R Miljøvurdering av oppdrettslokaliteten Rafdal i Etne kommune A P P O R T. Rådgivende Biologer AS 1080

Transkript

1 R Miljøvurdering av oppdrettslokaliteten Rafdal i Etne kommune A P P O R T Rådgivende Biologer AS 18

2

3 Rådgivende Biologer AS RAPPORT TITTEL: Miljøvurdering av oppdrettslokaliteten Rafdal i Etne kommune FORFATTARAR: Arne H. Staveland Erling Brekke Geir Helge Johnsen Bjarte Tveranger OPPDRAGSGIVAR: Marine Harvest Norway AS OPPDRAGET GITT: ARBEIDET UTFØRT: RAPPORT DATO: 7. desember 27 des 27- mars 28 Bergen 1. mars 28 RAPPORT NR: ANTAL SIDER: ISBN NR: Ikkje nummerert EMNEORD: - Oppdrettslokalitet i sjø - Straummåling - MOM B-gransking - PGI og PD - Hordaland fylke RÅDGIVENDE BIOLOGER AS Bredsgården Bryggen N-53 Bergen Foretaksnummer mva Internett : E-post: post@radgivende-biologer.no Telefon: Telefax:

4 FØREORD Rådgivende Biologer AS har på oppdrag frå Marine Harvest Norway AS utført ei miljøvurdering av oppdrettslokaliteten Rafdal i Etne kommune. Granskinga er gjennomført med utgangspunkt i ei vurdering av oppdrettslokaliteten sine eigenskapar i høve til sjukdomssituasjonen på lokaliteten. Smoltutsettet hausten 24 hadde eit kraftig utbrot av PD medan smoltutsettet hausten 26 har hatt eit kraftig utbrot ev Epiteliocystis (PGI). Siste året har 1 tonn fisk døydd i anlegget og Rådgivende Biologer AS er spurt om å vurdere moglege miljømessige årsker til at denne lokaliteten er så sterkt ramma. Denne rapporten presenterer miljøresultat frå straummålingar kartlegging av botntopografi samt MOM B-gransking på lokaliteten Rafdal. Straummålingane vart utført i perioden 11. desember januar 28. Resultata er samanlikna med andre lokalitetar til Marine Harvest Norway AS i Region Sør og vart samanlikna med omsyn på blant anna produksjonsresultat og ulike miljøtilhøve på lokalitetane. Rådgivende Biologer AS takkar Marine Harvest Norway AS v/randi Haldorsen for oppdraget samt dei tilsette på anlegget for hjelp og assistanse i samband med utsett og opptak av straummålarane. Bergen 1. mars 28 INNHALD Føreord... 2 Innhald... 2 Samandrag... 3 Innleiing om oppdrettslokalitetar...4 Lokalitetstypar og vassutskifting... 4 Lokal belastning på ytre miljø... 5 Indre- og ytre miljøtilhøve sjukdom... 6 Område- og lokalitetsskildring Rafdal... 8 anlegget på lokaliteten Rafdal... 1 Metodebeskriving Temperaturtilhøve Rafdal straummålingane ved Rafdal MOM B-granskinga ved Rafdal Tilvekst og sjukdom ved Rafdal Tilvekst Dødelegheit Andre lokalitetar med svekka driftsresultat Lokaliteten Munkholmen i Rogaland Lokaliteten Skorposen i Hordaland Diskusjon Referanser Om Gytre straummålarar Rådgivende Biologer AS 2

5 SAMANDRAG Staveland A.H. E. Brekke G.H.Johnsen B. Tveranger 28. Miljøvurdering av oppdrettslokaliteten Rafdal i Etne kommune. Rådgivende Biologer AS rapport sider. Rådgivende Biologer AS har på oppdrag frå Marine Harvest Norway AS utført ei miljøvurdering av oppdrettslokaliteten Rafdal i Etne kommune. Siste året har 1 tonn fisk døydd i anlegget og Rådgivende Biologer AS er spurt om å vurdere mogelege miljømessige årsker til at denne lokaliteten er så sterkt ramma. Ein rigg med fire straummålarar (Sensordata SD 6) stod utplassert på anlegget ved Rafdal i perioden 11. desember januar 28 for måling av overflatestraum (2 m djup) vassutskiftingsstraum (15 m djup) spreiingsstraum (5 m djup) og botnstraum (1 m djup). Ei MOM B-gransking vart utført 11. desember 27. Lokaliteten Rafdal ligg 17 km inne i Åkrafjorden som er ca 25 km lang og er eit terskla fjordbasseng med utløp til Matrefjorden og Skåneviksfjorden. Sjølv om Åkrafjorden er terskla er det ingen grunne tersklar ut mot havet Lokaliteten ligg såleis i tilknytning til ein stor og djup fjord med høg resipientkapasitet og det er gode djupnetilhøve på lokaliteten og botn under og rundt det omsøkte anlegget synest å vere noko bratt og jamt nedoverskrånande mot nord. MOM B-granskinga viste at lokaliteten med ein produksjon på vel 16 tonn det siste året i forkant av granskinga var sterkt belasta av oppdrettsverksemda (tilstand 3 = dårleg). Prøvetakinga synte at anlegget sin primærbotn truleg er fjellbotn. Det var generelt sparsomt med primærsediment på botnen under anlegget. Dette bestod av mest finare sediment som fin sand og silt men det var også ein del grus på tre av stasjonane. Prøvane som vart tekne under den ytre delen av anlegget var noko meir påverka av oppdrettsverksemda samanlikna med prøvane som vart tekne under den indre delen av anlegget. Ein fann ikkje representative sedimentgravande dyr på nokon av stasjonane. Overflatestraumen på 2 meters djup var middels sterk med ei gjennomsnittleg hastigheit på 52 cm/s og ei maksimal hastigheit på 452 cm/s. Vassutskiftingsstraumen på 15 meters djup var middels sterk med ei gjennomsnittleg hastigheit på 39 cm/s og ei maksimal hastigheit på 326 cm/s. Spreiingsstraumen på 5 meters djup var svak med ei gjennomsnittleg hastigheit på 18 cm/s og ei maksimal hastigheit på 188 cm/s. Botnstraumen på 1 meters djup var svak med ei gjennomsnittleg hastigheit på 14 cm/s og ei maksimal hastigheit på 9 cm/s. Straumen var hovudsakleg tidevasstyrt men også tydeleg påverka av periodevis kraftig vind og raske lufttrykksendringar i siste del av måleperioden. Med tanke på spreiing av organisk avfall frå oppdrettsverksemda er straumtilhøva ikkje optimale spesielt med omsyn til drift av eit storskala matfiskanlegg. Straumhastigheita til overflatestraumen på 2 m djup og vassutskiftingsstraumen på 15 m djup var svært variabel med lange periodar med svak straum og svært høg andel periodar med tilnærma straumstille. Straumretninga og vasstransporten gjekk hovudsakleg mot aust nordaust og austnordaust på 2 15 og 5 m djup dvs. at straumen i hovudsak gjekk innover i hovudretninga til fjorden. På 1 m djup var straumen meir retningstilfeldig. Med den noverande plasseringa av anlegget vil over 8 % av vassmassane passere på tvers av anlegget og det er svært bra. Lokaliteten Rafdal har ein kombinasjon av straumstille periodar og sterk belastning på botnen under anlegget. Det kan ikkje utelukkast at desse ytre miljøtilhøva til saman kan ha påverka fisken sitt miljø i anlegget slik at fisken sitt generelle stressnivå har gjort han særs utsett for sjukdomsutbrot. Ved synfaringa 11.desember vart det målt ned mot 6 % oksygenmetning i anlegget. Rådgivende Biologer AS 3

