PROSJEKTPLAN. Prosjekttittel: Digital språkbank for nordområda (DIGINORD) Mål med prosjektet

Transkript

1 PROSJEKTPLAN Prosjekttittel: Digital språkbank for nordområda (DIGINORD) Mål med prosjektet Målet med prosjektet er å etablere ein digital språkbank for nordområda (DIGINORD) til bruk for forsking og undervisning. Når ein slik språkbank er etablert, må han vedlikehaldast, for digitale data forvitrar lett sidan datateknologien heile tida er i utvikling. Nye språklege data må heile tida kunne leggjast til i databanken. Bakgrunn for søknaden Ved Universitetet i Tromsø finst det i dag språkmateriale (både originalmateriale og kopiar) av ulikt slag frå norske, samiske og kvenske dialektar. Materialet er lokalisert ved det som har blitt kalla Nordnorsk talemåls- og stadnamnarkiv. I tillegg finst materiale hos ulike forskarar på karelsk, russisk og fransk. Materialet finst som lydbandopptak og i ulike skriftlege data, og materialet er dokumentert til ulike tider. Det eldste lydbandmaterialet er av samiske dialektar og ligg føre som spoleband frå talet. Ein del av lydbandmaterialet er kopiert (tryggingskopiar), mens andre delar ikkje er kopierte. Slik dataa ligg føre i dag, er dei lite tilgjengelege for utforsking. Når det gjeld norsk, er det framleis slik at av norske talemål er det dei nordnorske talemåla som er minst utforska. Det er nok fleire forhold som ligg til grunn for dette tilhøvet, både faghistoriske og andre forhold. Dei felta av nordnorske talemål, tilliks med norske talemål elles, som har vore mest undersøkte, er fonologi og bøyingsmorfologi, men framleis er det mykje som det ikkje er forska på. Dialektsyntaks har vore lite undersøkt, men her har det etter kvart komme til ein del forskingsarbeid, men svært lite undersøkt er leksikalske og ordgeografiske forhold. Innafor kvensk og samisk språkforsking er mykje ugjort, og enklare tilgang til språklege data vil kunne få fram nye forskingsarbeid. Bruk av digitale språkdata Om arkivmaterialet blir tilgjengeleg i digitalisert form, opnar det seg mange høve for å utnytte det, både til forsking innafor humaniora og til undervisning, både på universitetsnivå og elles i utdanningssystemet. Data som er tilgjengelege i digital form, vil også kunne vere til nytte for andre enn språkforskarar, t.d. for forsking innafor etnologi, sosiologi og antropologi.

2 Det er særs viktig som eit ledd i dagens revitaliseringsarbeid med kvensk språk og samiske dialektar at digitale ressursar blir etablerte. Eit korpus over kvensk språk vil vere viktig for arbeidet som pågår med standardisering av eit kvensk språk. Lydbandopptak av kvenske og samiske dialektar som no er utdøydde, er det svært viktig å ta vare på og gjere tilgjengelege. Det er sjølvsagt også viktig å ta vare på dokumentasjon som finst av norske dialektar, for også her gjer språkdød seg gjeldande ved at dialektar døyr ut og blir erstatta av andre former for norsk, jf. dølamålet i Indre Troms som kan vere i ferd med å bli utradert. Eitkvart dokumentert og strukturert språkmateriale vil vere ei kjelde til språkbeskriving og utforsking både semantiske, fonologiske, morfologiske og syntaktiske tilnærmingar. Grammatikkar over ulike varietetar vil kunne utviklast, og dei språklege dataa vil kunne inngå i utvikling av undervisningsmateriell. Framskaffe nye språklege data Det vil også vere eit mål for prosjektet å skaffe til veges nytt materiale om språk og dialektar i nordområda, t.d. i form av innsamling til phd- og mastergradsprosjekt. Nærmare om nordnorsk ordtilfang Nordnorsk ordtilfang er også mangelfullt dokumentert og representert i nasjonale norske ordbøker. Hoel (1994:155) har undersøkt delar av Ivar Aasens Norsk Ordbog [1873] og funne at 8 % av orda som er heimfesta til eit bestemt geografisk område, er frå Nord-Noreg (46 % av heimestingane er frå Austlandet, 31 % frå Vestlandet). 1 Utveljingsprinsippet for ord til Nynorskordboka har vore at eit ord må vere registrert i minst tre fylke for å få komme med i ordboka. 2 Geografisk sett er det nordnorske området svært stort jamført med resten av landet, og sidan det berre er tre fylke i dette området, fører utvalskriteriet til at mange nordnorske ord ikkje kan få innpass i ei slik nasjonal ordbok. Situasjonen er likevel ikkje slik at nordnorsk ordtilfang ikkje er dokumentert. Språkforskaren Hallfrid Christiansen har gjort ein stor innsats for å skaffe til veges kunnskap om nordnorsk talemål. Ho hadde planar om å lage ei nordnorsk ordbok og har samla inn eit stort leksikalsk tilfang. Dette tilfanget, eller i alle fall delar av det, er skrive ut på setlar, i alt om lag setlar. På setlane er normert ordform ført opp, uttale i norvegialydskrift, tyding, heimfesting og 1 Hoel, Oddmund L. 1994: Ordbøkene til Ivar Aasen. Maal og Minne, hefte 3-4, Nynorskordboka, s. VII.

