2.divisjon enn 1.divisjon. For å kunne opne spelekonto, må ein sende inn søknad, men elles er tilbodet gratis. Om det blir sendt sjekkar til Centrebet, så kan ein ikkje spele før denne er klarert. Det går ikkje an å få kreditt på spelekontoen, og kunden har ansvar for at det finst tilstrekkeleg med pengar på kontoen ved innsending av spel. Ved spel via telefon blir samtalane tekne opp på band. Ein kunde kan overføre pengar til Centrebet ved å benytte internasjonale kredittkort. Men det skal merkast at selskapet reserverer seg retten til å krevje eit administrasjonsgebyr på 3 % ved overføring via kredittkort dette for å dekkje omkostningane til kredittkortselskapet. Gyldige kredittkort er VISA og Mastercard (og Bankcard innanfor Australia). 130

129 Pengar kan overførast direkte frå konto til Centerbet sin norske konto i Sparebanken Nor. Centrebet har sidene sine på 6 ulike språk (dansk, tysk, engelsk, norsk, finsk og svensk). Playit ( Playit vart etablert hausten 2000, og tilbyr oddsspel frå ei adresse i London. Bak selskapet ligg det norske eigarinteresser.eigar av Playit. com er det engelske selskapet Playit.com Ltd. Selskapet er etablert etter britisk lov, og har veddemålslisens for heile verda. Selskapet har pr. juni 2001 spelarar i 70 land, og om lag 20 tilsette. 65 % av dei kundane er norske. Det mest populære oddsspelet er tennis og internasjonal fotball. Spel på den norske fotballen varierer. I eit intervju seier dagleg leiar, Thomas Wiggen, at dei forventar ein omsetnad på mellom 180 og 230 millionar kroner i [Tips; ] Playit kan kontaktast via e-post, telefon og telefaks. Selskapet kjem til å satse hardt på hest i Norden, men opplyser at dei ikkje vil konkurrere mot Norsk Rikstoto. Av andre oddsspel innan norsk sport tilbyr Playit; Tippeligaen, toppserien fotball for kvinner, 2.divisjon fotball menn, eit par 3.divsjonsavdelinger fotball menn, eliteserie ishockey, basket i Noreg og trav. Det kan også satsas pengar på ein del utanomsportslege hendingar. For å kunne registrere seg som spelar ved Playit.com, må ein vere fylt 18 år og akseptere vilkåra. Spelaren kan velje om innbetaling til spelekonto skal skje via kredittkort eller bank. Minimumsinnsats pr. spel er 1 engelsk pund, evt SEK/NOK/DKK 10,-. Ved oppretting av konto krevst det eit minimusinnkot på 12,50 EURO, evt SEK/NOK/DKK 100,-. Playit tillet ikkje spel på over kroner pr. kamp. Playit viser ikkje lenkar vidare til andre selskap. Selskapet betaler 6,5 % skatt av brutto omsetning til engelske styresmakter frå 1. oktober er denne avgifta 15 % av bruttoforteneste. Playit.com tilbyr i dag versjonar på tysk, engelsk, dansk, svensk, finsk og norsk. Unibet ( Selskapet Unibet har lisens for å drive speleverksemd på Malta. Selskapet er svenskeigd. Drifta er regulert og overvaka av «The Gaming Board of Malta». Unibet er ein del av eit internasjonalt konsern med hovudfirma basert i London. Selskapet sjekkar kundane sine opplysningar når dei ber om utbetalingar frå sin Unibetkonto. Viser det seg at ein kunde har brote Unibet sine reglar, kan Unibet fryse kunden sin konto. Unibet betaler speleskatt til Malta, og vanleg skatt til dei landa der selskapet er representert, dvs Malta, England og Sverige. Av norsk sport har Unibet tilbod om odds på Tippeligaen, 1.divisjon og 2 divisjon fotball. Oddssjef i Unibet, Christer Engman, fortel at nordmenn spelar mest på fotball, handball og ishockey. Når det gjeld trav, så set Unibet odds på Bjerke og V75. Store spel førekjem, i år 2000 godkjende dei eit spel på pund (1.50 i odds). Unibet er truleg størst på den svenske marknaden med kundar og tilbod om 800 speleobjekt kvar veke. Dei har bygt opp eigne Internett-sider på 12 språk, har administrasjon på Malta, og lønnar 65 tilsette. Selskapet opplyser at dei har rundt 1000 aktive norske kundar. Unibet opplyser at dei har to ulike former for maksimale utbetalingar. For spel over Internett er maksimum gevinst sett til 5000 pund, men kundane kan ringje inn sine spel. I slike tilfelle kan maks gevinst aukast mykje, men det må gjerast avtale med Unibet si leiing på førehand før spel er sett. Om lag % går tilbake til 131