6 INNLEIING OM OPPDRETTSLOKALITETAR Val av lokalitet har etterkvart vorte ein kritisk suksessfaktor for å oppnå vellykka driftsresultat då det i dei seinare åra har gått mot ein stadig større konsentrasjon av volum og biomasse pr lokalitet. Dette stiller større krav til straumtilhøve og djupne på lokaliteten botntopografi samt lokaliteten og området omkring si evne til å omsetje det tilførte materialet frå anlegget. Det er eit mål at oppdrettsaktiviteten ikkje skal påføre det ytre miljø skade og påverknad utover det som er akseptert i etablerte standarder og normer for næringa slik som m.a. definert i NS 941:27 Miljøovervåking av bunnpåvirkning fra marine akvakulturanlegg. Alle lokalitetar skal såleis i varierande grad underleggjast ulike typar miljøgranskingar. Mellom anna skal det utførast miljøundersøkingar under anlegga ved topp-produksjon i kvar driftssyklus. Hovudmålet med miljøgranskingar på oppdrettsanlegg er å avgjere i kva grad drifta påverkar det ytre miljøet. Fram til no har det derimot vore lite merksemd retta mot korleis dei ytre miljøtilhøva påverkar velferda til fisken då det indre miljøet i anlegget i stor grad blir påverka av det ytre miljøet. I samband med søknad om ny lokalitet eller utviding på gjeldande lokalitet skal det også presenterast straummålingar. NYTEK-forskrifta stiller tekniske krav til flytande oppdrettsanlegg med omsyn på dei ytre påkjenningene. Alle lokalitetar skal såleis vere klassifisert i høve til dette der måling av overflatestraum er eitt sentralt element. Minimumsbehovet for straum i eit anlegg er avhengig av temperaturen i sjøen årstid fiskemengde i anlegget fòring tettleik i merdene djupne på nøtene om nøtene er reine anlegget si plassering i høve til straumretning osv. For lite straum eller lange straumstille periodar vil kunne medføre oksygensvikt i merdene. Spesielt kritiske periodar har ein om sommaren og utover hausten med høg temperatur i sjøen kombinert med lite oksygen og høg biomasse i anlegga. LOKALITETSTYPAR OG VASSUTSKIFTING Oppdrettslokalitetar eller sjøresipientar langs kysten av Vestlandet kan generelt delast i fire hovudtypar: Fjordar og pollar straumsund viker og bukter eller opne sjøområde. Desse forskjellige områdetypane skil seg frå kvarandre på grunnlag av topografiske tilhøve noko som medfører at vassmassane har ulik vassutskifting og sjiktingstilhøve på dei ulike djup. Dette er avgjerande for dei lokale sedimentasjonstilhøva noko som vert lagt vekt på ved vurdering av resipienttilhøve og lokal påverknad av eventuelle utslepp til dei ulike typane sjøområde. På stader med god overflatestraum og dermed stor vassutskifting i overflatevassmassane vil tilførslar av oppløyst næringsstoff raskt bli ført bort. Tilførslar av organisk stoff søkk ned og vil sedimentere avhengig av straumtilhøva lenger nede i vassøyla. Vi snakkar då om spreiingsstraum i vassmassane under overflatevassmassane og denne er avgjerande for i kva grad tilførslar vil påverke lokalitetane. Fjordar og pollar er pr. definisjon skilde frå dei tilgrensande utanforliggjande sjøområda med ein terskel i munningen/utløpet. Dette gjer at vassmassane innanfor ofte er sjikta der djupvatnet som er innestengt bak terskelen kan være stagnerande medan overflatevatnet hyppig vert skifta ut fordi tidevatnet to gonger dagleg strøymer fritt inn og ut. Mellom tidevatnstraumane kan det vere periodar med straumstille. I dei store fjordane vil djupvatnet utgjere svært store volum og djupnene kan vere på mange hundre meter. Straumsund omfattar ofte trange nesten kanal-liknande nord-sør gåande område der tidevasstraumen periodevis er svært sterk. Dersom slike straumsund er grunne vil dei kunne ha ei fullstendig utskifting av vassmassane heilt til botn men vanlegvis er det mindre sterk straum nedover i djupet. Det vil imidlertid berre vere høge straumhastigheiter i avgrensa tidsperiodar og innimellom tidevasstraumen vil det kunne vere straumstille. Grunne straumsund vil vanlegvis ha ein svært god resipientkapasitet fordi sjølv betydelege tilførslar vert spreidd utover store område medan djupare straumsund vil ha sedimenterande tilhøve i djupet i dei periodane straumhastigheita er mindre. Den lokale påverknaden av utslepp vil difor variere avhengig av djupna til sundet. Større sjøområde kan også ha karakter av straumsund i overflata medan dei kan ha relativt grunne tersklar i begge endar og dermed ha Rådgivende Biologer AS 4

7 eigenskapar av fjordar med tilhøyrande stagnerande djupvatn under terskelnivå. Slike større område vil også ha sedimenterande tilhøve og kunne ha lokal påverknad av utslepp. Bukter og viker viser til lokale område som gjerne ligg i tilknytning til anten større fjordar straumsund eller opne havområde. Buktene og vikene vert skilt frå pollar ved at dei ikkje er fråskilt dei utanforliggjande sjøområda med nokon terskel og difor ikkje har stagnerande djupvatn ved botnen. Vanlegvis vil difor ei bukt / vik ha skrånande botn frå land og utover mot det utanforliggjande området slik at også dei djupare delane av vassøyla her vert skifta ut. Slike område har relativt god resipientkapasitet sjølv om eit utslepp vil kunne ha ein lokal miljøeffekt på lokaliteten avhengig av den lokale botntopografien og straumtilhøva. Dette er fordi ei bukt eller vik vil kunne liggja i ei bakevje og ha betydeleg dårlegare straumtilhøve i høve til sjøområda utanfor. Opne havområde ligg utanfor tersklane til dei store fjordane vest i havet. Her er det store djup og jamn utskifting av vassmassane uten stagnerande djupvatn mot botnen. Her er resipienttilhøva svært gode og eit eventuelt utslepp vil ikkje ha nokon innverknad på miljøet ved utsleppet. Innslaget av straumstille periodar på straumsvake lokalitetar (t.d. innerst i ein fjordarm inne i ein os ei bukt eller ei vik) gjer at ein kan risikere at fisken i lengre periodar sym i tilnærma det samme vatnet. På straumsvake lokalitetar har ein ikkje alltid kontinuerleg utskifting av vatnet i anlegget. Dette treng ikkje vere kritisk i den kalde årstida men i periodar med høg temperatur i sjøen og mykje fisk i anlegget og intensiv fôring vil fisken kunne få tilført for lite oksygen. Dette vil i særlege tilfelle kunne verke negativt inn på veksten og trivselen til fisken. LOKAL BELASTNING PÅ YTRE MILJØ Ved alle vurderingar av belastning må ein skilje mellom det som utgjer ei lokal punktbelastning på ein oppdrettslokalitet og det som resipienten regionalt har kapasitet til å omsetje av organisk materiale før han blir overbelasta. Uansett om resipienten har god kapasitet så vil bereevna til sjølve lokaliteten i stor grad vere avhengig av terrenget ved botn djupnetilhøva og straumtilhøva i vassøyla. Når belastninga på ein lokalitet er i likevekt med omsetjinga i sedimenta under oppdrettsanlegget betyr det at den tilførte mengda organisk materiale blir broten ned og omsett i sedimenta i all hovudsak av botngravande dyr. Forholdsvis store mengder sediment kan omsetjast på lokalitetar der ein har ein rik botnfauna har straum ved botnen som medfører jamn tilførsel av oksygen og som også spreier avfallet frå anlegget ut over eit større område. Dersom belastninga frå anlegget er større enn det lokaliteten kan omsetje vil sedimenta byggje seg opp under anlegget dei vert surare oksygenmengda vert redusert og botnfauna som er lite tolerant for miljøendringar forsvinn. Dei dyra som toler større endringar i miljøtilhøva blir verande inntil sedimenta er så sure og oksygenfattige at desse dyra også må gje tapt. Det er svært uheldig ikkje å ha botngravande dyr på botnen under merdene fordi mesteparten av nedbrytingsprosessane då stoppar opp. Graveaktiviteten til dyra skapar omrøring og tilfører sedimentet vatn og oksygen. Dyra konsumerer sedimentet bryt det ned og omdannar det. Når dyra forsvinn er det berre den bakterielle nedbrytinga som held fram noko som går vesentleg seinare. Då skal det berre små tilførslar til før sedimenthaugane byggjer seg opp under merdene. Erfaring viser at fjordlokalitetar er meir utsett for punktbelastning enn drift på meir kystnære lokalitetar og det medfører at desse lett vert overbelasta. I store og djupe fjordar kan belastninga vere eit lokalt problem for oppdrettar medan det regionalt utgjer eit lite problem for resipienten. Årsaka til at botnen på fjordlokalitetar lettare vert overbelasta skuldast både at det generelt er mindre spreiingsstraum nedover i vassmassane og at botnen ofte består av fjell utan særleg mykje opprinneleg sediment. Det vil dermed i utgangspunktet finnest lite gravande botnfauna som kan ta seg av nedbrytinga av avfallet frå anlegget. Ein kystlokalitet har som oftast sedimentbotn og god spreiingsstraum nedover i vassmassane og i straumsund har ein difor ofte svært gode lokalitetar med sedimentbotn og liten lokal påverknad under anlegga. Rådgivende Biologer AS 5