3 tidfesting. Materialet er særleg frå Nordland og Troms nordover til og med Helgøy herad. Nord-Troms og Finnmark besøkte ho ikkje, men materialet etter Christiansen inneheld også litt tilfang frå desse områda. Også fleire andre personar har samla inn mykje nordnorsk leksikalsk tilfang som ikkje er publisert. Dette arkivmaterialet er i dag utilgjengeleg for andre enn forskarar og spesielt interesserte. Av publisert materiale må nemnast ei av dei første regionale norske ordbøkene, Håløygsk ordsamling av Johan Hveding (1968). Det finst i tillegg fleire lokale ordbøker av varierande omfang og kvalitet. Alle desse bøkene er i dag ofte svært vanskelege å få tak i. Eit rikhaldig materiale ligg altså føre, men i ei form som gjør at det er svært vanskeleg for folk flest å få innsyn i eller tilgang til materialet. Originalmaterialet etter Hallfrid Christiansen finst i dag ved Målførearkivet ved Universitetet i Oslo. Rapporten "Evaluering av Norsk Målførearkiv" av går inn for at alt originalmateriale etter Hallfrid Christiansen frå Nord- Noreg blir overført til Universitetet i Tromsø, og styret ved Institutt for Nordisk språk og litteratur ved Universitetet i Oslo har i styresak 16/01 også gått inn for slik overføring, men dette har av ukjente årsaker likevel ikkje blitt gjort. Det er klart at ei overføring av originalmaterialet etter Hallfrid Christiansen til Nordnorsk talemåls- og stadnamnarkiv ved Humanistisk fakultet, Universitetet i Tromsø, er ei stor utfordring for institusjonen. Det store leksikalske materialet må tilretteleggast slik at materialet kan nyttast både til forsking og til formidling til ålmenta t.d. i form av ein database tilgjengeleg på nettet. Dei rikhaldige samlingane utgjør eit svært godt grunnlag for å lage ei regional ordbok, ei nordnorsk ordbok. Som tidlegare nemnt, er det rikhaldige nordnorske leksikalske materialet mangelfullt representert i nasjonale ordbøker. Det er inga tvil om at ei slik ordbok vil bli møtt med stor interesse av publikum. (Som ein illustrasjon på denne interessa kan nemnast at ei lita ordsamling frå 1998 med ord frå tromsødialekten har selt i over 6000 eksemplar.) Som nemnt har norsk dialektologi særleg vore konsentrert om å utforske fonologiske og morfologiske utbreiingsmønster, mens leksikalske og dialektsyntaktiske mønster har vore lite utforska, trass i at dei sistnemnde studiane viser til dels andre spreiingsmønster enn dei førstnemnde. Frå historiske kjelder veit vi at Nord-Noreg meir enn andre delar av landet har hatt stor tilflytting av folk frå andre landsdelar og andre land. Vi veit at ein stor grad av dialektkontakt og språkkontakt resulterer i forenklingar og utjamingar i

4 morfologien og fonologien til varietetar som blir utvika i svært heterogene språkmiljø, men kva som skjer med ordtilfanget under slike forhold, veit vi mindre om. Når det eksisterande leksikalske tilfanget blir lagt inn i ein database, vil ein kunne nytte materialet til ordgeografiske undersøkingar. Gjennom studium av ordtilfanget vil ein kunne identifisere språklege utbreiingsmønster som vil kunne gje ny kunnskap om språk-, dialekt- og kulturkontakt i og utafor Nord- Noreg. Vi veit ut frå mindre undersøkingar (studentarbeid) at det skjer store endringsprosessar i ordtilfanget. Eit ferskt døme på dette frå dølamålet i Indre Troms er at ingen av ti spurde personar under 20 år kjende tydinga til ordet /''sklæta/ `sludd, men alle ti over 60 år kjende til tydinga av ordet. Derimot kjende sju av ti personar under 20 år til tydingane av orda /''gryn3e/ `gå i djup snø og /''stævle/ `danne issvull. Alle over 60 år kjende tydinga av desse orda Ingen av orda inngjekk i kontekst ved utspørjinga. Orda her kan ein seie høyrer til eit semantisk felt som kunne kallast "ver- og føreforhold". Ei nærmare undersøking ville kunne få fram kunnskap om kva som ligg til grunn for at orda blir traderte så ulikt. Finansieringskjelder Norges Forskningsråd Sveriges forskningsråd Suomen akatemia Norplus Nordisk kulturråd Nordisk råd Sametinget Nordområdemidler/Barentsmidler ABM-utvikling Fylkeskommunane i Finnmark, Troms og Nordland Kultur- og Kommunaldepartemenet Studentrekruttering Bruk i undervisningsopplegg, studenter som arkivassistenter som ledd i mastersutdanninga. Stillinger Datateknikar/arkivar i full stilling. Engasjement eller frikjøp av forskar med allmenn språkteoretisk kvalifikasjon.

5 Frikjøp av fagleg tilsette med språkspesifikke kvalifikasjonar etter ein viss stillingsprosent. Tre phd-studentar (stipend), samisk. kvensk, norsk. Mastergradsstipend til feltarbeid/konferansar/kurs. Utoverretta aktivitet Konferanse/work shop ein gong per år med inviterte og andre forelesarar. Budsjett Datateknikar/arkivar:? Engasjement/frikjøp? 3 Phd-stipend:? 10? Mastergradsstipend á kr ? Work shop-middel: ca per år Samarbeidspartnarar Høgskolen i Alta, Kvensk institutt, Kvensk språkråd, Sámi allasguovlu/samisk høgskole, Finska institutionen ved Universitetet i Stockholm, Umeå, CLARIN (EU 7. Rammeprosjekt), Nasjonalt Digitalt Dialektkkorpus, Phonologie du français contemporain (Paris, Toulouse, Oslo), Norsk Ordbok 2014, Uppsala SOFI, Kotimaisten kielten tutkimuskeskus/inhemska språkcentralen (Finland), etc. Tidsplan Oppstartperiode 5 år