Visste du at nokre av dei mest kjende verka til diktaren Arne Garborg finst i språmoderniserte utgåver?

Transkript

1 Kjære litteraturvenn! Visste du at nokre av dei mest kjende verka til diktaren Arne Garborg finst i språmoderniserte utgåver? På dei neste sidene finn du innleiingane til dei språkreviderte utgåvene av Bondestudentar; Fred; Haugtussa; Den bortkomne Faderen; Knudaheibrev; og Knudaheidagbok. Den sistnemnde inneheld alt det Garborg skreiv i Knudaheio etter 1905, og er som ei vidareføring av Knudaheibrev. Garborg sine bøker finst i mange originalar, sidan han som regel var inne og retta i dei kvar gong dei kom i ny utgåve. Men det finst berre ei førsteutgåve av dei, og moderniseringane mine er baserte på førsteutgåvene. Teksten følgjer førsteutgåvene så og seia ord for ord. Den einaste endringa er stort sett rettskrivinga, som er ført opp til dagens nynorsk. Bøkene har eit vell av fotnotar med ordforklaringar og opplysningar av alle slag. Bøkene er utgjevne av Time kommune/kulturvern, med støtte frå m. a. Norsk Kulturråd og Institusjonen Fritt Ord. Redaktør og ansvarleg for arbeidet er underteikna. Eg har òg gitt ut to biografiske bøker om Garborg og Jæren. Heimen er både vond og god har undertittelen «ei forteljing om liv og lagnader i Garborgheimen», og Heime att, er «ei forteljing om Arne Garborg og Knudaheio». Om du skulle få lyst å lesa Garborg i mornisert språkdrakt, eller du vil lesa meir om Garborg og dei to husa i heimekommunen, kan bøkene kjøpast på servicetorget i Time rådhus, eller bestillast på service@time.kommune.no, eller på telefon Bøkene kostar 200,- kroner per stk. + litt frakt. Har du spørsmål eller tilbakemeldingar er det berre å ta kontakt. Mvh Sigbjørn Reime Førstekonsulent Landbruk, miljø- og kulturvern Time kommune Pb. 38, 4349 Bryne Tl f e-post : sigbjorn.reime@t ime.kommune.no I.

2 Thi ser I til, som aarle 1 opstaa - Og sidde om Aftenen silde 2 - Med Sorrig, Arbeide og stor Vantro - Så ville I gjøre eder rige: med Kummer 3 I æde det harmelig Brød, Thi Gud giver sine baade Klæder og Fød', Når de monne sødelig so-ove 4 - song dei inne hjå han Ole Johannes Sørbraut ein sur, kald måndagsmorgon i april. Dei heldt bøn kvar dag i dette huset, for Ole Johannes var på sin måte ein gudeleg mann. Han var ikkje vekt 5 ; og sjølv om han stundom hadde prøvd på å omvenda seg, så hadde han ikkje fått dette til, tykte han; så det laut vera til han vart gammal og fekk betre stunder 6. Men han tenkte likevel som så at det var best å halda seg til Guds Ord så mykje ein kunne, og han la særleg vekt på å halda borna sine til boka. Difor heldt han bøn kvar morgon, og i desse bønestundene måtte heile huset vera med. Det skulle vera så; Ole Johannes hadde lese det i Luther 7 og Johann Arndt 8 ; dei vekte gjorde det så, dei òg. Det var dessutan rimelegt 9 i seg sjølv. Song ikkje kvar fugl sin morgonsalme til Guds æra 10? Og skulle me vera mindre kvikke til å prisa Gud enn dei ufornuftige fuglane? Så laut heile huset opp i den gråe otta for å lova og prisa Gud, og dei småe stod eller sat ved bordet og halvsov og småfraus, og song så godt dei kunne. Men det hende at vesle Judith gret når ho var alt for svevnug. Då vart Ole Johannes på eigne og Vårherres vegne vond, og syngjande av full hals bøygde han seg stundom framover bordet og kneip Judith i øyra. Tagde ho ikkje då, fekk ho stryk 11 etter bøna, når Ole Johannes elles hadde stunder; for ein skulle prisa Gud med glad hug og ikkje gråtande, som Luther sa. Slikt hadde hendt for vesle Daniel òg meir enn ein gong; men nå var han for stor. Når salmen var sungen las Ole Johannes bøna i salmeboka, og dessutan stundom eit stykke i Skattkista 12 ; for Ole Johannes var god til å lesa. Deretter bad han Fadervår og Herren velsigne og bevare deg 13. Det var ikkje alltid at salmen av Kingo høvde til stykket i Skattkista; men det gjorde det same; for det var Guds Ord alt; og Guds Ord hadde ein alltid godt av å høyra. I dag råka det elles så til at salmen og teksten høvde godt i hop. Dei gjekk båe ut på at me ikkje skulle syta for mat og klede, då Vårherre sjølv ville syta for alt slikt. Fødde ikkje Gud sporven på taket og lilja på marka, 14 endå dei korkje sådde eller spann; og var ikkje me mykje meir enn dei? Skattkista minte tilslutt om enkja i Sarepta 15 og om vaktlane i øydemarka 1, og tala strenge ord om den vantrua som 1 tidleg 2 seint 3 bekymring 4 frå salmen Uden Herren opholder vort Huus og vor Gaard (nr. 97 i Kingos salmebok) av Thomas Kingo ( ) - dansk salmediktar og biskop. Kingo sine salmar var så mykje brukte også her i landet at kingo eigentleg var eit synonym for salmebok. Salmane vart ofte sungne til norske folketonar. Kingo var forleggjar av den kyrkjesalmeboka som kom ut i Hans forslag inneheldt 136 eigne salmar. Berre 86 av dei vart med i den endelige salmeboka, som likevel er sterkt prega av han. 5 vakt/vekt truande, også nyfrelst 6 stunder - tid (jærsk stoen ) 7 Martin Luther ( ) tysk teolog; den protestantiske reformasjonen sin far. Luther har ein enorm produksjon. Katekismen hans (1529) kalla kakjesbogjo eller bare lutter - som det vert vist til her, var den viktigaste læreboka i bibelforståing i samtida. 8 Johann Arndt ( ) tysk prest, pietist og "oppbyggjeleg" forfattar; talsmann for personleg fromheit. Huspostillen Samtlige Bøger om den sande Christendom (tilligemed hans Paradis-Urtegaard ; dansk omsetjing 1838) - til dagleg kalla arent - vekte diskusjon, men er eitt av dei viktigaste verka i andaktslitteraturen. 9 adjektiv og adverb har -t ending i inkjekjønn i jærdialekten: norskt, koselegt osv. 10 Garborg brukar mange trekk frå jærdialekten, som her: Hokjønnsord med -e ending i ubunden form eintal endar på -a: ei æra. 11 stryk - ris, juling 12 Skatkisten Schatzkästchen - tysk huspostill (andaktsbok) frå 1825 av Johannes Gossner ( ), tysk prest og misjonær. Kom i dansk omsetjing her i landet (Stavanger) i den aronittiske velsigninga (4 Mos 6, 23) 14 frå Bergpreika (Matt 6, 24) 15 (1. Kong 17, 9 ff og Luk 4, 26)