8 På typiske fjordlokalitetar med bratt stein- og fjellbotn med lite primærsediment vil avfall frå anlegget skli nedover på det bratte berget og lande på hyller og verte liggjande i små lommer og groper i terrenget. Når ein tek prøver på ein slik fjordlokalitet vil prøven som oftast vise dårlege tilhøve der det er mogeleg å få opp sediment medan det 1 2 m frå treffpunktet kan vere tilnærma reint for sediment og avfall. Det prøvematerialet ein får opp slike stader består ofte av oppskrapte sure brune lause og luktande sediment som automatisk får ein noko høgare poengsum ut frå dei formelle MOM B-vurderingskriteria. Denne type lokalitetar kan difor lett verte vurdert som overbelasta og MOM-metodikken bør difor ikkje alltid nyttast slavisk. Det er viktig å tolke resultata i lys av korleis lokaliteten er. Drift i kompaktanlegg vil bidra til ei høgare punktbelastning over eit større areal enn drift i plastringar der det gjerne er noko avstand mellom kvar ring. I tillegg vil store merder innehalde meir fisk pr arealeining enn små merder og følgjeleg gje større belastning. På straumsvake lokalitetar vil dette kunne gje store utslag i belastning på ein lokalitet då avfallet stort sett sedimenterer rett under nøtene. På bratte fjordlokalitetar kan denne effekten til ein viss grad vegast opp ved at ein oppnår ei viss spreiing av avfallet på ein skrånande botn. Ved planlegging av større anlegg i fjordsystem kan det være fornuftig å vurdere tolegrensa til lokaliteten opp mot val av anleggstype plassering av anlegget i høve til dominerande straumretning og også å sikre lokaliteten tilstrekkeleg kviletid mellom driftsperiodane. INDRE- OG YTRE MILJØTILHØVE SJUKDOM. Dei siste åra har antal fisk på kvar lokalitet og i kvar merd auka kraftig utan at ein har sett nok fokus på kva konsekvensar dette kan ha for fisken sitt indre miljø i anlegga. Fisken treng oksygen til alle livsfunksjonane og straumtilhøva på lokaliteten anleggstype og anlegget si plassering i høve til dominerande straumretning har vesentleg betydning for om fisken får nok oksygen. Det er viktig at vasstraumen får kortast mogeleg veg gjennom anlegget. Store mengder fisk i kompakte stålanlegg stiller høgare krav til lokaliteten med omsyn til straumfart og vassutskifting enn når fisken går i plastringar med større innbyrdes avstand mellom merdene. Særleg i den varme årstida vil det vere viktig at fisken til ei kvar tid får nok oksygen. Då er oppløyselegheita til oksygen i vatnet lågast og fisken har samtidig høg metabolisme og dermed større behov for oksygen. Algane i sjøen brukar oksygen om natta og med avtakande daglengde utover sommaren og hausten vil tilgjengeleg oksygen i sjøen minke slik at ein vil kunne oppleve periodar med for lite oksygen spesielt tidleg om morgonen. Det er også ofte på sommaren og hausten at ein har den mest intensive drifta 2.året i sjø etter utsett. Mangel på tilstrekkeleg med oksygen kan vere ein av dei viktigaste forklaringane på kvifor mange oppdrettarar føler at dei køyrer med handbremsa på og er truleg ei av dei viktigaste årsakene til at nokre anlegg er meir utsett for sjukdom og oppnår dårlegare produksjonsresultat enn andre. Stress over lengre tid på grunn av ugunstige oksygen- og miljøtilhøve vil kunne redusere allmenntilstanden for fisken slik at den lettare vert ramma av sjukdom og gje høgare dødelegheit når sjukdommen først har ramma fisken (t.d. PD og PGI). Rådgivende Biologer AS har dei siste åra målt profilar av oksygen temperatur og saltinnhald ved og i anlegg i samband med lokalitetsvurderingar og det er ikkje uvanleg å finne verdiar på mellom 5 og 7 % oksygenmetning i anlegg med mykje fisk. Oksygenmålingar som EWOS innovation har utført syner at låge oksygenverdiar ikkje berre er avgrensa til den varme årstida men vil også kunne oppstå heile hausten fram mot nyttår. Fôringsforsøk som dei har utført i karanlegg på land viser at med dei låge oksygenkonsentrasjonane som er påvist i anlegga vil oksygenstresset føre til at både fisken sin appetitt samt fôrutnytting blir redusert i betydeleg grad. (Kjelde: Per Krogedal EWOS Innovation Trøndelag fiskeoppdretterlag årsmøte ). Dei siste åra har EWOS Innovation også utført fôringsforsøk under variable oksygen-konsentrasjonar i sjøen i konvensjonelle matfiskanlegg som viser at oksygentilsetjing i laksemerdar gjev auka slaktekvantum (Norsk Fiskeoppdrett nr 6 24 side 52 54). Rådgivende Biologer AS 6

9 Djupna under anlegget viser seg å samsvara positivt med fôrutnyttinga til fisken i eit oppdrettsanlegg. Dette viser ei samanstilling presentert i bladet Norsk Fiskeoppdrett nr 15 (september 23 sidene 38-39) Eit stort materiale basert på utsettet av fisk i år 2 viste at dess djupare det var under anlegget dess betre fôrfaktor vart oppnådd. Dette kan sjølvsagt også vere ein verknad av fleire uavhengige årsaker der lokalitetar med gode djupnetilhøve gjerne også ligg opnare til og dermed har betre vassutskifting. Rådgivende Biologer AS 7

10 OMRÅDE- OG LOKALITETSSKILDRING RAFDAL Lokaliteten ligg ca. 17 km inne i Åkrafjorden som er ein ca 25 km lang og ca 1 25 km brei fjord med utløp til Matrefjorden og Skåneviksfjorden i Sunnhordland. Ved lokaliseringsstaden er fjorden ca 15 km brei og over 5 m djup ca 5 km nord for lokaliteten. Lokaliteten ligg soeis i tilknytning til ein stor og djup fjord med høg resipientkapasitet. Lokaliteten ligg ope og noko eksponert til med vindretning i frå retningsområdet vest - nordaust. Det er gode djupnetilhøve på lokaliteten og botn under og rundt anlegget synest å vere bratt og jamt nedoverskrånande mot nord. Om lag 3 km vest for lokaliteten der fjorden er på det smalaste finnst ein djupvassterskel der djupna er 214 m på det grunnaste. Det er med andre ord om lag 3 høgdemeter frå den grunnaste delen av denne djupvassterskelen til djupområdet ca 5 km nord for lokaliteten (figur 1). Det er truleg lite straum i dei djupareliggjande vassmassane på grunn av det typiske straummønsteret i ein fjord men Åkrafjorden er ein stor og djup fjord med ein djup ytre- og indre terskel og området rundt lokaliteten har truleg tilnærma uavgrensa resipientkapasitet på grunn av dei store vassmengdene i fjordbassenget. Under anlegget er det djupt frå ca 95 m inst til ca 17 m ytst på den nordaustre enden av anlegget (figur 2). Figur 1. Oversiktskart med 5 m djupnekoter over sjøområda rundt lokaliteten Rafdal samt utsnitt av delar av Åkrfjorden. Kartet er henta frå Fiskeridirektoratet sine kartsider adaptive/ Ca 5 meter vest for anlegget går det ein undersjøisk rygg i nordleg retning. Det ser ut til at denne Rådgivende Biologer AS 8

11 ryggen byrjar nær land og skrår moderat til bratt nedover til minst 35 meter djup ca 5 meter frå land. Rafdal byrjar langt oppe i fjellet og går ut i sjøen som ein dal i fjordsida. Anlegget ser ut til å liggja delvis over denne dalen og den undersjøiske ryggen. Figur 2. Djupnetilhøve på og rundt lokaliteten Rafdal med 5-meters djupnekoter. Kartet er henta frå fiskeridirektoratet sine kartsider Anlegget er teikna inn ved hjelp av registerte posisjonar til hjørnene på anlegget. Posisjonane vart registrert med GPS 11. desember 27. Plassering av straummålarriggen er markert. Rådgivende Biologer AS 9

12 ANLEGGET PÅ LOKALITETEN RAFDAL Lokaliteten Rafdal er godkjent for ein MTB på 234 tonn. Anlegget på Rafdal ligg oppankra i tilnærma retning nordnordvest sørsøraust der senterpunktet til anlegget ligg ca 2 m frå land. Kortenden til anlegget ligg ca 1 m frå land. Anlegget som ligg på lokaliteten består av to ulike anlegg ein ytre- og ein indre seksjon som er kopla saman ved hjelp av ei 8 m lang gangbru. Den inste seksjonen er eit kompakt stålanlegg produsert av Marine Construction AS (MC) og består av seks 24 x 24 m bur som ligg i to parallelle rekker langs ein 3 m brei midtgang. Oppgitte merdstorleikar er innvendige mål. Seksjonen har ein rektangulær form og anlegget sitt ytre mål er ca 55 x 85 m. Nøtene i dette anlegget er frå 15 til 3 m djupe ned til blylina. Den ytste seksjonen er eit kompakt Procean stålanlegg og består av seks 2 x 2 bur og to 15 x 15 bur. Dei to 15 x 15 m bura ligg ytst på anlegget og mellom desse merdane ligg ein fôringsflåte som er ca 15 x 2 m. Innafor desse to bura og fôringsflåten ligg dei seks 2 x 2 m bura i to parallelle rekker langs ein ca 3 m brei midtgang. Denne seksjonen har også ein rektangulær form med ytre mål som er ca 85 x 5 m. Nøtene i dei to 15 x 15 m bura er 13 m djupe ned til blylina medan djupna ned til blylina er 2 m i dei seks 2 x 2 m bura. Hausten 26 (H-6G) vart det sett ut 7 tusen smolt i anlegget. På prøvetakingstidspunktet var det vel 22 tusen laks i anlegget med ei snittvekt på ca 41 kg til saman ein ståande biomasse på ca 921 tonn. Totalt 183 tonn fisk har døydd sidan utsett og fram til 11. desember 27. Merd og 1 var utan fisk på prøvetakingspunktet. Desse merdane hadde vore tomme frå ca 1. november 27. Det skulle etter produksjonsplanen ha vore fisk i alle merdane men nokre merdar vart slege saman pga den låge biomassen som er att i anlegget etter den svært høge dødelegheita på seinsommaren og hausten 27. Fôrforbruk og produsert mengde fisk i perioden er oppgjeve i tabell 2. Tabell 1. Anlegget sin driftshistorikk dei siste 3 åra Pr 11. des 27 Fôrmengde (tonn) Produksjon (tonn) Figur 3. Oversyn over anlegget med merdnummer. Rådgivende Biologer AS 1

