«Den vesle istida» fattige og nødlidende Mennisker af Frøgt for overhengende Fare og Uløcke ved ermelte grumme Sneebrede..

Transkript

1 «Den vesle istida» fattige og nødlidende Mennisker af Frøgt for overhengende Fare og Uløcke ved ermelte grumme Sneebrede.. Atle Nesje Den vesle istida vert brukt om ein periode, spesielt i Europa og Nord-Amerika, som var prega av kjølege somrar og meir ekstremt klima i høve til den varmare perioden i middelalderen Dei este norske breane hadde dessutan si største utbreiing sidan slutten av siste istid jølv om det nst ulike opp atningar, vert den vesle istida i v rt land vanlegvis rekna for å ha vart frå tidleg på 1400-talet til tidleg på 1900-talet. I Noreg ser 1740-talet til å ha vore det verste tiåret under den vesle istida. Desse åra var det hungersnød og dei fleste breane nådde deira største utbreiing etter siste istid. Første halvdel av 1700-talet var karakterisert av kjølege og nedbørrike somrar og mange vintre med mykje nedbør. Vår- og hausttemperaturane var også låge, noko som gjorde vekstsesongen kortare. Ulike kjelder tyder på at sommartemperaturen i snitt var om lag ei grad kaldare enn i dag. Den vesle istida har vorte dokumentert gjennom rekonstruksjon av klimadata for tida før ein fekk systematiske meteorologiske målingar av til dømes temperatur og nedbør. I Noreg finst det til dømes gamle gardsdagbøker med mellom anna opplysningar om dato for såing og innhausting, når innsjøar vart islagde om hausten og isfrie om våren, og når snøen kom og smelta vekk. Desse opplysningane er mel- Figur 1. Kart over Vest-Noreg. Bergen Nordfjord Sunnfjord Folgefonna Olden Gaularfjellet Oppstryn Jostedalsbreen Jostedalen Sogn 50 km Jotunheimen 47

2 lom anna nytta til å rekonstruere vår-/ sommartemperaturar. For tidlegare tider finst det annalar og andre spreidde kjelder. Når det gjeld breane finst det skildringar, ofte av utanlandske turistar eller naturforskarar, om kvar brefrontane låg i høve til ulike terrengformer og spor i terrenget, til dømes moreneryggar. Studiar av sediment (avsetningar) i innsjøar nedstraums brear har, saman med datering av moreneryggar, vore nytta til å rekonstruere korleis breane har variert i storleik før, under og etter den vesle istida. Målingar av årringbreidde i tre har også vorte brukt til å rekonstruere årlege variasjonar i sommartemperatur gjennom den vesle istida. Naturskadar På grunn av at breutløparar frå Jostedalsbreen (fig. 1) under den vesle istida gjekk ned i dalane der folk hadde husdyr og beiteland om somrane, finst det talrike historiske dokument og skildringar av dei naturskadane som breane gjorde. På gardar i indre Nordfjord er dei første rapporterte skadane av brear frå året I 1684 vart gardar i Jostedalen (fig. 1) påført skade av breane. I tidsrommet fram mot slutten av 1700-talet vart gardar i indre Nordfjord påført store skadar som eit resultat av framrykkande brear, isras, fjellskred, steinsprang og jordskred. Dei historiske kjeldene tyder på at værlaget under den vesle istida var kjøleg med låge sommartemperaturar og mykje regn, medan vintrane i første halvdel av 1700-talet var nedbørrike. Kombinasjonen av låge sommartemperaturar og nedbørrike vintre med mykje snø på breane førte til at breane vaks mykje. Mellom 1710 og 1735 rykka til dømes fronten til Nigardsbreen i Jostedalen (fig. 2) fram om lag 2800 meter (eit snitt på omlag 110 meter i året!) og øydela mange av gardane i Mjølverdalen. Mathias Foss, som Figur 2. Nigardsbreen i Jostedalen. Pila markerar moreneryggen som vart danna då breen var på største under den vesle istida i Foto: Atle Nesje. var prest i Jostedalen på den tid, skreiv om utviklinga etter 1742:... men fra bemeldte Tid til Aarsdagen derefter 1743 havde Iisbræen ei allene skudt seg fram de 100 Alne (en alen = 0,68 cm) i Længden, foruden umaadelig i Breden, men endog borttaget Husene, omkastet dem, væltet dem for sig med en umaadelig Mængde af Jord, Gruus og store Stene fra Afgrunden og knuset dem i ganske smaa Stykker som endnu er tilsyne.... Dei fleste breutløparane frå Jostedalsbreen hadde på midten av 1700-talet si største utbreiing sidan slutten av siste istid. Dei ytste moreneryggane er tydlege vitnesbyrd om kor langt ut breane nådde då dei var på sitt største, noko som også syner seg som tydelege skilnader i vegetasjonen utanfor og innanfor desse moreneryggane. Naturskadar, skattereduksjon og økonomisk tilbakeslag I 1684 fekk to bønder på gardane Grov og Bergset i Krundalen, ein vestleg sidedal til Jostedalen, øydelagt beiteland og dei måtte i retten fordi dei ikkje var i stand til å betale dei pålagde skattane. Dette er den første av ei rekkje liknande tilfelle under den vesle istida. Landskylda (også kalla skyld eller bygsel) var den årlege leiga ein leiglending måtte betale for garden som vart brukt. Skylda (ofte kalla skatteskylda) var derfor eit nytta omgrep både for leiglendingsbruk og sjølveigde bruk. I 1670 vart det innført eit system som gjekk ut på at skatteskylda vart vurdert etter kor mange storfe ein hadde gjennom vinteren og kor mykje korn som 48