3 gjorde at i staden for å setja vår lit til Vårherre, så gjekk me og strevde og sytte for desse arme jordiske tinga, liksom det var me som kunne få graset til å gro, eller kornet til å veksa. Vesle Daniel, som nå var ein gut på 13 år, likte både salmen og lesestykket; og ynskte berre at dei nå ville leva etter det. Men då bøna var slutt, og Ole Johannes tok med seg både han Lias - eldste sonen - og han Reinert - tenesteguten - og Daniel ut i det surkalde vêret for å ta til med våronna - hu! då var det ikkje fritt for at Daniel tykte dette var ein underleg måte å leva etter Guds Ord på. Dagen heldt på og var sur med blåster og småsludd, så det var reint ufyse å arbeida. Daniel tenkte på den varme senga si, og på stova der heime, som mor visst nå hadde sopt 2 og fått varm, så der var koselegt å vera. Hadde nå berre desse vaksne hatt vit til å tru på det som stod med klare og reine ord i boka! Vesle Daniel både undrast og harma seg. Han sette seg føre at han ville spørja far sin ut om dette. Tykte folk det var moro å gå slik og træla? Eller var det ikkje sant det som stod i boka? Å, han kunne koma med mange spørsmål i denne saka, tykte han. Men når han skulle til vart han skamfull; og det hadde så nær gått i dag som det vanlegvis gjekk når han tenkte på å seia eller spørja om noko: Det hadde så nær ikkje vorte noko av. Men ein gong, som Daniel stod der og skugra 3 og fraus og var reint ille i lag, stansa Ole Johannes med plogen like ved han; og ingen annan var så nære at han kunne høyra. Då skaut guten hjarta i livet, snudde ryggen til far sin, snugga seg 4 og fraus, og sa: Her er ufyse å vera ute i dag." - "Å ja," meinte Ole Johannes; "men vil me ha mat til eit anna år, så lyt me nok vera ute." - "Ja, men... kvifor står der då slikt i boka... som det me las i dag?" stotra Daniel og stanga med moldgreipa i treskoen sin; for det var nå så rart å koma med slike spørsmål. Ole Johannes vart reint forundra, ja mest redd. Korleis kunne guten koma på slikt? Endeleg sa han, og slo på gampane for å få dei i gang att: "Så! Hypp! Der 5 står det i boka, far min, at... så! Vil du gå!... at den som ikkje vil arbeida, skal heller ikke æde 6 ; veit du ikkje det? Hypp! så!" - Gampane vrei seg seint og sørgjeleg fram i selen att, stritta og sterta 7 og kom endeleg i veg, maktlause og arme som dei gjekk der og slong i den tidlege våren. Og Ole Johannes skeivla av stad etter plogen og tenkte med seg: "Jammen er der hovud på guten; han er mest for god til å vera bonde." Men Daniel stod etter, motfallen og liten, og undrast på at alltid skulle då dei vaksne ha rett. Hug til å arbeida fekk han ikkje med dette. Han kunne sant å seia ikkje skjøna kvifor Gud, som var allmektig, ikkje liksågodt kunne gje oss maten utan arbeid. Kva ville det kosta han å la det regna litt manna 8, ja gjerne velling 9 og andre gode ting med? For å arbeida var då berre ei plaga. - Vårvinna var endeleg slutt; og så skulle det vera skule ein 3-4 veker, mellom den og slåtten. Ole Johannes likte ikkje denne skulegonga midt på føresommaren, for just då hadde dei bruk for smågutane til å gjæta. Og det var ikkje fritt han slo på at i år var det best Daniel var heime av skulen. Men då vart Daniel reint utav det. Skulen var det gildaste han visste. Der slapp han å arbeida; der fekk han leika seg i sundagsklede saman med mange kameratar; og inne i skulen greidde han seg så vidt godt at han kunne lika seg der med. Han måtte på skulen! Så gjekk han til mor si og sutra og bad for seg; og ho Maren laut då som vanleg våga trøya for guten sin. Og ho fekk fram det ho ville; for ho visste kva kant 1 (2. Mos, 16, og 4. Mos, 11) 2 På den tid vart det strødd sjøsand på golvet i stovene. Når ein gjorde reint (jærsk: velte om ) vart den gamle sanden sopt opp og erstatta med ny. 3 skugra - skjelva 4 snugga seg vri på seg 5 jærsk: d e r står slik i boka - i staden for d e t står. 6 (2. Tess 3, 11): For då vi var hjå dykk, gav vi dykk dette påbodet: Den som ikkje vil arbeida, skal heller ikkje eta. 7 sterta - vri på baken 8 manna (hebraisk man) gåve; visstnok eit slags nærande rim eller belegg, som Herren gav israelsfolket under den 40-årige ørkenvandringa, jf. (2. Mos 16, 1-25 og 4. Mos 11, 6-9). 9 velling - (mjølke)suppe

4 ho skulle ta Gammeln frå. "Du ser det er hovud på guten," sa ho; "og hug til boka har han òg; kven veit kva det kan verta av han, dersom han får lærdom?" - "Å, han får vel halda seg til den stand og stilling som Vårherre har sett han i," svara Ole Johannes tvert. "Ja, ja; men me har nå sett så mangt av det slaget," svara Maren. "Sjå nå berre på sonen hans Jo Kleppe, som vart prest! - Ja, me skal nå ikkje tenkja så høgt, veit du; men det er då ingen som veit noko." - "Du snakkar som du har vit til," meinte Ole Johannes. "Men når guten plent vil på skulen, - så får han vel heller gå då!" - Glad var Maren, og endå gladare Daniel. På skulen var godt å vera. Folk hadde det alltid litt reinslegt og koselegt inne når skulen var på garden; og skulemeisteren var så snill at han aldri slo andre enn dei som gjorde fantestykke; og det gjorde Daniel aldri. Og ikkje Judith heller. Det måtte vera gildt å vera skulemeister. Her kunne han gå inne heile dagen turr og varm, ja sundagskledd og fin, og vyrd som ein framifrå mann av alle; god mat fekk han, og skulen var då ikkje stort anna enn ein leik mot å gå og vabba 1 i molda. Daniel tenkte tidt med seg: Den som kunne verta skulemeister! På skulen fekk han ein dag ei forklaring om arbeidet som han la merke til. Dei hadde i Forklaringa 2 om syndefallet; og der viste det seg då at arbeidet var kome av synda. Hadde ikkje synda vore, så hadde me vore frie arbeidet. Vel hadde Adam og Eva arbeidt på ein måte i Paradiset òg; der stod at dei var sette i Edens Hage til å dyrka og vakta han. Men føre syndefallet var arbeidet berre som ein leik eller ei moro; for då var naturen så godviljug mot mennesket at arbeidet gjekk av seg sjølv, og gav dei rikaste frukter for mest ingenting. Derimot etter syndefallet hadde naturen vorte så vrang og forvend 3 at han berre gjorde motstand mot mennesket; så arbeidet nå vart ein tung trældom i strev og sveitte; og endå gav jorda så lite av seg at det berre var så vidt me kunne leva. Dette tykte Daniel han forstod. Arbeidet var ei straff! Det var som når dei sette vonde folk på tukthuset. Å den skarven 4, den Adam, som berre for eit einaste eple hadde ført all denne trældomen over oss; og det han, som hadde hagen full av eple og kirsebær som han kunne eta av så mykje han ville! Men, heldt læraren fram, måtte ein ikkje seia at Gud var streng, når han straffa oss på denne måten? Var det ikkje stygt av Gud å leggja så hard ei tyngsla på oss? Daniel visste at det gjekk ikkje an å seia at Gud gjorde noko som var stygt; og difor svara han hugheilt 5 nei, endå han i grunnen undrast på korleis læraren ville klara den saka. Men det viste seg at læraren her som elles visste korleis saka skulle klarast. Nei, sa læraren; det var ikkje stygt av Gud. Tvert imot! For etter syndefallet trong me om å arbeida i slit og strev; då synda elles ville få altfor stor makt med oss. Det var eit gammalt ord som sa at lediggang var Satans hovudgjerd 6 ; og var ikkje det sant? - Jau. - Jau, det var sant. Hadde me ikkje denne trældomen, så ville Djevelen fylla oss så opp med vonde tankar, og freista oss så hardt til alt som vondt var, at det ville ikkje verta levande for oss på jorda. Læraren fekk tilslutt ut at endå arbeidet i grunnen var ei straff, så var det likevel ei velsigning. Daniel, stakkar, kjende seg reint liten under all denne visdomen, og fekk på nytt ei sterk kjensle av at det nok ikkje nytta for småfolk å vilja gjera seg tankar om nokon ting. Så laut ein då finna seg i å tru at arbeidet var ein ting som det ikkje let seg gjera å få ut or verda. Han vart mest redd seg sjølv, som hadde slik hug til lediggang; for då måtte det verta lett for den vonde å få han i si makt. Men før han visste av det, fekk han trøyst mot denne suta. For nå utvikla læraren at det var 1 vabba - gå tungt og seint 2 huspostill (andaktsbok) av Erik Pontoppidan d.y. ( ) da./no. pietist og forfattar, biskop i Bergen ( ). Kulturell innsats, og kjend katekismeforklaring: Sandhed til Gudfrygtighed (1737); på folkemunne berre kalla pontoppidan eller forklaringa, som her. 3 omsnudd 4 skarv kjeltring, slaur 5 hugheilt - trygt 6 otium est pulvinar diaboli etter kyrkjefaderen Ambrosius (ca ) - biskop og helgen, ein av dei største personlegdomane i oldkyrkja.