13 METODEBESKRIVING Utplassering av straum målarane I perioden 11. desember januar 28 var det utplassert ein rigg med fire Gytre Straummålarar (modell SD-6 produsert av Sensordata AS i Bergen) på lokaliteten ved Rafdal (figur 2). Riggen vart fest i eit auga på utsida av gangbrua på utsida av merd nr 2. Ca 5 meter under straummålaren på 1 m djup vart det festa eit kulelodd på ca 3 kg. Under anlegget der riggen var festa var det ca 165 m djupt. Straummålaren på 1 m djup vart då hengande ca 65 m over botnen. Det vart målt temperatur straumhastigheit og straumretning kvart 3. minutt på og 1 m djup. Resultatpresentasjon Resultata av måling av straumhastigheit og straumretning er presentert kvar for seg samt kombinert i ein progressiv vektoranalyse. Eit progressivt vektorplott er ein figurstrek som blir til ved at ein tenkjer seg ein merka vasspartikkel som er i straummålarens posisjon ved målestart og som driv med straumen og teiknar ein sti etter seg som funksjon av straumhastigheit og retning (kryssa i diagrammet viser berekna posisjon frå kvart startpunkt ved kvart døgnskifte). Når måleperioden er slutt har ein fått ein lang samanhengande strek der vektoren vert den beine lina mellom start- og endepunktet på streken. Dersom ein deler lengda av vektoren på lengda av den faktiske lina vatnet har følgd får ein Neumann-parameteren. Neumann parameteren fortel altså noko om stabiliteten til straumen i retninga til vektoren. Vinkelen til vektoren ut frå origo som er straummålaren sin posisjon vert kalla resultantretninga. Dersom straumen er stabil i resultantretninga vil figurstreken vere relativt bein og verdien av Neumann-parameteren vere høg. Er straumen meir ustabil i denne retninga er figurstreken meir «bulkete» i høve til resultantretninga og Neumann-parameteren får ein låg verdi. Verdien av Neumannparameteren vil ligge mellom og 1 og ein verdi på til dømes 8 vil seie at straumen i løpet av måleperioden rann med 8 % stabilitet i vektorretninga noko som er ein svært stabil straum. Vasstransporten (relativ fluks) er også ein funksjon av straumhastigheit og straumretning og her ser ein kor mykje vatn som renn gjennom ei rute på 1 m 2 i kvar 15 graders sektor i løpet av måleperioden. Når ein reknar ut relativ fluks tek ein utgangspunkt i alle målingane for straumhastigheit i kvar 15 graders sektor i løpet av måleperioden. For kvar måling innan ein gitt sektor multipliserer ein straumhastigheita med tidslengda dvs kor lenge målinga vart gjort innan denne sektoren. Her må ein og ta omsyn til om tidsserien inneheld straummålingar med ulik styrke. Summen av desse målingane i måleperioden gjev relativ fluks for kvar 15 graders sektor. Relativ fluks er svært informativ og fortel korleis vasstransporten som funksjon av straumhastigheit og retning er på lokaliteten. Klassifisering av straummålingane Rådgivende Biologer AS har utarbeidd eit system for klassifisering av overflatestraum vassutskiftingsstraum spreiingsstraum og botnstraum med omsyn til dei tre parametrane gjennomsnittleg straumhastigheit retningsstabilitet og innslag av straumstille periodar (tabell 2). Klassifiseringa er utarbeidd på grunnlag av resultat frå straummålingar med Gytre Straummålarar (modell SD-6) på om lag 6 lokalitetar for overflatestraum 15 lokalitetar for vassutskiftingsstraum og 7 lokalitetar for spreiingsstraum og botnstraum. Rådgivende Biologer AS 11

14 Tabell 2. Rådgivende Biologer AS klassifisering av ulike tilhøve ved straummålingane basert på fordeling av resultata i eit omfattande erfaringsmateriale frå Vestlandet. Straumstille periodar er definert som straum svakare enn 2 cm/s i periodar på 25 timar eller meir. Tilstandsklasse I II III IV V gjennomsnittleg svært sterk sterk middels svak svært svak straumhastigheit sterk Overflatestraum (cm/s) > < 2 Vassutskiftingsstraum (cm/s) > < 18 Spreiingsstraum (cm/s) > < 14 Botnstraum (cm/s) > < 13 Tilstandsklasse I II III IV V andel straumstille svært lite lite middels høg svært høg Overflatestraum (%) < > 4 Vassutskiftingsstraum (%) < > 5 Spreiingsstraum (%) < > 8 Botnstraum (%) < > 9 Tilstandsklasse I II III IV V retningsstabilitet svært stabil stabil middels stabil lite stabil svært lite stabil Alle djup (Neumann parameter) > <1 Botngranskingar (MOM B) MOM (Matfiskanlegg Overvåking og Modellering) bestod av eit overvakingsprogram (A B og C- granskingar) og ein modell for berekning av lokaliteten si bereevne og fastsetjing av lokaliteten sin produksjonskapasitet. For nærare skildring av overvakingsprogrammet viser ein til «Konsept og revidert utgave av overvåkningsprogrammet 1997» (Hansen m. fl. 1997). Frå 1. januar 25 vart det i den nye akvakulturdriftsforskrifta innført krav om miljøovervaking av lokalitetar med produksjon av fisk. Ei trendovervaking av botntilhøva skal gjennomførast i samsvar med NS 941:27 (Miljøovervåking av bunnpåvirkning fra marine akvakulturanlegg). MOM B-gransking på lokaliteten Rafdal På lokaliteten Rafdal er det gjennomført ei MOM B-gransking i tråd med metodikken gjeven i Norsk Standard NS 941:27. Granskinga vart gjennomført 11. desember 27. MOM B-granskingane er ei enkel trendovervaking av botntilhøva under eit oppdrettsanlegg. Dette er granskingar som i hovudsak skal skildre ein lokalitet og omfanget av påverknaden på denne frå fiskeanlegget. Både middeltilstanden for lokaliteten og tilstanden under dei ulike delane av anlegget vert kartlagt. Ei MOM B-gransking vurderer altså ikkje verknaden på sjølve resipienten. Det skjer gjennom ei MOM C- gransking. Under prøvetakinga vart dei ulike stasjonane tatt frå ulike punkt på anlegget og djup vart notert ut frå lengdemerking av tau. Posisjonar for grabbhogga er vist i figur 4. Til prøvetakinga vart det nytta ein 28 m² stor van Veen grabb. Det vart teke prøver på 1 stasjonar på anlegget for analyse ut frå ein standardisert MOM-prøvetakingsmetodikk (figur 4 og tabell 6). Det vart teke 1-2 grabbhogg på kvar stasjon for å få opp ein representativ prøve. Ved utvelging av stasjonar valgte ein å nytta dei same stasjonane som vart nytta under MOM B-granskinga utført av Akvahelse den 22. november 25. Rådgivende Biologer AS 12

15 Figur 4. Posisjonar for dei 1 grabbhogga som vart tatt på anlegget (1-1). Kvart grabbhogg vert undersøkt med omsyn på tre sedimentparametrar som alle vert tildelt poeng etter kor mykje sedimentet er påverka av tilførslar av organisk stoff. Til fleire poeng prøva får til meir påverka er ho. Fauna-gransking (gruppe I) består i å konstatere om dyr større enn 1 mm er til stades i sedimentet eller ikkje. Det vert også utført ei enkel bestemming av organismane på staden men det vert ikkje teke med prøver til laboratoriet for nærare bestemming. Vurderinga blir gjeven eller 1 poeng. Observasjonane av dyr er ikkje meint å vere noko anna enn ei grov enkel vurdering av dyresamfunnet i prøvene der både antal artar og antal dyr (spesielt børstemakkar) er omtrentlege. Hovudføremålet er å vise om ein finn dyr om ein finn fleire hovudgrupper samt ei grov forenkla fordeling av artar innan kvar gruppe. Kjemisk gransking (gruppe II) av surleik (ph) og redokspotensial (Eh) i overflata av sedimentet vert gjeven poeng etter ei samla vurdering av ph og Eh etter nærare bruksanvisning i NS 941:27. Sensorisk gransking (gruppe III) omfattar eventuell førekomst av gassboblar og lukt i sedimentet og skildring av sedimentet sin konsistens og farge samt grabbvolum og tjukkleik på deponert slam. Her vert det gjeve opp til 4 poeng for kvar av eigenskapane. Vurderinga av lokaliteten sin tilstand vert fastsett ved ei samla vurdering av gruppe I III parametrar etter NS 941:27. Måling av ph og Eh gjev ei kjemisk bestemming av belastningsgraden i sedimenta. Belasta sediment er sure og i slike sediment vil ein måle låg ph. I sure sediment vert det tilsvarande målt eit lågt redokspotensial noko som er eit mål på at det er lite eller ikkje noko oksygen i sedimenta. Måling av ph/eh vart gjort ved å åpne ei luke i grabben og så plassere elektrodane forsiktig 1 2 cm nedi sedimentet. ph/eh vart lest av når Eh synte tilnærma stabil verdi. Utrekning av middelverdi gruppe II III i PRØVESKJEMA Erfaringar med måling av ph/eh har synt at lokalitetar kan få tildelt ein dårlegare tilstand enn dei fortener når ein samanliknar med vurderinga av sedimenttilstanden. For å vege opp dette misforholdet slik at ein får eit rettare tilhøve mellom måling av gruppe II parametrar (ph/eh) og gruppe III parametrar (sedimenttilstand) reknar ein ut middelverdien av desse to gruppene. Det blir gjort ved å slå saman poengsummen for måling av ph/eh og den korrigerte summen av sedimenttilstanden for kvar enkelt prøve og så dele på to. Gjennomsnittet av desse middelverdiane gir så tilstanden for gruppe II III som er grunnlaget for utrekning av lokaliteten sin tilstand (sjå PRØVESKJEMA tabell 6). Rådgivende Biologer AS 13