130 kundane. Unibet vil i år venteleg ha ein omsetning på 800 millionar kroner. Krav til alder har Unibet formulert slik: «Et individ som søker om å få en Unibet-konto, garanterer at vedkommende ikke er under 18 år». For å vere kunde hos Unibet må spelaren også registrere seg og betale inn pengar på spelekontoen. Dette kan gjerast anten via bankkort online, bankkort over telefon eller bankgiro/postgiro. Minste innbetaling med bannkkort er kroner 100, men 500 kroner på bank/postgiro. Unibet nyttar seg av Royal Bank of Scotland for kontooverføringar. Det kan setjast inn pengar på kontoen gjennom VISA, Mastercard online, eller gjennom ein bank i land der Unibet er representert. OddsAlive ( OddsAlive er leia av m.a. Rolf Skår og Christian Vennerød. I intervju med Tips (Tips, ) kom det fram at selskapet vil utfordre Norsk Tipping. OddsAlive er registrert på Malta, og for å kunne søkje om konto må spelaren vere fylt 18 år og ikkje vere maltesisk statsborgar. OddsAlive kan kontaktast via e-post og telefaks. Rekneskapsførar og revisorar er maltesiske, og skatten blir betalt til Malta. Staben og kundemålgruppa er norsk. Rundt 1.desember kjem OddsAlive venteleg med ein søknad om konsesjon i Noreg, og dei meiner at for å få den godkjent, så må lova endrast. I staden for å gi 28 % til selskapsskatt, så ønskjer selskapet å gje 28 % til idretten spelarar omsette for 10 millionar den første månaden OddsAlive var på nett. Ifølgje Finansavisen , fortel Vennerød at 90 % av omsetninga skal betalast ut igjen i premiar. OddsAlive tilbyr versjonar på norsk og engelsk. BetandWin ( BetandWin har base og lisens i Austerrike. Dei er lisensierte som eit underhaldnings- og teknologiselskap som driv med mange former for veddemål. Hovuddistribusjon skjer over Internett, og strategien er basert på tre aktivitetar: Veddemål, informasjon og underhaldning. Kvar brukar må stadfeste å ha minimumsalderen som gjeld i det landet brukaren spelar i. I tillegg til dette krev BetandWin å leggje ved eit offisielt identitetsdokument ved utbetaling av gevinstar til spelar sin konto. BetandWin kan kontaktast via e-post eller telefon, og det ligg ute bilete av kvar tilsett med namn og informasjon. 92 % av den totale innsatsen hjå BetandWin går attende til kundane. Av norsk sport tilbyr selskapet m.a. ishockey eliteserien, fotball menn ned til og med 2. divisjon. Aksjonærane består av private, finansielle og strategiske investorar. Selskapet oppgir å ha vel kundar. Sidan BetandWin har lisens både i Austerrike og Gibraltar, så er det obligatorisk å betale speleavgifter til begge statane som har gitt lisens. Kredittkort dei aksepterer: VISA, Mastercard, American Express og Diners. Overføringar kan skje via bank, sjekk eller med kredittkort. Kunden har høve til å setje ei sjølvsperre på kontoen. BetandWin har sider på tysk, italiensk, svensk og spansk. SSP Internasjonal Sportsbetting Service ( SSP har vore lisensiert bookmaker sidan 1976, og frå sine kontor i London og Belgia tilbyr selskapet eit utval av sportsveddemål til internasjonale kundar. Selskapet har kommisjonærar i Italia, Belgia, Austerrike og Spania. Kunden kan tene opptil kr.250,- på eigen spelekonto for kvar nye kunde han vervar. Dette 132

131 lov. Selskapet har kontor i London og på Malta. Dei har eigne sider på 11 språk, inkludert norsk. Maksimum gevinst er på kroner netto pr. spel. Selskapet tilbyr spel på norsk fotball ned til 2.divisjon. ANDRE SPEL OG LOTTERI Figuren øverst viser at det er heile 70% som er tyske kundar, med engelske på andreplass med 16%. Mest populært å spele på, er fotball med heile 56% av omsetnaden. Figuren viser at det er sportsveddemål som er det mest interessante blant kundane med heile 55% Kilde: urrentlanguageid=1 er ei marknadsføring vi ser hos stadig fleire aktørar på nettet. SSP har i dag sider på mange språk, inkludert norsk. Expekt ( Expekt.com Ltd er eit selskap med sete i Malta, som etter maltesisk lovgjeving har rett til å drive bookmaker-verksemd. Expekt har svenske eigarinteresser, er under tilsyn av maltesiske styresmakter, og jobbar under maltesisk DrHo.com ( DrHo.com reklamerer med å vere verdas første live-kasino på nettet. Asiatiske croupierar skal «oppvarte» spelaren på Internett. Selskapet oppgir å ha strenge tryggleiksreglar i høve til svindel med kortnummer. DrHo.com er plassert på Antigua i Karibia. Nettstaden opna i mai, og allereie den første månaden passerte omsetnaden 1 million dollar. Mannen som står bak, Peter Kjær (dansk), har planar om å opprette eit fond til fordel for dyr. Iworld24.com ( Iworld24 er eit selskap som har utvikla eit konsept der Internettspel og nettverks-marknadsføring er sameina. Desse bransjane veks raskt i dag. Systemet fungerer slik at ein kan velje mellom å vere «kunde» eller «pluss-kunde». Dette kostar høvesvis 30 og 220 EURO pr. år. Kvar kunde opparbeider seg poeng ved å verve nye kundar. Kvar kunde vervar to nye, og slik får vi eit todelt system, «venstre» og «høgre». Kvar kunde har høve til å lage mange slike hierarkiske system. Når ein kunde opparbeider nye kundar, vil desse gjennom sitt vervingsarbeid generere bonuspoeng til den kunden som starta prosessen. Bonus blir utbetalt etter eit fastsett skjema. Myluckyworld I Noreg har vi i lengre tid sett at store norske medieaktørar etablerer, eller blir delaktige i forskjellige speleportalar. Nyleg vart det kjent at den norske Aller-gruppen på vegner av Se og Hør har kjøpt seg inn med ein eigardel på 133