5 ikkje åleine arbeidet med hendene som ein kunne kalla arbeid; langt ifrå. "Trur for eksempel du, Daniel, at presten ikkje arbeider?" Nå hadde Daniel i grunnen trudd det; men han forstod at her skulle det svarast nei, og så svara han nei. Nei, sa læraren, det måtte ein ikkje innbilla seg. Presten, futen 1, skrivaren 2, amtmannen 3, dei arbeidde i røynda likså mykje som me, og stundom meir; og "kva trur de er tyngst, anten å arbeida med hendene eller med hovudet?" Der var fleire som tok feil her, og svara som dei meinte, at det var tyngst å arbeida med hendene. Men Daniel forstod at det var ikkje dette svaret læraren ville ha, og så svara han høgt og trygt: Det er tyngst å arbeida med hovudet. Og læraren gav Daniel rett, og gjorde litt narr av dei andre, som kunne svara så tankelaust. Dei skulle prøva å arbeida med hovudet, slik som presten, dei, så skulle dei få kjenna! Når ein skulle sitja både nòtt 4 og dag og lesa i djupe bøker og studera framande mål, ja lesa sjølve Bibelen i grunnteksten 5, så kunne ein nok få sveitten ut, meinte han; og dessutan leitte dette arbeidet så mykje meir på helsa. Å stå på låven ein dag, det var ingen ting mot å læra ei leksa i eit framandt mål f. eks.; - læraren sa dette med sjølvkjensle, av di det var ålment kjent at han ein gong hadde gått hjå kapellanen og lese tysk. Denne utgreiinga var som sagt Daniel til stor trøyst. Han kunne altså godt tenkja på å verta både skulemeister og prest for den skuld; Djevelen fekk ikkje meir makt med han for det; tvert imot naturlegvis. Nå forstod Daniel dette om arbeidet. Det var arbeidet med hendene som var pålagt til straff; for det gav tvang og trældom og armod; men stormannsarbeidet, som var fint og høgt og gav æra og vinning og gode dagar, var ikkje pålagt til straff. Og då han så sidan ein gong i kyrkja fekk høyra att det salmeverset om at "Gud giver sine både Klæder og Føde, når de monne sødelig so-ove", så forstod han med ein gong at det var prestane og dei høge som Gud heldt særskilt for "sine", og som han gav mat og klede medan dei låg og sov. Dette var den største og vidaste tanken Daniel ennå hadde hatt, og han fekk etter den dag eit sterkt ynskje om at han ikkje ville verta ein av desse syndarane som Gud måtte tukta med trældom og slit, men at han ville verta ein av Guds eigne, som las Bibelen i grunnteksten og sat reine og fine i ei varm stova og åt herremannskost og drakk vin. Og iallfall ville han verta skulemeister. - Ætta på Sørbraut var ikkje gammal; dei mintest ikkje lenger opp enn til farfar hans Ole Johannes. Men det skulle ha vore ein litt rar kar. Han hadde vore ute i kongens teneste; og då han kom heim att, var han så klok at han låg alle sine dagar sidan og arbeidde med ein maskin, som skulle kunna gå av seg sjølv. Han fekk ikkje denne maskinen til; men det var utrulegt med alle dei greier og gongeverk som han fann på og sette i hop. Sonen hans heitte Dagfinn; det var endå han Daniel var oppkalla etter. Om gamle Dagfinn Sørbraut fortalde dei at han var slik ein skattegravar; han hadde rota opp alle dei haugar som fanst på garden, men hadde ikkje funne anna enn noko gammalt jernskrap; på garden brydde han seg ikkje om å leggja ned noko arbeid. Så kom Ole Johannes; han hadde vore skulemeister i sin ungdom og galdt for ein klok mann; men elles fór han så stilt gjennom verda og laga så lite bråk, at folk mest ikkje hugsa på at han var til. Men ein arbeidar var han så trugen som ein træl; og dei sa han hadde arbeidt seg så vidt opp nå, at han mest var skuldfri på garden. Han hadde tri søner. Den eldste, han Elias - "Lias" som han heitte til kvardags -, var ein tung slamp, men ein arbeidstræl liksom faren; den andre, han Jeremias, hadde fare til sjøs og vedkjem ikkje denne 1 fut fogd, offentleg tenestemann som repr. m. a. politimakta på landsbygda 2 skrivar sorenskrivar 3 amtmann - fylkesmann 4 nòtt - jærsk for natt 5 grunnteksten gresk