16 I dei tilfella der ein ikkje har målte verdiar av ph/eh nyttar ein korrigert sum for gruppe III i staden for middelverdien av gruppe II og III. I dei tilfella der ei vurdering av sedimenttilstand for ein prøve (gruppe III) gir ein høgare poengscore enn vurdering av ph/eh for samme prøve (gruppe II) nyttar ein korrigert sum for gruppe III i staden for middelverdien av gruppe II og III dersom det er lite prøvemateriale (under 1/5 grabb). Dette grunngjev ein med at det metodisk er vanskeleg å måle ph/eh der ein får opp lite prøvemateriale avdi det er litt tilfeldig om ein får elektrodane ned i så lite sediment og får målt ph/eh i sedimentet. Med lite sediment i grabben vil ein som oftast måle ph/eh delvis i sedimentet i grabben og delvis i vatnet omkring sedimentet og ph/eh vil då kunne få ein høgare verdi i høve til tilsvarande små prøver der elektrodane treff sedimentet under måling av ph/eh. Det er såleis lettare å fastsetje rett sedimenttilstand der ein har lite prøvemateriale i grabben enn det er å måle rett ph/eh. Sjølv lite sediment i grabben vil kunne vere svart lukte litt og ha mjuk konsistens og såleis gi poeng ut frå ei vurdering av gruppe III medan ei måling av ph/eh i same prøve vil kunne gi ph på i kombinasjon med Eh over +1 og dermed poeng. I dei tilfella ein har nok prøvemateriale (> 1/5 grabb) til at ein på ein tilfredsstillande måte får målt ph/eh men der prøven er så lite påverka at ph/eh gir poeng vel ein også å nytte korrigert sum for gruppe III der gruppe III gir poeng. Rådgivende Biologer AS 14

17 TEMPERATURTILHØVE RAFDAL Temperaturen vart målt av straummålarane kvart 3. minutt på og 1 m djup i perioden 11. desember januar 28 (figur 5). Døgnmiddeltemperaturen på 2 m djup var variabel og varierte mellom 55 og 95º C i måleperioden. På 15 meter viste døgnmiddeltemperaturen ei generelt fallande kurve frå 99 ºC den 11. desember til 67 ºC den 16. januar. Frå 25. desember og dei neste fire dagane oppstod eit betydeleg temperaturfall på ca 25 C medan temperaturen steig 25 C dei påfylgjande fire dagane. Dette skuldast truleg ei vertikalforskyving av vassmassar med ulik temperatur på grunn av oppstuvning forårsaka av skifte i dominerande vindretning. Temperaturen til og med den 29. desember var jamt over litt høgare på 15 m djup samanlikna med 2 m djup. Årsaka til dette er at den pågåande haust/vinteravkjølinga skjer raskare på 2 m djup. På 5 m djup var temperaturen jamt svakt fallande i måleperioden frå C. På 1 m djup var temperaturen stabil rundt 86 93º C i løpet av måleperioden. Dei første tre-fire dagane i januar oppstod det ei homogenisering av vassøyla der djupvatn vart løfta opp slik at temperaturen vart tilnærma lik 9º C på alle målte djup. Døgnvariasjonen i temperatur var for det meste mellom 2 og 15 C på 2 m djup men opp i ca 43 C ved eit høve (ikkje vedlagt rapporten). På 15 m djup var døgnvariasjonen for det meste mellom 1 og 7 C men ved eitt høve frå 26. til 27. desember fall temperaturen med ca 3 C i løpet av 24 timar. På 5 m djup var døgnvariasjonen i temperatur for det meste mellom 1 og 3 C men opp i ca 6 ºC ved eit høve. På 1 m djup var temperaturen relativt stabil med ein døgnvariasjonen mellom 5 og 2 C i døgnet. Ved eit høve frå den 11. til den 12. desember var døgnvariasjonen på 1 m djup oppe i ca 9 ºC Rafdal Figur 5. Døgnmidlar for temperatur målt ved Rafdal på 2 meter (raud strek) 15 meter (grøn strek) 5 meter (blå strek) og 1 meters djup (svart strek) i perioden 11. desember januar 28. Temperatur (oc) % % % % %% %% %%%% % %%% %% % % % %%%%% % %% 1 meter %%%%% % % % 5 meter 2 meter 15 meter 15 des 2 des 25 des 3 des 5 Jan 1 Jan 15 Jan SJIKTINGSTILHØVE Ved synfaring var det tilnærma straumstilt i lokalitetsområdet men røktarane sine erfaringar er at straumen som oftast kjem inn frå vest. Temperatur saltinnhald og oksygeninnhald vart målt i øvre del av vassøyla i fjorden den 11. desember 27 ca kl. 1.3 med ein YSI 6 XLM nedsenkbar sonde. Sonden vart senka til ca 8 m djup ca 1 m oppstrøms (vest) og ein halv time etter også om lag 5 meter aust for anlegget (figur 7). Profilen viser at vassøyla i moderat grad var ferskvasspåverka. Saltinnhaldet var 269 i overflata og steig raskt til ca 32 på 6 m djup. Frå 6 m djup og vidare nedover i vassøyla steig saltinnhaldet jamt til 341 på 8 m djup (figur 6). Kurvene for temperatur saltinnhald og oksygeninnhald var om lag samanfallande med profilen som vart tatt vest for anlegget. Fisken sitt oksygenforbruk i anlegget gav dermed ikkje merkbar redusert oksygenkonsentrasjon 4 5 m aust for anlegget (medstraums). Rådgivende Biologer AS 15

18 Temperaturen var 66 C i overflata og auka betydeleg ned til m djup der temperaturen vart målt til ca 15 C. Frå 12 m djup og vidare nedover til 8 m djup fall temperaturen gradvis til ca 88 C. Oksygeninnhaldet varierte lite nedover i vassøyla. I overflata var oksygeninnhaldet høgt og blei målt til 98 mg/l som tilsvarar ei metning på 953 %. Frå overflata og nedover til 7 m djup var oksygeninnhaldet jamt fallande til 7 mg/l (metning på 763 %). Frå 7 m djup og nedover til 34 m djup var oksygeninnhaldet svakt aukande der det vart målt 77 mg/l (metning på 841 %). Frå 34 djup og vidare nedover til 8 m djup var oksygeninnhaldet svakt fallande. På 8 m djup vart oksygeninnhaldet målt til 65 mg/l noko som tilsvarer 71 % metning. Generelt var oksygenverdiane i høve til erfaring frå tilsvarande målingar som forventa. Kurvene for temperatur saltinnhald og oksygeninnhald som vart teken aust for anlegget var om lag samanfallande med profilen som vart teken vest for anlegget. Fisken sitt oksygenforbruk i anlegget gav dermed ikkje merkbar redusert oksygenkonsentrasjon 4-5 m aust for anlegget (medstraums). Dyp (meter) Oksygen Temperatur Saltholdighet Rafdal vest for anlegg Temperatur (oc) oksygen (mg O/l) saltholdighet (o/oo) Dyp (meter) 1 Oksygen Temperatur Saltholdighet Rafdal aust for anlegg Temperatur (oc) oksygen (mg O/l) saltholdighet (o/oo) Figur 6. Måling av temperatur ( C) saltinnhald og oksygeninnhald (mg O/l) i vassøyla ved Rafdal 11. desember 27 profilane er teken ca 1 m oppstrøms (vest) for anlegget og ca 4 5 m medstraums (aust) for anlegget. Figur 7: Oversyn over posisjonar der sonden vart nytta for å ta hydrografiske profilar. Profil (I) er teken rett utanfor nota i M3 profil (II) er teken rett utanfor nota i M4 midt mellom M3 og M4. Profil (III) er teken rett utanfor nota i M11 rett ved hjørna til M11 M12 M13 og M14. Rådgivende Biologer AS 16

19 Profilane viser at temperaturog saltinnhaldskurvene er om lag like på dei tre ulike prøvestadane i anlegget (Figur 8). Men ferskvasslaget i overflata er litt tjukkare lengst inne på anlegget samanlikna med lenger ute på anlegget. Dette er ikkje uventa i og med at elva som renn gjennom Rafdal har utløp inne i Nedigardsvika ca 2 m frå anlegget. Ut frå oksygenkurvene ser ein at oksygeninnhaldet på prøvestadane fall noko frå ca 7 til 25 m djup. Dette tilsvarer om lag notdjupna i merdane. Lågaste oksygenkonsentrasjon som vart målt ved M3 og mellom M3 og M4 var ca 65 mg O 2 /l på 8-9 m djup dette tilsvarer ei metning på ca 71%. I hjørna mellom M11 M14 var det lågeste målte oksygen-innhaldet også målt på 8 9 m djup. Konsentrasjon var her 57 mg O 2 /l noko som tilsvara i underkant av 62 % metning. Figur 8. Måling av temperatur ( C) saltinnhald og oksygeninnhald (mg O 2 /l) i vassøyla på tre ulike stader i anlegget ved Rafdal 11. desember 27 Dyp (meter) Dyp (meter) Dyp (meter) Oksygen Temperatur Saltholdighet Rafdal rett utanfor M3 (I) Temperatur (oc) oksygen (mg O/l) saltholdighet (o/oo) Oksygen Temperatur Temperatur (oc) oksygen (mg O/l) saltholdighet (o/oo) Oksygen Temperatur Saltholdighet Rafdal mellom M3 og M4 (II) Saltholdighet Rafdal hjørna M11-M14 (III) Temperatur (oc) oksygen (mg O/l) saltholdighet (o/oo) Rådgivende Biologer AS 17

20 Dyp (meter) Dyp (meter) III II I aust vest Rafdal oksygen (mg O/l) III Rafdal II oksygen (%) I aust vest Figur 9. Oversyn over oksygeninnhaldet vist som mg O/l (øvst) og i % metning (nedst) på dei tre ulike målestadane på anlegget samanlikna med oksygeninnhaldet i vassøyla vest og aust for anlegget ved Rafdal 11. desember 27. Det var høgast oksygensvinn på målestad III som vart tatt lengst inne på anlegget i hjørnet mellom M11-M14 (Figur 9). Dette tyder på at det enten er dårlegare straumtilhøve lenger inne på anlegget og/eller at det er større biomasse i denne delen av anlegget. Det er betydeleg lågare oksygenfall rundt merdane lenger ute på anlegget (M3 og M4). Produksjonsdata den 11. desember 27 viser at det til saman var ca 616 tonn biomasse i M11-M14. Til saman var biomassen 189 tonn i M1-M4. M5 og M6 var utan fisk. Rådgivende Biologer AS 18