3 i perioden vart om lag 75 av gardane påført ei eller anna form for naturskade. Ei samanstilling av naturskadar som førte til avtak i skylda i områda rundt Folgefonna, i Sunnfjord og i Nordfjord syner at dei fleste naturskadane skjedde i perioden (fig. 3). Figur 3. Rapporterte naturskadar som førte til avtak i skylda (skattereduksjon) i områda rundt Folgefonna, i Sunnfjord og Nordfjord (etter Grove og Battagel, 1983). vart sådd og hausta. I Sunnfjord var skattbar verdi uttrykt i form av vekta av smør eller fisk. Eininga var laup (18 kg). Av dei historiske kjeldene går det fram at det var ein stor nedgang i talet på husdyr mellom 1667 og 1723; av nitten prestegjeld i Sunnfjord hadde seks ein nedgang i husdyrtalet på mindre enn 15 prosent, medan åtte prestegjeld hadde ein nedgang på meir enn 20 prosent. Den største nedgangen i husdyrtalet var det i Olden, med 39 prosent. Reduksjonen i husdyrtalet på slutten av og første del av 1700-talet skuldast mest truleg det økonomiske tilbakeslaget på grunn av klimaforverringa og mindre fôr under den vesle istida. I 1723 reiste matrikkelkommisjonen rundt om i bygdene på Vestlandet og dei fann då at mange gardar låg svært utsett til med omsyn til naturskade, mellom anna i Olden og Oppstryn. Sytti prosent av gardane vart i 1723 rekna som utsette for naturskade og Brenndalsbreen og Tungøyane (Tungøen) i Oldedalen Ein av dei breutløparane frå Jostedalsbreen som gjorde stor skade under den vesle istida var Brenndalsbreen (i tidlegare tider også kalla Åbrekkebreen), som til slutt øydela garden Tungøyane (fig. 4). Brenndalsbreen er nabobreen til den kjende Briksdalsbreen i Oldedalen. Dei historiske dokumenta tyder på at garden vart påført store skadar over eit tidsrom på om lag år, då brefronten låg i munningen av Brenndalen ovanfor gardshusa på Tungøen. Elva frå breen førte til ei rekkje flaumskred og skadeflaumar over beiteland og dyrka mark. Informasjon om skadane som vart påført gardar rundt Jostedalsbreen kan vi lese i avtaksforretningar i Riksarkivet, Statsarkivet og bygdebøker. Innsyn i øydeleggingane får vi ved å granske avtaksforretningar på Tungøen, som garden heitte på den tid. I 1625 var landsskylda 2 løber og 1 pund smør, og garden hadde då temmelig avling. Dei tre brukarane hadde då ringe formue. Ei avtaksforretning i 1685 fastslo at Tungøen hadde blitt påførst skade på grunn av flaum i hovudelva i Oldedalen og av sideelva Brenna frå Brenndalsbreen. I 1693 vart det avteke 2 1/3 pund fordi garden hadde lide skade på grunn av flaum og snøfonn. Avtaket vart 49