6 soga; etter Jeremias kom ei dotter, Naomi, som "hadde vore så sæl at ho hadde fått døydt"; så kom Daniel, 1 som "var den klokaste i heile huset". Det var ikkje nok med at han kunne lesa som faren, og skriva og rekna med; men "han var så brennande god til å svara or grunnen 2 ; - det var som han kunne vera son til presten". Men arbeidshug hadde han ikkje; "han kunne visst ha best hug til å vera skattegravar, liksom den han heitte etter". - Men Daniel hadde større draumar enn som så. Det gildaste og gjævaste som fanst etter hans meining, det var dette store strålande - tårnet, liksom, - av makt og glans, som bygde seg opp i landet frå lensmann og skulemeister gjennom prest og fut og skrivar og amtmann, høgre og høgre, meir og meir glinsande, like opp til kongen, som stod øvst på toppen og var kledd i berre gull. Dei som høyrde med i dette tårnverket var store og mektige og fine og kloke; men dei som ikkje fekk vera med der, dei var liksom Israels born i Egypt, då dei gjekk og reidde leir for kong Farao. Berre å få sjå desse kongens tenarar i deira fulle glans tykte Daniel var ei høgtid. Som dei steig fram for den glåpande bondemugen 3 i sine herrelege kledningar 4, strake og høge, med glinsande blanke støvlar, med snøkvite kragar om hals og hender, med blanke briller over morske andlet, og med gullkjede og gullringar både her og der, syntest dei for Daniel som noko himmelskt og forunderlegt, som han aldri kunne stira seg mett på. Og så audmjuke som bøndene stod så snart desse stormennene viste seg, og så som endå den gildaste bonden vart bøygd og liten, berre han skulle tala med ein av kontorgutane deira! Det var karar som hadde makt. Og slik som dei tala! Det var som å høyra Guds Ord 5 sjølv. Det var ikkje dette tunge, seine målet som bøndene gjekk og brækta på, og som dei skjemdest over sjølve, så dei knota når dei skulle tala med betre folk; nei, det var eit englemål, eit høgtidsmål, som ein kunne kjenna seg reint oppbygd av å høyra. Og så var dei så lærde og kloke. Når dei tala til ein, så galdt det berre å vera gløgg til å forstå, og snøgg til å samtykkja. Dei likte det, desse store, når folk forstod dei strakst, og sa ja med det same; for så slapp dei å seia det opp att. Og om ein kanskje hadde ei onnor meining, så måtte ein aldri vera så freidig at ein kom fram med den så dei høyrde det; nei, mot kongens tenarar galdt det å fara fint fram; for dei bar nok ikkje sverdet forgjeves, som der stod i katekismen. 6 Det var noko med det fyrste ein klok mann lærde sonen sin, det, at 7ein aldri måtte motseia ein storkar. 8 - Og enn slik som det var å koma inn til desse folka! Daniel hadde vore med far sin inn på prestegarden eit par gonger, så han visste det. Der var så reint og fint at ein måtte tru dei vaska golvet kvar dag; og stolar og bord var gjorde av tre som blenkte, og der var blomar i vindaugo, fagre som i Paradis, og gardin så lette og kvite som kveldskyer på himmelen; og på veggen var der bilete som var så reint ulike den jomfru Maria og den keisar Nikolaus som dei hadde heime, at der var ikkje liknament 9, og blanke messinghamrar i dørene, og glasskåp med raude og blåe og forgyllte bøker, og eit stort underlegt spel som dei klunka så vent på at ein kunne gråta, og eit kvitt marmorhovud oppe på ei hylla; og så mange, mange fine ting som han ikkje visste namn på, - og over det heile ein dåm 10, noko reint og mildt og himmelskt; ein fin ange som han ikkje kunne forklara seg, og ein linn, sunn, smeikjande varme som ikkje tyngde, og som ein ikkje vart svevnug av... å, å - der var ikkje ord for det jødane strøymde inn frå både Det Gamle og Det Nye Testamentet. (Knudaheibrev [1904/2005]): Daniel, Elias, Jeremias, Judith, Naomi er alle namn frå Bibelen. 2 or grunnen svara frå Bibelen og forklaringsbøkene; men òg etter eige hovud 3 mug - flokk 4 mange av embetsmennene bar staselege uniformer 5 skriftspråket riksmål vart kalla gudsord, Bibelen var Guds Ord 6 katekismen inneheldt i tillegg til bibelforklaringar også hustavler - reglar for korleis ein skulle oppføra seg mot sine foresatte. 7 8 i boka Norma Morum (skikk og bruk) av Werner Abrahamsen ( ), heiter det i eitt av versa: Min Søn vil du i Verden frem, saa buk. 9 likskap, samanlikning 10 dåm preg (òg godlukt)

7 Alt dette bygde seg opp for Daniel til ein himmel på jord som han knapt torde drøyma om å koma inn i, men som han drøymde om jamt likevel. Di eldre han vart, di meir tenkte han med seg sjølv at han måtte ut or trældomen og treskorne og vadmålsbroka med skinnbøtene framme og bak; han måtte ut or den låge, mørke bondestova og bort frå desse bøndene, som sat der og snakka vondt om kvarandre og surt til kvarandre på eit fælt mål og i ei kvelande luft; men fyrst og sist måtte han bort frå arbeidet. Å, den som berre var vaksen! I bygda gjekk det ei stor fråsegn om sonen hans Jo Kleppe, han frå Berg sokn, som hadde vore i Kristiania og "lese seg fram til prest". Han hadde lese og strevd i mange år før det vart noko av; for det var nok ein fælt stri skule. Gong på gong måtte han ta eksamen; og det gjekk stundom gale og stundom godt; det spela nok reint på vitet for guten somme tider; men han hadde drive på, og så hadde han vunne fram til sist. "Og nå," slutta soga, "nå er han prest der nordpå ein stad, og har kanskje sine 600 dalar 1 om året!" Det var ei soge som vart fortald med slikt eit alvor og slik ein age 2, som galdt det ein oskeladd som hadde vunne eit kongerike. Og kvar gong dei kom til det om at nå var han prest og hadde kanskje sine 600 dalar om året, så lyddest det for Daniel som lurtonar, som lokka han ut til store eventyr. Skulle slikt kunna henda med han -? Den presteskulen var så fælt dyr. Sjølve Jo Kleppe, som var slik ein riking, døydde som fant tilslutt, sa dei, fordi han hadde kosta så mykje ut på sonen. Og far, han var nok ingen riking, han. - Der var småe voner. Men meir og meir drøymde Daniel om presteskulen, og meir og meir trudde han at Vårherre ville hjelpa han dit. Det kunne snart koma råd og hjelp, når han fyrst ville. Og det hende tidt nok at folk gav desse draumane hans næring. "Det kunne verta noko stort av den guten," fekk han stundom høyra at den eller den hadde sagt; "berre det var nokon som ville halda han på skular." Noko stort! - Det måtte vera prest, det. Dei hadde fått ein ny kapellan der i gjeldet 3 for eit års tid sidan: Han heitte Hirsch 4 og var austafrå. Det var slik ein snill mann, denne Hirsch; då Daniel gjekk og las, fekk han gå for han. Kapellan Hirsch var son av ein grosserar i ein austlandsby. I Kristiania var han komen i lag med grundtvigske og norsk-norske folk, som hadde ført han med seg inn i den nye åndsstraumen som då var oppkomen, og som kveikte han opp i ei stor tru på den norske bonden. Det var bonden som sat inne med dei bundne kreftene her i landet; hjå bonden drøymdest dei uløyste tankar som skulle reisa det nye Noreg. Nå var Hirsch komen på bondebygda, og sjølv om han i grunnen tykte bonden såg annleis ut enn han hadde tenkt seg, så drøymde han likevel støtt om dei store ånder han meinte han skulle finna her. Kapellan Hirsch la snart merke til Daniel. Han likte denne sterkbygde guten med det rolege, godslege andletet, og særleg likte han augo. Dei kunne sjå så blidt og trufast på ein, desse augo; der drøymde ånd i dei, meinte Hirsch. Og til hans store gleda viste det seg at guten var flink mykje flink. Det var ikkje nok med at han kunne leksene sine; han forstod dei; han visste så merkeleg godt å finna dei rette svara. Med stigande voner fylgde kapellanen guten ut gjennom bøkene. 1 dalaren var hovudmynt i dei skandinaviske landa frå første halvdel av 1500-talet til dalar var 6 mark eller 96 skilling. 1 skilling var ca 3 øre. Frå 1816 hadde me spesidalar i Noreg; 1 spesidalar var 120 skilling. Ved overgangen til kronemynt i 1874 vart 1 spesidalar sett til 4 kroner. 2 age - respekt 3 gjeld - sokn 4 figuren Hirsch er bygd på forskjellige folkehøgskulefolk, grundtvigianarar og prestar