21 STRAUMHASTIGHEIT STRAUMMÅLINGANE VED RAFDAL Straumbiletet i måleperioden såg ut til å vera mest påverka av vêr og raske lufttrykksendringar. Men straumen bar også preg av å vera noko tidevasstyrt med 2-4 straumtoppar i døgnet og korte periodar med svakare straum innimellom straumtoppane. Det var svært låg straumaktivitet på lokaliteten under den stabile finvêrsperioden frå desember (dei første 12 dagane av måleperioden). I den ustabile vèrperioden frå 24. desember til 29. desember var det betydeleg meir straumaktivitet medan det var svært høg straumaktivitet i den svært ustabile vèrperioden frå januar. Måleresultata viser at det var vesentleg sterkare straum enn elles i perioden rundt fullmåne 24. desember 27 og ved nymåne 8. januar 28 på dei ulike djupa men dette er truleg tilfeldig då det var urolege vêrtilhøve rundt desse datoane (figur 11). Det vart målt middels sterk overflatestraum på 2 m djup i måleperioden med ei gjennomsnittleg hastigheit på 52 cm/s i måleperioden. Det vart registrert om lag like mange målingar av straum i intervallet - 1 cm/s (heilt straumstille) og i intervallet 1-3 cm/s høvesvis 35 og 321 %. Betydeleg færre målingar vart registrert i intervalla over 3 cm/s. Det var ei relativt jamn fordeling av målingar i intervalla frå 3-5 cm/s. (figur 1). Den maksimale straumhastigheita på dette djupet vart målt til 452 cm/s (figur 11). Frekvens (%) Rafdal 2 meter Rafdal 15 meter Det vart målt middels sterk straum på 15 m djup (vassutskiftingsstraum) i måleperioden med ei gjennomsnittleg straumhastigheit på 39 cm/s. Det var klart flest målingar av straum i intervallet frå - 1 cm/s (464 %). Dette viser at det var høg andel heilt straumstille i høve til djupna. 247 % av målingane vart registrert i intervallet frå 1 3 cm/s. Elles var det som på 2 m djup relativt jamn fordeling av målingar i intervalla over 3 cm/s (figur 1). Den maksimale straumhastigheita vart målt til 326 cm/s (figur 11). Det vart målt svak straum på 5 m djup (spreiingsstraum) i måleperioden med ei gjennomsnittleg straumhastigheit på 18 cm/s. Det var klart flest målingar av straum i intervallet - 1 cm/s (596 %). 276 % av målingane vart registrert i intervallet frå 1 3 cm/s. Elles var det ei relativt jamn fordeling av målingar i intervalla over 3 cm/s (figur 1). Den maksimale straumhastigheita vart målt til 188 cm/s (figur 11). Det vart målt svak botnstraum på 1 m djup i måleperioden (ca 65 m over botn) med ei gjennomsnittleg straumhastigheit på 14 cm/s. Om lag 73 % av målingane av straum var 1 cm/s eller mindre (heilt straumstille) medan 2 % var i intervallet 1-3 cm/s (figur 1). Resten fordelte seg jamt fallande i dei ulike intervalla mellom 3 og 8 cm/s. Den maksimale straumhastigheita vart målt til 9 cm/s (figur 11). Frekvens (%) Frekvens (%) Frekvens (%) O Rafdal 5 meter 8-1 Straumhastigheit (cm/s) Rafdal 1 meter Figur 1. Fordeling av straumhastigheit ved Rafdal på og 1 m djup i perioden 11. desember januar Rådgivende Biologer AS 19

22 2 m 15 m 5 m 1 m Figur 11. Straumhastigheit ved Rafdal på og 1 m djup i perioden 11. desember januar 28. Rådgivende Biologer AS 2

23 STRAUMSTILLE PERIODAR På 2 m djup var det svært høgt innslag av straumstille periodar i løpet av måleperioden. Til saman vart det registrert 388 timar av totalt 8655 timar med tilnærma straumstille (under 2 cm/s) i periodar på 25 timar eller meir (448 %). Det var 44 periodar på 25 timar eller meir med tilnærma straumstille i løpet av måleperioden og dei to lengste straumstille periodane var på høvesvis 29 og 26 timar (tabell 3). På 15 m djup var det også svært høgt innslag av straumstille periodar i løpet av måleperioden. Til saman vart det registrert 4935 timar av totalt 8655 timar med tilnærma straumstille i periodar på 25 timar eller meir (57 %). Ser ein på enkeltmålingane vart det i løpet av måleperioden registrert til saman 52 periodar på 25 timar eller meir med tilnærma straumstille og dei to lengste periodane var på høvesvis 385 og 335 timar. På 5 m djup var det høgt innslag av straumstille periodar i høve til djupna i løpet av måleperioden. Til saman vart det registrert 6475 timar av totalt 8655 timar med tilnærma straumstille i periodar på 25 timar eller meir (748 %). Ser ein på enkeltmålingane vart det i løpet av måleperioden registrert til saman 46 periodar på 25 timar eller meir med tilnærma straumstille og dei to lengste periodane var på høvesvis 115 og 59 timar. På 1 m djup var det også høgt innslag av straumstille periodar i løpet av måleperioden. Til saman vart det registrert 723 timar av totalt 8655 timar med tilnærma straumstille i periodar på 25 timar eller meir (835 %). Ser ein på enkeltmålingane vart det i løpet av måleperioden registrert til saman 52 periodar på 25 timar eller meir med tilnærma straumstille og dei to lengste periodane var på 665 og 52 timar. Tabell 3. Skildring av straumstille på lokaliteten Rafdal oppgjeve som tal på observerte periodar av ei gitt lengde med straumhastigheit mindre enn 2 cm/s. Lengste straumstille er også oppgjeve. Måleintervallet er 1 min på 2 og 15 meter og 3 min på 5 og 1 meters djup og målingane er utført i perioden 11. desember januar 28. Måledjup t 25-6 t t t t t t t >72t Maks 2 meter t 15 meter t 5 meter t 1 meter t Rådgivende Biologer AS 21

24 STRAUMRETNING På 2 meter djup var det ein klar dominans av overflatestraum som gjekk i retning aust. Ellers var det ein betydeleg mindre returstraum som gjekk i retningsområdet sørvest til nord. Dvs. at straumen i hovudsak går innover fjorden på dette djupet (figur 12). Neumann-parameteren dvs. stabiliteten til straumen i austleg resultantretning (87 ) var.573 dvs at straumen var stabil i denne retninga (tabell 4). Straumen rann altså i løpet av måleperioden med ca 57 % stabilitet i austleg retning noko også det progressive vektorplottet viser (figur 13). På 15 meter djup var det ein klar dominans av vassutskiftingsstraum som gjekk i retningsomådet nordnordvest til austnordaust. Det var få målingar av straum i andre retningar (figur 12). Neumannparameteren i nordaustleg resultantretning (41 ) var.492 dvs at straumen var stabil på denne djupna (tabell 4). Det progressive vektorplottet viser at straumen var ustabil dei første 2/3 av perioden men gjekk svært stabilt mot nordaust under dei kraftige straumtilhøva den siste 1/3 av måleperioden (figur 13). Spreiingsstraumen på 5 m djup gjekk mest mot austnordaust men ein betydeleg returstraum gjekk mot vest (figur 12). Neumann-parameteren i austnordaustleg resultantretning (7 ) var.33 dvs at straumen var middels stabil på denne djupna (tabell 4). Det progressive vektorplottet viser at straumen generelt gjekk noko tilfeldig i dei fleste retningar med unntak av ein 5 dagars periode der straumen gjekk svært stabilt mot austnordaust. Dette gav totalt ein middels stabil neumannparameter (figur 13). Botnstraumen på 1 m djup gjekk i dei fleste retningar men flest målingar vart registrert i sørvestleg retning. Det var også noko straum som gjekk mot aust (figur 12). Neumannparameteren i søraustleg resultantretning (133 ) var.121 dvs at straumen var lite stabil i denne retninga (tabell 4). Det progressive vektorplottet viser at straumen gjekk generelt ustabilt i alle retningar men med ein svak overvekt i sørleg og austleg retning slik at resultantstraumen enda opp i søraustleg retning (figur 13). Frekvens (%) Frekvens (%) Frekvens (%) Frekvens (%) aust aust aust aust sør sør sør sør 18 Rafdal 2 meter vest Rafdal 15 meter vest Rafdal 5 meter Straumretning (grader) vest Rafdal 1 meter vest nord nord nord nord Figur 12. Fordeling av straumretning ved Rafdal på og 1 m djup i perioden 11. desember januar Rådgivende Biologer AS 22

25 Tabell 4. Skildring av hastigheit varians stabilitet og retning til straumen ved Rafdal på og 1 m djup i perioden 11. desember januar 28. Måledjup Middel hastigheit (cm/s) Varians (cm/s)2 Neumannparameter Resultantretning 2 meter º = Ø 15 meter º = NØ 5 meter º = ØNØ 1 meter º = SØ Figur 13. Progressivt vektorplott for målingane på 2 meter (øvst) 5 meter (midten) 15 meter (nedst til venstre) samt 1 meters djup (nedst til høgre) ved Rafdal i perioden 11. desember januar 28. Rådgivende Biologer AS 23