4 Figur 4. Den stipla lina syner Brenndalsbreen sin maksimale posisjon under den vesle istida på midten av 1700-talet. X Der garden Tungøen låg før raset frå breen 12. desember Garden Aabrekk til høgre i framgrunnen. Terrassen framme til venstre syner at havnivået var om lag 85 m o.h. mot slutten av siste istid. Foto: Sigbjørn Myklebust. stadfesta i Garden hadde då lide meir skade. I 1728 vart bøndene på Tungøen tvinga til å flytte husa til ein høgareliggande stad der dei følte seg tryggare (fig. 4). Det står å lese:...og foruden alt dette var endnu det allerbedrøvligste at see, at disse fattige og nødlidende Mennisker, af Frøgt for overhængende Fare og Uløcke ved ermelte grumme Sneebrede, har nu i dette Aar 1728 maat fløtted deris Huse og Værelser paa et andet ringe sted, som de mener ved Guds Ophold og Beskiermelse at være tryggere,... I 1734 vart det avteke 12 merker og i 1745 vart det avteke 1 laup. Då var skylda redusert og garden gjekk inn under grannegarden Åberg. Gjennom første del av 1700-talet var garden utsett for skadeflaum fleire gonger. Men tidleg på 1740-talet låg fronten til Brenndalsbreen på kanten av fjellhammaren ovanfor husa, og under eit kraftig regnvær i byrjinga av desember 1743 rasa det isblokker frå breen som knuste husa på Tungøen. Lærar Martinus E. Bødal, som budde på garden Melheim i Olden (forfattaren sin tippoldefar!) skreiv ned følgjande om denne hendinga (fig. 5): 1743 Den 12 December udtog atter Tungøen af samme Tilfelde med Folk og Fæ og Indbo. Kun en Soldat som tjente der blev reddet samt en Gut ogsaa blev reddet. Den gutten hedde Knud og var fra Rødi i Lodalen Var der Skifte efter Gullak Tungøen og Kone. Kun 2 bedervede Kjör á 4 Mark hver, 1 Fjørpudde, 2 Væster, 1 Par Hoser, 1 Kvitel og 2 Forklæde og 1 Sok var i Behold foredes paa Gaarden 44 Naut og 2 Hæster. 50

5 Etter denne hendinga vart ikkje garden bygd opp att. Omlag 80 år tidlegare hadde Tungøen vore ein av dei beste gardane i Oldedalen. Oppe på Martinus E. Bødal Figur 5. Kopi av originaldokumentet der Martinus E. Bødal (foto: privat) skriv om hendingane på garden Tungøen i Oldedalen i desember Martinus E. Bødal ( ) var tippoldefar til forfattaren. terrassen der garden Tungøen låg på 1740-talet kan vi framleis sjå grunnmurane etter bygningane (fig. 6). Hugleik Tungøen Bøndene i indre Nordfjord utnemnde Hugleik Tungøen ( ) som talsmann for å få redusert skattane på grunn av skadane som breane og elvane har gjort på dyrka mark og beiteland. Hugleik Tungøen gjorde, saman med hjelpesmannen sin Johannes Paulsen Qvam (Kvamme), fleire reiser til Bergen, Christiania og København. Han arbeidde for at bøndene i indre Nordfjord skulle få betre kår etter uår og høge skattar. Det var ikkje så enkelt å sende brev til kongen i København, som på den tid var Frederik den 4. ( ), som var konge frå Breva kunne ta lang tid å få fram til kongen og dei kunne kome vekk på vegen. Eit av breva, datert 1702, byrja slik: Stormægtigste Konge, Allernaadigste Arve Herre. Vi Fattige elendige eders Kongel. Maj. ts allerunderdanigste Skat- Figur 6. I 1728 vart husa i Tungøyane flytta frå elvesletta til venstre og opp på terrassen midt på biletet. Der kan ein enno sjå tuftene etter gardshusa som vart øydelagde i raset den 12. desember Foto: Atle Nesje. 51