8 I. Utanfor i vest bryt havet på mot ei sju mil lang, låg sandstrand. Det er sjølve havet. Nordhavet, breitt og fritt, ukløyvt og ubøygt 1, endelaust. Svartgrønt og salt kjem det i veldig rulling veltande inn or dei vestlege himlar, drive av storstormane frå Nordisen og Kanalen, køyrande sine fakskvite brimhestar 2 fram or havskodda så skumskavlen står, durande sin djupe evige orgeltone frå dei ytste avgrunnar. Så stupar det mot stranda og krasar seg sund i kvit foss, med dunk og drønn og lange brak, døyande bort i døyvt dunder. Opp frå den låge sandstranda tøyer seg eit armt, grått land med lyngbrune bakkar og bleike myrar, oversådd med kampestein, trelaust og bert; avstengt mot aust med ein lang, låg fjellgard. Endelaus synest den nakne hei. Men her og der blånar ei einsleg tjørn som ligg og gror att, eller eit stort, stilt vatn. Her susar vinden dag og natt. Og gråvêret ligg lågt over vidda, der haren rømer frå stein til stein og allslags brun og spetta og vill fugl ligg i løynde reir og blinkar og blundar. Over det heile spenner himmelen seg vid og grå, frå fjellgarden til havs og så vidt ein ser, det einaste ljose over tilværet. Den har ein for augo kor ein går. Full av skyer og storm heng han mest alltid. Stundom sig han til jorda og sveiper landet i regn og skodde som i ein duk. Og det regnar og regnar til landet fløymer. Her og der oppetter bakkar og rés 3 kryp låge hus i hop i småkrullar 4 som søkjande livd 5. I den tette lufta hildrar 6 dei seg halvt bort, sveiper seg i torvrøyk og havdis som i ein draum; stengde og stille ligg dei bortetter viddene som tusseheimar. Rundt husa skimtar det fram bleike grøne flekker av åker og eng som øyar i lyngvidda; kvar bit og kvar lapp er avstengd og innlødd med steingjerde som lange røyser. I desse heimane bur folket. Det er eit sterkt, tungt folk, som grev seg gjennom livet med grubling og slit, putlar med jorda og granskar i Skrifta, piner korn av auren 7 og von av draumane sine, trur på skillingen og trøystar seg til Gud. II. Kald og roleg låg haustdagen over hav og land. Det leid mot kvelden. Himmelen var gråslørd, sola borte bakom tåkebanken i vest; her og der låg lange blå strimeskyer og kvilte. Det hadde blése i dag, men var stilna av att, som ofte mot kvelden. Det vart stilt, så ein kunne høyra sitt eige andedrag. Mørkninga kom sigande blå og kald. Sus av elvar og bekker skar kvasst gjennom lufta. Høgt over heiane sigla to store svarte fuglar mot vest. Langt inne i nordaust mekra røssegauken 8, kneggjande som ein helhest 1. 1 vilt; ukontrollert 2 kvitskummande bølgjekammar 3 høgdedrag 4 -grupper 5 vern mot vinden 6 ser ut som dei svevar; uverkelege som luftspeglingar 7 grusen 8 jærsk for mekregauk (enkelbekkasin) (røsse av ross, hest)

9 Det kvakk i han Enok Hòve, der han skrangla ned Hålandsbakkane på bykjerra si. Denne djevlelåtten i kveldstilla høyrdest så fælsleg ut. "Høh, Brunka! " best å driva på nå. Det var ennå eit godt stykke heim. Han var i djupe tankar, han Enok, og det solbrune andletet med dei nedslegne augo og det pinte draget om munnen såg uroleg og kvidefullt 2 ut. Når tru han ville gjera alvor av dette? Kor lenge ville han gå her som ein syndetræl og aldri få fred? Han hadde då kje "selt seg til Satan på livstid"? som Lars Danielsen sa på oppbyggelsen 3 sist. Og dessutan, livstid... "Du Daare, i denne Nat kræve de din Sjæl af dig" 4... kva ville det då nytta han, det vesle han kunne ha samla? Ikkje "samla" han noko heller. Snarare gjekk det den andre vegen nå. Arven hennar Anna var oppbrukt på dette nybrotet, og ennå var kje meir enn halve årvollen 5 oppdyrka. Så skrinn som jorda var der, kunne det drya 6 lenge, før dei pengane kom att. Endå godt at den gamle sølvstasen var att, og gullringane... "Ein var kje fant, så lenge det var sølv på garden", som han far jamt hadde sagt. Men nå var Enok skuldig både her og der, hjå kjøpmannen for varer, hjå Simon Ramstad for ei ku; Hans, drengen skulle ha pengar til fiske; og så var det skattane som voks og voks... Det ein skulle venda 7 var der lite å få for, men det ein skulle ha att var vitlaust dyrt; det vart så trongt og stengt på alle kantar at ein kunne bli mest overgjeven. Og borna voks til, og sko og klede skulle dei ha... Det var velsigninga som vanta. Der var kje drygsle i nokon ting, når ikkje Gud var med. Det lønte seg kje i det jordiske heller å tena hinmannen 8. Å nei, nei. Den som kunne vinna seg over og bli eit Gudsbarn. Så kunne ein vera tryggare i det jordiske òg. Ein kunne kasta sorga si på Herren, som hadde omsut endå for ravneungar. Og som der stod i forklaringa 9 : "For hvem sørger Gud allermest? For sine troende Børn." Og like eins: "Er der nogen Nytte ved at elske Gud? Ja, stor Nytte; thi vi vide, at Alting tjener dem tilgode, som elske Gud." Ja, tenk å ha Gud sjølv å forlata 10 seg på. Tenk å bli fri all sut; få fred for all otte, all uro I heile sitt liv hadde Enok ennå ikkje hatt ein fullglad dag. Det var ein ufred han ikkje sjølv forstod, ein knute for brystet som aldri losna; alltid gjekk han som han skulle ha gjort noko vondt; som han skulle vera redd for noko; aldri var han trygg; aldri kunne han setja seg i ro, ikkje i si eiga stove eingong; ja, om han kunne tykkjast vera fornøgd for ei stund, i godt lag eller i frisk sjau 11, uroa låg der inne og tærde like godt, så det vart berre ei utanpåglede. Og han vart driven frå det eine til det andre i eit jag utan stans; alt som var nytt døyvde for ei stund, men berre for ei stund; så kom ufreden att, og han var like langt. Å ja, kva anna var vel å venta. Den som ikkje hadde fred med Gud, han hadde det slik. Der var grunn nok til å vera uroleg òg, så lenge kvar stund som gjekk berre førde ein nærare og nærare avgrunnen til Helvete. Merra stansa så han mest stupte framover; det bar i motbakke att, og Brunka ville ha han av. Enok steig av kjerra og gjekk bakken. Han var ein godt middels høg mann, breid over akslene og velvaksen; han var vakker og førde seg godt; men hovudet var bøygd som under ei tyngd, og augo stirde mot jorda, mødde 12 og fortenkte hest frå helvete 2 forpint 3 husmøtet 4 (Lukas 12, 20) 5 nybrot av året 6 vara 7 selja 8 djevelen 9 av Erik Pontoppidan d.y. ( ) dansknorsk pietist og forfattar, biskop i Bergen ( ). Kulturell innsats og kjend katekismeforklaring: Sandhed til Gudfrygtighed (1751). 10 lita på 11 diskusjon 12 trøytte, plaga 13 tanketunge