26 VASSTRANSPORT Vasstransporten på dei ulike djupa er ein funksjon av straumhastigheit og straumretning og er framstilt i figur 14. Figur 15 viser samanfattande straumroser av største registrerte samt middel straumhastigheit vasstransport og tal på målingar pr retningseining. På 2 m djup var det ein klar dominans av overflate vasstransport mot aust. Litt vasstransport vart også målt mot sørvest elles svært låg vasstransport i andre retningar (figur 14). Den sterkaste straumen (452 cm/s) og den sterkaste gjennomsnittsstraumen (ca 143 cm/s) vart målt mot aust (figur 15). På 15 m djup var det ein klar dominans av vassutskiftings vasstransport i nordaustleg retning. Som på 2 m djup var det også på dette djupet litt vasstransport også mot sørvest elles svært låg vasstransport i andre retningar (figur 14). Den sterkaste straumen (326 cm/s) og den sterkaste gjennomsnittsstraumen (ca 15 cm/s) vart målt mot nordaust (figur 15). På 5 m djup var det ein klar dominans av spreiingstraums vasstransport mot austsøraust. Det var elles generelt låg vasstransport i andre retningar (figur 14). Den sterkaste straumen (188 cm/s) og den sterkaste gjennomsnitts-straumen (ca 43 cm/s) vart målt mot austsøraust (figur 15). På 1 m djup var det generelt betydeleg lågare vasstransport samanlikna med på dei andre målte djupa (figur 14). Den sterkaste straumen (9 cm/s) og den sterkaste gjennomsnitts-straumen (ca 25 cm/s) vart målt mot aust (figur 15). Vasstransport (1 m3/m2) Vasstransport (1 m3/m2) Vasstransport (1 m3/m2) Vasstransport (1 m3/m2) aust aust aust aust Rafdal 2 meter sør vest nord Rafdal 15 meter sør vest nord Rafdal 5 meter sør vest nord Rafdal 1 meter sør vest nord Straumretning (grader) Figur 14. Vasstransport (total fluks) ved Rafdal på og 1 m djup i perioden 11. desember januar 28. Rådgivende Biologer AS 24

27 Figur 15. Samanfattande straumroser for måleresultata ved Rafdal på og 1 m djup i perioden 11. desember januar 28. Resultata frå 2 meter (øvst) 15 meter 5 meter og 1 meter (nedst). Dei fire ulike rosene viser fordelinga for kvar 15 grad frå venstre: Største registrerte samt middel straumhastigheit vasstransport og tal på målingar. PLASSERING AV ANLEGG Plasseringa av eit anlegg i høve til hovudstraumretninga på lokaliteten er avgjerande for om straumen går på tvers av eller langs med anlegget. Det beste for fisken i eit anlegg er at vatnet får kortast mogeleg opphaldstid i anlegget før nytt vatn kjem inn og då må mest mogeleg av vasstransporten gå på tvers av anlegget. Dette gjeld spesielt i den varme årstida med høge temperaturar mykje fisk og intensiv fôring og drift av anlegget. Figur 16 viser kva som er den beste plasseringa av eit anlegg på lokaliteten for at mest mogeleg av vasstransporten skal passere på tvers av anlegget. Nede til venstre i figurane er det teikna inn korleis ein reknar seg fram til vasstransporten på tvers av anlegget. Det vatnet som renn på tvers av anlegget blir definert som det vatnet som passerer i ein sektor frå vinkelrett på anlegget og 45 til kvar side. Dette gjeld vasstransport frå begge sider av anlegget. Tilsaman inkluderer dette ein vasstransport som Rådgivende Biologer AS 25

28 dekkjer ein 9 vinkel på begge sider av anlegget. Figurane er berekna ut frå overflatestraumen på 2 m djup og vassutskiftingsstraumen på 15 m djup. Normalt vil ein berre nytta vasstransporten for vassutskiftingsstraumen på 15 m djup i denne samahengen då dette representerer middel notdjupne på mange merdar som blir nytta i dag. Men på denne lokaliteten vart det målt noko ulik straumretning på dei to djupna. Straumretninga på 2 m djup kan ha blitt meir påverka av notveggen samanlikna med på 15 m djup då notdjupna i dei ytste merdane berre er 13 m. Ut frå figur 16 ser ein at vasstransporten på tvers av anlegget på 2 m djup er størst i ei retning på ca 9 eller mot aust. Den optimale plasseringa av eit anlegg for å få størst mogeleg gjennomstrøyming på 2 m djup er vinkelrett på dette eller omlag i lengderetninga nord - sør. Med ei slik plassering vil 89 % av vasstransporten passere på tvers av anlegget anten frå den eine eller den andre sida. Anlegget er i dag plassert i retning sørsøraust - nordnordvest (ca ) Frå figuren ser ein at ca 8 % av overflatestraumen på dette djupet vil passere på tvers av anlegget slik det er plassert i dag. Figur 16. Endring i vasstransport (relativ fluks) på tvers av eit anlegg som funksjon av ei endring av anlegget si vinkelrette plassering på denne retninga. Sjå teksten for nærare forklaring. % av flux rundt retning % av flux rundt retning Retning Rafdal 2m Rafdal 15m Retning Frå figuren ser ein at vasstransporten på tvers av anlegget på 15 m djup er størst i ei retning på ca 45 eller mot nordaust. Den optimale plasseringa av eit anlegg for å få størst mogeleg gjennomstrøyming på 15 m djup er vinkelrett på dette eller omlag i lengderetninga søraust - nordvest. Med ei slik plassering vil 86 % av vasstransporten passere på tvers av anlegget anten frå den eine eller den andre sida. Frå figuren ser ein at ca 83 % av vassutskiftingsstraumen på dette djupet vil passere på tvers av anlegget slik det er plassert i dag. Rådgivende Biologer AS 26

29 MOM B-GRANSKINGA VED RAFDAL Det vart teke prøver på 1 stasjonar under anlegget for analyse ut frå ein standardisert MOMprøvetakingsmetodikk (figur 4 og tabell 5). Grabbhogga under anlegget vart tekne på djupner mellom 169 og 95 meter jf. figur 3. Det vart teke 1-2 grabbhogg på kvar stasjon for å få opp ein representativ prøve. Prøvetakinga synte at anlegget sin primærbotn truleg er fjellbotn. Det var generelt sparsomt med sediment på botnen under anlegget og det bestod av mest finare sediment som fin sand og silt men det var også ein del grus på tre av stasjonane. Prøvevolumet var for det meste mellom ¼ og ¾ grabb sediment (tabell 6). Prøvene var gråsvarte eller brunsvarte mjuke-lause hadde variabel grad av lukt og inneheldt blåskjelrestar frå anlegget. Frå tre stasjonar inneheldt grabben ingen prøve pga fjellbotn. Fem av prøvene hadde sterk lukt av hydrogensulfid ein prøve hadde noko lukt ein hadde svak lukt og det var antydning til fekalier i seks prøvar. Prøvane bar generelt preg av å vera tydeleg påverka av oppdrettsverksemd der elektrodepotensialet var moderat til høgt på 7 stasjonar og ph verdien var låg til middels låg i dei same 7 prøvane. Fem prøvar var uakseptabelt belasta og hamna i dårlegaste tilstandsklasse med omsyn til organisk belastning (tilstand 4 = meget dårleg) to prøvar var sterkt belasta (tilstand 3 = dårleg) og tre enkeltprøver var lite belasta (tilstand 1 = meget god). Vurdert under eitt var botn under anlegget sterkt belasta av oppdrettsverksemda (tilstand 3 = dårleg). Det vart ikkje påvist infauna på dei ulike stasjonane på lokaliteten. Tabell 5. Skjema for prøvetakingsstad for granskingane 11. desember 27 ved Marine Harvest Norway AS konsesjon HF 8 HE 5 og HK 39 sin lokalitet Rafdal i Etne kommune. Andelen av dei ulike sedimentfraksjonane i prøvene er skjønnsmessig vurdert i felt. Prøvetakingsstad: Djup (meter) Antal forsøk Spontan bobling Bobling v/prøvetaking Ja - - Ja - Ja Bobling i prøve Ja - Ja Ja Noko Ja - - Ja - Primær Sediment Skjelsand Spor Grus 2% spor 1% spor 5% 25% 3% 5% 25% 15% Sand 5% 1% 2% 1% 25% 4% 35% 15% 2% 35% Silt 3% 5% 4% 5% 4% 3% 3% 5% 25% 3% Leire Mudder* Fjellbotn Ja Ja?? Ja Ja Ja Steinbotn Pigghudingar antal Krepsdyr antal Blautdyr antal Børstemakk ca antal M. fuliginosus Fôr / fekalier Slør Litt Noko Slør Ja spor Beggiatoa Blåskjelrestar** Litt 2% 5% Litt 15% Spor *oppdrettsrelatert. **mengde av totalvolumet På stasjon 1 fekk ein frå 117 m djup opp ca 2/3 grabb med gråsvart mjukt-laust og sterkt luktande sediment. Gassbobling i prøven og under prøvetaking. Ca 5 cm tjukt ferskare brunt slamlag på toppen. Sedimentet bestod av ca 3 % silt 5 % sand 2 % grus og spor av skjelsand. Litt blåskjelrestar eit heilt blåskjel. Eit par halvråtne fiskefinnar. Ca 5 stk Malacoceros fuliginosa elles ingen dyr. På stasjon 2 fekk ein på andre forsøk frå 169 m djup og fjellbotn opp ca 2 skeier med brunt mjukt og svakt luktande sediment beståande av oppskrapte fekalier og spor av sand samt 3 fôrpellets. Rådgivende Biologer AS 27