6 tebønder af Nord ords Fogderie i Inviigs Præstegield udj Stryens og Oldens Skibreeder, høylig og meget nødtvingende er foraarsaget for eders Kongl. Maj. ts at foredrage og hermed tilkiendegive, det os, efter voris ydmygeligste Andragene til velb. Hr. Amtmand Hans Nielsen, formedelst dend Fielskred og Vand vaade som os i saamaade er paakommen, og voris gaarder ved aftag er tilføyet, der haver beskicket Fogden tillige med Sorenskriveren og Otte upartiske Lavrettemænd, samme voris beskadigde Jorder af eldskred og Elvebrud grandgivelig at grandske og besikte, hvilket de og hørsomst har efterlevet, som deis forretning, der begynt er dend 26. Aug. Og endet dend 18. Septembr. 1693, utviser,.... I dette brevet kom dei inn på ei avtaksforretning som vart halden frå 26. august til 18. september 1693, men som det ikkje kom noko ut av, korkje nedsetjing av skylda, eller Kongl. Contributioner till denne Tid. Kong Frederik den 4. ville gjerne hjelpe bøndene, men han ville ikkje overlate avgjerda til andre. Det tok derfor ofte lang tid å få handsama søknadane og bøndene mista etter kvart tolmodet. I eit brev til visestatthaldaren, datert Christiania 29. januar 1707, skreiv Johannes Paulsen Qvam at Figur 7. Minnesteinar for Hugleik Tungøen og Johannes Paulsen Qvam i Oldedalen. Foto frå boka Oldedalen bygda mellom breane (red. Bernt Kristiansen, Oldedalen Utviklingslag, Vigmostad & Bjørke AS, 2003). Hugleik Tungøen mista livet i kulde og snøfôk i Sværeskardet på Gaularfjellet mellom Sværefjorden i Sogn og Gaular i Sunnfjord åtte dagar før jul i 1706 på veg til Christiania. I april og mai 1707 skreiv Johannes Paulsen Qvam tre supplikkar (søknader) til kongen, alle skrivne i København. I ein av dei, datert 5. mai, opplyste han at Hugleik Tungøen let etter seg kone og fem born, og i ein annan suplikk, datert 17. mai, at ulukka bar til på et eld kaldis Sverin (Sværefjellet mellom Sogn og Sunnfjord), ei mil frå folk. I 1966 vart det avduka ei minnestøtte i Oldedalen (fig. 7) med denne inskripsjonen: Bondeføraren Hugleik Tungøen død året I strid for eit bondesamfunn som var utarma av naturulukke, uår og store ytingar til jorddrott, var Hugleik Tungøen bøndene sin sendemann til kongen i København og til hans ombodsmenn i Christiania og Bergen. Under ei av desse ferdene sette han livet til i Sværeskaret 8 dagar føre jul I takksemd vart denne steinen reist året Minnesteinen skal stå og vise veg til det området og dei tuftene der ein av dei største sønene i bygda vart fostra. I 1996 fekk Johannes Paulsen Qvam ein minnestein i Oldedalen (fig. 7). Steinen har denne innskrifta: Johannes Paulsen Qvamme Som talsmann for folket i Indre Nordfjord gjekk han fleire turar til Christiania og København for å tale bøndene si sak i naudsåra rundt I takksemd vart denne steinen reist året

7 Kjelder Grove, Jean M. og Arthur Battagel. (1983). Tax records from western Norway, as an index of Little Ice Age environmental and economic deterioration. Climatic Change 5, Hoel, Adolf og Werner Werenskiold. (1962). Glaciers and Snowfields in Norway. Norsk Polarinstitutt Skrifter 114, 291 sider. Holmsen, Andreas. (1961). The transition from Tenacy to Individual Peasant Ownership in Norway. Scandinavian Economic History Review 9, Hovstad, Håkon. (1971). Pest og Krise. Den Norske Turistforenings Årbok og Indre Sogn Fogderi Tingbok 14a, 1684 (Fol.38-38b). Kraft, Jens. (1830). Topogra sk-statistisk Beskrivelse over Kongeriget Noreg 4, 962 sider. Nesje, Atle og Svein Olaf Dahl. (2003). The Little Ice Age - only temperature? The Holocene 13, Nesje, Atle og Øyvind Nordli. (2009). Historisk skattereduksjon som indikasjon på klimaendringer. Klima , Nesje, Atle, Jostein Bakke, Svein Olaf Dahl, Øyvind Lie og John A. Matthews. (2008). Norwegian mountain glaciers in the past, present and future. Global and Planetary Change 60, Nesje, Atle, Svein Olaf Dahl, Terje Thun og Øyvind Nordli, Ø. (2007). The Little Ice Age glacial expansion in western Scandinavia: summer temperature or winter precipitation? Climate Dynamics 30, Nordli, Per Øyvind, Øyvind Lie, Atle Nesje, og Svein Olaf Dahl. (2003). Spring-summer temperature reconstruction in western Norway : A data-synthesis approach. International Journal of Climatology 23, Paus, Hans. (1751). Gamle Forordninger og Privilegier udgivne for Kongeriget Norge II.2, København, 1108 sider. Rekstad, Johan. (1902). Iagttagelser fra bræer i Sogn og Nordfjord. Noregs Geologiske Undersøgelsers Aarbog fra 1902, 3,