10 Det hadde vorte så underleg stilt; og det mørkna og mørkna. Audsleg og tom var verda nå. Ikkje ein lyd og ikkje eit liv. Berre han og den brune merra hans midt på svartaste heia. "Å ja, ja; Gud ver hjå oss... når det lid til Aften og Dagen helder!" 1 Dei var komne opp bakken; han stansa og sette seg på att. Hyss... var det så? Prrr. Han heldt merra og lydde. Ja, var det kje mest det han hadde tykt. Det hadde lege noko under. Det låg gjerne noko under, når det vart så stilt. "Så! gå nå, Brunka," dreiv han på; han lika seg ikkje. Gjennom den daudstille lufta dura det opp eit brak, eit tungt, døyvt brak, som fyllte heile kvelven 2. Det kom frå alle stader og ingen stader, men helst frå nordvest, frå det aude opne hjørna der ute, der landet slutta og havet stod på, rullande beint inn or skoddeheimane oppunder Nordisen. Det var som ein marm 3 i lufta, ein lang, døyvd, durande tone; havet koka opp frå sine djupaste grunnar og reiste seg som til den siste striden; rommet skalv i susing og angst, i redsle for den komande vreiden og store undergangen, då verda skal losna i saumane sine og jorda søkkja i havet og himmelen rullast opp som ein duk. Det var havbrak 4. Det måtte ha vore svære uvêr ute i havet i natt, prøvde Enok å trøysta seg. Men han kunne kje døyva uroa si. "Solen skal slukne og Maanen blive som Blod... og Havet og Vandbølgerne skulle bruse" 5... Tenk, om Menneskesonen 6 kom nå; om himmelen rivna med bulder og brak og den store basunen glimta fram med toreskrallet sitt, så gravene brast og dei daude stod opp... "Høh! gå nå, Brunka!" Han peiste på med taumen, til han fekk merra i dilt 7. Fælt så smått det gjekk; det var mørke kvelden alt, og her sat han ennå og rikka. Og nå kom denne stygge Graveheia... Å nei; Dommaren kom kje i kveld. Det var kje 6000 år ennå etter verdens skapelse 8 ; og det var då han skulle koma. Men den som ikkje hadde Gud med seg var alltid redd... Så, gå nå... Men omvenda seg måtte han. I alvors snakk: Han måtte, og han ville. Det gjekk kje an lenger å gå slik. Kvar dag kunne vera den siste; og det var kje sagt at han fekk tid til å tenkja seg om då. Dessutan, den som støtt og stadig stod Nåden 9 imot kunne til sist oppleva at Gud vart lei, og så vart ein forherda 10. Forherda. Det var slikt eit tungt ord at Enok fælte 11. Nei; i morgon den dag. Før nådetida 12 var slutt... Gud, riv meg kje bort midt i mine synder; Gud! ver meg barmhjertig etter din store miskunnhet... Det dura og braka tungt og svært; Enok kraup i hop på kjerra si og småkulsa 13. Tenk om Herren kom likevel! Ingen visste tida og timen. Og me hadde høyrt krig og rykte om krig Og synda var så stor at Gud visst snart kunne vera trøytt... Tenk, om det skulle vera for seint alt i morgon. Så, Brunka... Å Gud, riv meg kje bort... å Gud! ver langmodig. Tru det ikkje snart skulle stilna att med dette braket? Nå var han på Graveheia. Her lika han aldri å fara så seint. Her var audt og svart og langt til folk ; både fant og anna stygt kunne liggja og lura oppunder dei store steinane. Det var her han far hadde sett dvergar inni ein haug... gammal 1 sitata er ofte ei unøyaktig blanding av det personane hugsar ordrett og det dei legg til sjølv 2 himmelen 3 djup, truande dur 4 havdrønn larm av bølgene som slår mot land 5 (Joh openb. 6, 12) 6 Jesus 7 sakte trav 8 ei utrekning gjort på basis av slektene som er nemnde i Bibelen 9 uttrykk for Guds kjærleik, som for Kristi skuld fritek dei skuldige for den fortente straffa, tilgjev dei, og tilbyr dei evig liv i riket sitt. Jf. (Rom 3, 24 ff; 5,1 ff; 5, 15 ff; 2 Kor 5, 18 21; Kol 2,13 ff) 10 jf. (2. Mos) og (Hebr 3) 11 vart (mørk) redd 12 tidsfristen for omvending (Rom 5, 2) 13 småfraus 14 (Matt 24, 6 og Mark 13, 7)

11 overtru og tøv; men likevel, noko hadde det vel vore. Ingen kunne vita kva ein kunne få sjå; Djevelen var sterk; og når ein ikkje hadde Gud med seg. Berre det ville koma einkvan, så han kunne få fylgje! Der nede låg tjørna svart og stille, mest like inn under Gravenuten; der hadde han gått ned, sonen til gamle presten Juel. Og det var dei som ville ha høyrt rop... Bakom den store steinen her oppe var det dei fann Berta Aalvestad, ho som fraus i hel; alltid kom det for han at liket måtte sitja der oppe ennå. Kva tru han Gunnar ståka med i kveld? Han heldt seg vel oppe i lengste laget. Venta på han far med bygodter. Å ja; du skal nok få godter, Gunnarmann. I morgon, når du står opp, så... Høyrde han kje noko? Så; gå nå... Ja i morgon skulle det bli høgtid. Ny lue skulle han få; og ny kakjesbok 1 med pave i; og det beste av alt: Søteple! Ja, ja; dei skulle få, jenteborna òg. Tenk, tre jenteborn etter kvarandre. Den guten, som kom etter henne Serina, han skulle døy. Inga velsigning i dette heller. Men gudskjelov at han Gunnar tok seg så godt opp 2... og fekk vera frisk. Tenk, ti år alt; det vart snart hjelp i han. Berre ikkje ha han til avgud. Tukta han... "den som hader sit Ris, elsker sin Søn" 3 nei... Å nei; han kunne kje halda tankane samla. Desse jordiske tinga, som elles så altfor mykje fyllte hugen hans, nå var der kje noko hjelp i dei heller. Nei, nei; utan Gud, ingen fred... I morgon, så snart han kom i ro ; berre til i morgon ville nok Vårherre venta. Gudskjelov; det tok til å blafra og småblåsa; så dovna nok braket snart. Og så vart det ikkje så hustert 4 og fælt, til han skulle framom kyrkja. Så, Brunka! Han kjende seg modigare. Det vart ingen Dommedag i kveld. Kvifor skulle det bli i kveld meir enn andre gonger? Havbrak hadde han høyrt så tidt. Kva var det!? Han kvakk, så det kvitna for augo hans. Borti bakken, bortimot kyrkja, hadde han høyrt som eit rop. Han heldt merra og lydde, og hjarta hamra i bringa så han høyrde det. Å gudskjelov. Det var folk. Han høyrde kjerrerammel. Han drog anden djupt og kjende seg så letta og nøgd... Men kva kunne det vera for slag; var det fulle folk? for det song. Han vart redd att. Ingen visste kva ein fyllefant kunne finna på "Klippens Top, som Granen bær, munter Sjelens Tilflukt ær," song det, og kjerra kom ramlande beint imot han i fullt trav. Berre stilla seg til sides og koma fort framom... "Kva slags - faen, er det folk?" ropte eit høgt, djervt mål. Jammen var det han Napolon Storbrekke. Det gjekk kaldt gjennom Enok av den fæle banninga; tenk ropa på den vonde i kveld. "Er det du som er ute så seint?" spurde han spakmælt. "Jaggu er det eg!" skreik Napolon; "i mørkna trivst trolla best. Kjem du frå byen, Enok?" "Ja-a. Eg har vore der inne som snarast." "Og eg skal inn som snarast; nå kan du fortelja meg om der er noko å gjera. Det er vel skit som det plar vera, tenkjer eg!" 1 jærsk for katekisme: Martin Luther ( ) tysk reformator og protestantismens far si lærebok i Bibelens hovudpunkt. I katekismen på den tid var det bilete av paven - til skrekk og åtvaring. 2 oppførde seg så fint 3 (Ordt 13, 24) eig. : Den som sparer på riset, hatar sonen sin, den som elskar han, tuktar han tidleg. 4 kaldsleg

12 Enok fortalde; Napolon sat og banna. "Nei, så pinadø!" "Nei, nå skin det over!" "Nei, har du høyrt på sattan?" Då Enok slutta med det vanlege; "det ser smått ut", sette Napolon i så det small, at han ville til Amerika. Ja, det ville han. Reisa frå garden og heile smelta 1 og beint faen i vald til Amerika. For neigu om her snart var levande for skikkelege folk! "Det sa eg til lensmannen på Aase òg; eg var innom der i kveld; han skjenkte meg endå ein dram eller to; grei kar, lensmann Aase! prrr, vil du stå! Ja, det sa eg. Men veit du kva han svara? Skulle slike folk reisa, sa han, kven skulle bli att heime då? Me får heller sjå, sa han, om me kje kan senda ut noko av all fanten 2, Napolon, sa han; men skal det halda fram på denne måten vert det pinadø fant alt ihop; ja det vert det. Nå banna Napolon Salomonsen Storbrekke!" "Ja, eg tykkjer kje du skulle banna så mykje, Napolon," tok Enok stilt i. Men den andre høyrde det ikkje. "Prrr! vil du stå! Ja, det er som eg seier stå din sattan 3! kan du gissa, kva eg betalar i skatt nå? Gissa, Enok! Ja, dei snakkar alltid om den stakkars stampa 4 eg har sett opp... liksom det var anna enn den stampa! Hadde eg kje den, så var eg raka fant, jaggu var eg det! Fem dalar, far! Ja, du trur det kje, du; men eg skal banna på det så dyrt du vil; fem blanke spesidalar, far, og endå to skillingar! Så kan du kje undrast på at eg blir til fant. Nå lånte eg i banken i fjor; så nå har eg renter og avdrag på toppen; og betalar eg kje på dagen, så kjem sakføraren som ein gråbein... Nei eg held med Torkjell Tulling eg, Torkjell Tualand skulle eg seia; me får pinadø berre ta børsa og jaga dei! Heile smelta! Elles et dei oss levande opp! Ja, det gjer dei. Dersom me ikkje skal gjera som han Per Rudlevig då! han stel seg fram, han, og greier seg på den måten; jaja, det er ein måte, det òg! prrr! Men det er kje min måte, ser du. Ja nå kan du gå då, ditt braffebeist 5 ; trur du eg kan få denne merra til å stå stille då! God kveld Enok!" Han ramla avgarde. "Klippens Topp...Prrr! Enok!!" "Ja!" "Du skal vel i bryllaupet hjå han Helge?" - "Ja... eg får vel det." "Så treffest me der då. God natt!" "Klippens Top, som Granen bær..." Enok rusla vidare på sin kant. Ja sjå der, sjå der! Var det kje merakkel 6 med den Djevelen. Alltid fann han på noko. Alltid fekk han det så til at der kom noko i vegen. 1 driten 2 eig. taterane, her òg brukt om dei småbøndene som gjekk konkurs på grunn av omleggjingane i jordbruket. Folk flytta til byane eller utvandra til Amerika; andre enda på fattigkassa eller på legd. 3 Satan og sattan jf. Djevelen og jævel 4 stamp til å tøva ullstoff til vadmål med, driven med vasskraft i mølla 5 braffe - gammal hest 6 besynderleg (eig. mirakel)

13 Til deg, du hei og bleike myr med bukkeblad 1, der hegre stig og heilo flyr, eg gjev mitt kvad. Til deg, du visne lyng om haug, der draumar sviv, eg gjev min song om dimd 2 og draug 3 og dulde 4 liv. Eg kjenner deg, du trollheim grå, du skuggenatt! Eg rømde redd; men stundom må eg sjå deg att. Eg kjenner deg, du havsens marm 5 med galdresong 6 ; du gauv 7 meg gru i redde barm så mang ein gong. Eg kjenner striden tung og sein mot trolldoms vald. Gud hjelpe oss for brotne bein og mannefall! * Eg kjenner deg, - eg kjenner deg, som i k k j e vann! - Eg såg din strid, eg veit din veg i skuggeland. Eg røynde sjølv den striden stygg i mange år, med ville mot, med bøygde rygg, med svære sår. Du om meg sviv, du hjå meg sit, du arme ånd! I meg du enno riv og slit i dine bånd. Eg veit det vel: Dei sterke troll, den vilje rik; ein båt i foss, eit kvad i moll, sløkt i eit skrik. - 1 bukkeblad - Menyanthes trifoliata, myrurt i bukkebladfamilien 2 dimd - skodde 3 draug - dauing 4 duld løynd, skjult 5 marm - drønn 6 galdre trolldoms- 7 gyva driva

14 * Men lerka stig frå gløymde grav med sigers ljod; og vinden stryker inn av hav så frisk og god. Og om me kjenner gråt og gru og saknad sår, så må me lerkesongen tru, som lovar vår. HEIME VESLEMØY VED ROKKEN D' er haust. Det ruskar ute med regn og kalde vind. Småfuglen flyg mot rute og ville gjerne inn. Men under omnen god, der ligg på sekkjepute han gamle Mons i ro. Der ligg han trygg og drøymer og blinkar stilt og smått og alt i verda gløymer og hev det varmt og godt. Og seier ingen ting, men liksom inn seg gøymer med rova sveipt i kring. Som silkenøstet fine han ligg i mjuke skinn med svevn i kvar den mine og alle klørne inn. Og glyrer 1 likesæl med kloke augo sine og murrar smått og mél. * Skal vita kor du vankar i blide draumar no? Kan henda dine tankar seg svævar 2 lint til ro i gammal minnekrins, som stilt i hop seg sankar 1 glyra - mysa med augo mest igjen 2 svæva få til å sova

15 frå den tid, du var prins? Venaste prins i verda du gjekk i skogen grøn med gullhår over herda 1 og ung og keik 2 og kjøn 3 og tenkte på den møy som gjekk og henta bæra så vide under øy 4. Då kom den trollheks blide med sving og sveiv og svins frå trolleheimen vide og såg den vene prins. Men skræmd han frå ho skvatt. Då las ho trollbøn strie og gjorde han til katt. Sidan så vidt han flakkar igjennom skog og skar, langt over berg og bakkar, og kjem til okka 5 gard. Her kan i ro han døy. Her vil han kvila, stakkar, og tenkja på den møy. Å hu! det ruskar ute med regnvind sur og grå; småfuglen flyg mot rute og liksom bankar på. Men under omnen god du Mons på sekkjepute skal drøyma lognt 6 i ro. KVELDING. Snøen fell i gråe kveld stilt or mjuke lufta. Stilt og tett, lint og lett; legg som dunseng mjuk og slett dunkvit over tufta. Veslemøy vondlar 7 høy i den mørke løa. 1 herd - aksel 2 keik rak, rett 3 kjøn - stolt 4 øy i skog og mark 5 okka gard garden vår 6 lognt - lunt, roleg 7 vondla - samla saman eit høyfang

16 Nisselått kvesar 1 smått; tuftekall 2 seg likar godt, når buskap fær si føda. Gammal kar han er i gard; strengt han all ting aktar 3. Fylgde blid frå fyrste tid med i både strev og strid; og helst han fjoset vaktar. Difor òg veit han fjåg 4 kva han hev i vente. Gråekropp, Raudetopp, kvar den kveld sin mjølkekopp fær av snille jente. Mat ho ber til kua kjær, og kvar og ei ho kjæler. Gjerne ho stullar 5 so 6 : Alltid var ho dyregod og aldri nissen fæler 7. Varme brunn 8 til tyrste munn hit frå eldhus ber ho. Fær så snøgt ljos i lykt, mjølkar kua lognt og trygt; og breddfull bytta fær ho. Stelt og god kua so roar seg til nattenn'. Jortar 9 smått, legg seg godt; tuften kjem med enn ein dott 10 ; dansar så med katten. 1 kvesa - knisa, kviskra 2 tuftekall gardvaktar, nisse 3 akta - passa på, ta vare på 4 fjåg blid, glad 5 stulla - stella 6 so - så 7 fæla vera redd 8 brunn kjelde, drykk 9 jorta tyggja drøv 10 dott - høydott

17 I OMNSKRÅA. Dei hev gjort frå seg i kjøk og fjoset, men d' er for tidleg å kveikja ljoset. Lars dreng må stulla i stall ei stund. Ho mor, ho tek seg sin skumringsblund. Då inn dei tuslar frå andre garden, han litle Per og ho snille Maren. Det er så varmt i den lune krå, og no dei soger vil høyra på. Det er den moro dei helst vil velja; og Veslemøy kan så godt fortelja. Det gjeng med segner og eventyr og løgne risper 1 om troll og dyr. 1 rispe skrøne, historie

18 I. Eg 1 hadde levd som den bortkomne sonen 2 og var som han komen i naud; men då eg som han søkte heim att, var Faderen borte. Eg gjekk til prestane og sa: "kjære, finn meg att Faderen! for eg har sett til mi kraft og mi von og alt mitt liv og må døy; og han er den einaste som kan hjelpa meg." Og dei song sine songar og mana med bøner og sterke ord. Men Faderen såg eg ikkje. Eg gjekk til dei vise og sa: "Kjære, finn meg att Faderen! for eg har spilt mitt liv og er i naud, og er åleine og redd, og sjuk; og han er den einaste som kan hjelpa meg." Og dei røynde 3 sin visdom og sine sjåglas, og rekna seg gjennom himlar og heimar 4 og ransaka stjernetåker og avgrunnar; men dei sa: "Faderen er borte, og me finn han ikkje." Og ein av dei eldste sa til meg: "Er du òg ein av dei som leitar etter Faderen? Eg skal seia deg ein ting: Den som leitar finn, men ikkje det han leitar etter. Faderen er den som borna skapte i sitt bilete; og dei gjorde han stor, og sette han opp for seg til ei trøyst og ei hjelp; for dei var småe og kunne ikkje vera faderlause. Men når dei vert større, og er misnøgde med tilhøva, og ikkje får hjelp når dei ber, og ikkje svar når dei spør, då går dei på leit etter Faderen og finn seg sjølve." 5 Eg gjekk til dei som ser syner og har draumar og manar ånder og granskar dulde 6 ting; og eg sa: "Kan de visa meg Faderen?" Men dei viste meg skuggar. Og skuggane svara på det som eg ikkje spurde om. Då vart eg lei og leitte ikkje lenger. II. 1 eg er Gunnar Hòve frå Fred (1892), som rømde til Amerika frå ein vanskeleg heimesituasjon og ei mulig farskapssak i byen, jf. Fred, kap. XXX. 2 jf. Luk 15, 17-24, og 32: Likninga om den bortkomne sonen 3 røyna - prøva ut 4 heim verd, her: himmellekam, planet 5 jf. kommentar på sidene 73 og 74 6 duld - skjult

19 Men då eg var åleine i det framande landet 1, og tok til å illtrivast, og hugen vart uroleg og dauden banka på, tenkte eg: om Faderen er borte, vil eg sjå att barneheimen. Eg vil finna mine eigne; og dei vil høyra på meg og tilgje meg. Og hjå dei vil eg finna ei livd 2 ; og der, hjå mine eigne, vil eg døy, og samlast til mine fedrar. Eg gjorde om i pengar det eg ennå åtte og drog heim. Men då eg kom fram var heimen seld og ætta spreidd; og bror min sat som ein farre 3 på ei hei, og dei sa han var galen. For han hadde selt alt det han åtte og gjeve det til dei fattige. Då såg eg at eg var åleine; og eg hadde ein vond dag. Eg gjekk til bror min og sa han mi meining; så leigde eg meg inn hjå ein framand mann, for å bu der. For nå ville eg ikkje flakka lenger. Og eg sa med meg sjølv: Her vil eg døy. Eg har vandra gjennom livet. Eg har vorte gammal, men ikkje vis; eg var rik men har vorte arm, og nå er eg heimkomen men ikkje heime. Men endå vinn eg heim. Det er berre den siste kneiken att; og dette tronge rommet skal vera min inngang til kvila. Angst kjøver 4 meg, og sjukdom brenn i mitt blod; og hjarta verker og vrir seg. Men sin lagnad må mann bera til rygg brest. Eg vil lida og tenkja at di verre det er, di snarare går det. Og er eg åleine, skal mine tankar halda meg lag; og er folket mitt borte, har eg minna att; og med voggeviser vil eg svæva min hugverk 5. Og alt det eg hadde av livet, det gode og det vonde og alle omskifte, vil eg hugsa fram att og tenkja igjennom, og sjå, om eg finn lærdom og lov og samanheng. Men på stille dagar, når sola er varm, sit eg ved grava til far og mor; og til dei seier eg alt det eg lei og lir, og skriftar mi synd og trur at dei tilgjev. Og det vil synast meg visst, at kor gale ein fór og kor sårt ein svei, så er livet alltid betre freista enn ufreista. Og eg tenkte meg om og sa: Kva vil eg med Faderen? Eg har aldri kjent Faderen. Eg trudde på Gud og var redd; for Gud var farleg. Han gjætte meg med augo av eld, og han såg alt; og alt var vondt; og alt vondt kveikte hans harme; og Herrens dag skulle koma som ein tjuv om natta. 6 Og alltid når eg ville vera glad måtte eg gløyma Gud. 1 Amerika 2 livd - ly, vern 3 farre - (fastbuande) fant, tater 4 kjøva - kvela 5 hugverk - angst, anger, samvitsnag 6 1 Tess 5, 2: For de veit godt at Herrens dag kjem som ein tjuv om natta.

20 Fred med Faderen og med dommaren, og fred over all hans harme og eld! Han søv, og me skal ikkje vekkja den domsnare 1. Rolegt, du hjarta der inne! vri deg ikkje så. Det verste er att; men det lengste er overstridt. Og Faderen er borte; men når dagen lir til kvelds går eg heim til mor, til mi rette mor, heim til naturen. III. Men så tenkte eg og sukka i vakne netter, når verken var vond og hugen sår: Eg prisar deg, frelsar, du mi visse von, du som var og som er, og aldri kjem bort, og alltid har eit rom til alle som kjem, og tek imot oss som me er, utan vilkår eller krav; du som ikkje sviktar, som kjem når det gjeld, ikkje med fakter eller ord, men med hjelp, med hjelp som hjelper, og med lækjedom som lækjer, og tagal 2 og høg legg di trufaste hand svalt over den såre barm, og døyver all verk, og sløkkjer all brann, og let den lidande sovna så trygt, og legg den trøytte til kvile så godt, at han aldri meir treng vakna. Stilt går du gjennom verda, 1 domsnar - som er snar til å dømma 2 tagal - taus