30 Ca 15 stk Malacoceros fuliginosa elles ingen dyr. På stasjon 3 fekk ein frå 125 m djup truleg fjellbotn opp ca 1/3 grabb med bruntsvart mjukt og sterkt luktande sediment. Litt gassbobling i prøven. Ca 1-2 cm tjukt brunt slamlag oppå ein såle av svartare sediment beståande av fin sand og silt. Ca 2 % blåskjelrestar. Ca 2 stk Malacoceros fuliginosa elles ingen dyr. På stasjon 4 fekk ein frå 152 m djup (fjellbotn?) opp knapt 1/4 grabb av om lag same type som på stasjon 1. Kraftig gassbobling ved prøvetaking. Slør av ferske fekalier i tillegg til 1-2 dl primærsediment beståande av sand og silt. Ca 5 % blåskjelrestar. Ca 5 stk Malacoceros fuliginosa elles ingen dyr. På stasjon 5 fekk ein frå 15 m djup opp ca 1/3 grabb med gråsvart mjukt og noko luktande sediment. Litt gassbobling i prøven. Eit litt lausare lag med gassbobling oppå noko fastare primærsediment beståande av ca 5 % silt og 5 % sand. Litt blåskjelrestar. Ca 5 stk Malacoceros fuliginosa elles ingen dyr. På stasjon 6 fekk ein på frå 142 m djup opp nesten full grabb med brunt til brunsvart laust og sterkt luktande sediment. Kraftig gassbobling i prøven. Ca 3-4 cm tjukt slamlag oppå litt primærsediment beståande av litt grus 5 % sand og 5 % silt. ca 15 % blåskjelrestar. 1 stk Malacoceros fuliginosa elles ingen dyr. På stasjon 7 fekk ein frå fjellbotn på 127 m djup (grabben sklei ned 2-3 m) opp kun spor av oppskrapa sediment frå fjellbotn. Ingen dyr. På stasjon 8 fekk ein frå fjellbotn på 13 m djup (grabben sklei ned 2-3 m) opp kun eit par oppskarpa sandkorn frå fjellbotn. Ingen dyr. På stasjon 9 fekk ein frå 126 m djup opp ca 2/3 grabb med ca 3-4 cm tjukt brunt illeluktande laust slamlag med gassbobling oppå fast gråsvart primærsediment beståande av ca 3 % sand og 7 % grus. Spor av blåskjelrestar. Noko lauv og kvist. Ingen dyr. På stasjon 1 fekk ein frå 95 m djup og fjellbotn opp kun spor av ferske fekalier frå fjellbotn. Ingen dyr. Oppgjeve prosentandel av dei ulike fraksjonane i prøvene er basert på rein visuell observasjon og ikkje absolutte målte verdiar. Dei prosentvise anslaga er meir ein indikasjon på kva for type sediment ein fann i prøvene. Alle stasjonane vart analyserte for forekomst av fauna og sedimenttilstand. Gruppe I: Fauna Ein fann ikkje representative sedimentgravande dyr på nokon av stasjonane. Børstemarken Malacoceros fuliginosa fann ein i seks av prøvane men denne marken finn ein ofte på overflata av sterkt belasta sediment og blir ikkje rekna med som infauna (dyr som lever nede i sedimentet og som kan ta del i nedbryningsprosessane av organisk materiale). Det at ein ikkje fann representative sedimentgravande dyr på nokon av stasjonane har årsak i at det er fjellbotn med sparsomt botnsediment under anlegget og at botnsedimentet er sterkt påverka av oppdrettsverksemda. Observasjonane av dyr som blir utført under ei MOM B gransking er ikkje meint å vere noko anna enn ei grov enkel vurdering av dyresamfunnet i prøvene der både talet på artar og talet på dyr (spesielt børstemakk) er omtrentlege. Hovudføremålet er å vise om ein fann dyr om ein finn fleire hovudgrupper samt ei grov forenkla fordeling av artar innan kvar gruppe. Indeksen for gruppe I er 1 og lokaliteten sin miljøtilstand med omsyn på fauna er 4 dvs uakseptabel jf. prøveskjema (tabell 7). Gruppe II: Surleik og elektrodepotensial ph/eh Det vart målt ph/eh på stasjon 1-1 på anlegget (figur 17). Dei målte verdiane av ph var relativt høge i tre prøver og låge i sju prøvar. Dei sju prøvane med låge til middels låg ph verdiar ( ) hadde tilhøyrande redokspotensial (Eh) frå -165 mv til +5 mv etter tillegg for eit referanseelektrodepotensial på + 2 mv og sedimentet var altså kjemisk sett sterkt (dårleg) eller uakseptabelt påverka/belasta (meget dårleg) på desse stasjonane. Dei tre prøvane som hadde ph mellom 768 og 774 hadde eit redokspotensial mellom +2 og Ut frå poengavlesing i NS 941:27 fekk desse prøvane poeng og var lite påverka. Ut frå poengberekninga i tabell 7 ser ein at samla poengsum for dei 1 prøvene var 33. Dette gir ein indeks på 3.3 og måling av ph og Eh for heile lokaliteten tilsvarar tilstand 4 = meget dårleg dvs at heile lokaliteten vurdert under eitt er meget dårleg ut frå ei vurdering av gruppe II parameteren. Rådgivende Biologer AS 28

31 Elektrodepotensial (Eh) Rafdal 11. desember 27 Surhet (ph) Rafdal 11. desember Grabb hogg nr Figur 17. Elektrodepotensial (over til venstre) surleik (over til høgre) og forholdet mellom dei (til høgre) i 1 grabbhogg (sjå figur 3) tekne 11. desember 27 på anlegget ved Rafdal. Poengverdi ph/eh Grabb hogg nr Rafdal 11. desember Tilstand Grabb hogg nr Gruppe III: Sedimenttilstand Med omsyn til sedimenttilstand fekk alle 1 prøvene mellom og 17 poeng. Ein prøve var såleis uakseptabelt belasta og fekk tilstand 4 = meget dårleg fem prøvar var sterkt belasta og fekk tilstand 3 = dårleg ein prøve var middels belasta og fekk tilstand 2 = god og tre prøvar var lite belasta av oppdrettsverksemda og fekk tilstand 1 = meget god (tabell 6). Samla poengsum for dei 1 prøvene var 87 og korrigert sum er 191. Dette gir ein indeks på 1.91 og sedimenttilstand for heile lokaliteten tilsvarar tilstand 2 dvs at heile lokaliteten vurdert under eitt er god ut frå ei vurdering av gruppe III parameteren jf. tabell 6. Rådgivende Biologer AS 29

32 Tabell 6. Prøveskjema for granskingane 11. desember 27 ved Marine Harvest Norway AS konsesjon HE 5 HF8 og HK39 sin lokalitet Rafdal i Etne kommune. Gr Parameter Poeng Prøve nr Indeks Dyr Ja= Nei= I Tilstand gruppe I 4 ph verdi II Eh verdi ph/eh fra figur Tilstand prøve Tilstand gruppe II 4 Buffertemp: 53 o C Sjøvannstemp: 61 o C Sedimenttemp: 85ºC ph sjø: 78 Eh sjø: 31 Referanseelektrode: +2 mv Gassbobler Ja=4 Nei= Farge Lys/grå= Brun/sv= Ingen= 1 Lukt Noko=2 2 III Sterk= Fast= Konsistens Mjuk= Laus=4 4 <1/4 = Grabb- 1/4-3/4 = volum > 3/4 = 2 2 Tjukkelse - 2 cm = på 2-8 cm = slamlag > 8 cm = 2 SUM: Korrigert sum (*22) Tilstand prøve Tilstand gruppe III 2 II + Middelverdi gruppe II+III III Tilstand gruppe II+III 3 Ingen prøve Ingen prøve Ingen prøve ph/eh Tilstand Lokalitetens Korr.sum Gruppe I Gruppe II III tilstand Indeks Tilstand A < > 31 4 LOKALITETENS TILSTAND : 3 Rådgivende Biologer AS 3

33 Samla vurdering av grabbprøvene Samla poengsum for middelverdien av dei 1 prøvene var 267 noko som gir ein indeks på 261. Tilstand for gruppe II (ph/eh) og III (sedimenttilstand) vurdert under eitt blir dermed 3 dvs dårleg jf. «prøveskjema» (tabell 6). Ei oppsummering av sedimenttilstanden for kvar enkelt prøve basert på middelverdien av gruppe II og III viser at botnen under anlegget generelt var enten lite eller sterkt/uakseptabelt belasta der det var uakseptabel belastning på fem stasjonar sterk belastning på to stasjonar og lite belastning på tre stasjonar (figur 18). Basert på undersøking av dyr ph/eh og sediment er lokaliteten i nest dårlegaste tilstandsklasse dvs tilstand 3 = dårleg. Lokaliteten var på prøvetakingstidspunktet i samsvar med vurderingskriteria for ei B-undersøking sterkt påverka av oppdrettsverksemda. Figur 18. Oversyn over MOM B-tilstand (middelverdien av gruppe II og III parametrar) for dei ti grabbhogga som vart tekne på lokaliteten Rafdal 11. desember 27. Rådgivende Biologer AS 31

34 TILVEKST OG SJUKDOM VED RAFDAL TILVEKST Tilveksten til fisken i dei ulike merdane på lokaliteten vart rekna ut ved hjelp av EWOS sitt EGIdataprogram. EGI(Ewos growth index) er laga på grunnlag av kommersielle vekstdata i Norge der ein EGI på 1 er rekna som normal tilvekst. Tilveksten vart berekna frå utsett og fram til 25. august 27 då snittvektene såg ut til å vera mest pålitelege i denne perioden. Som ein ser av figur 19 så låg EGI verdien i dei ulike merdane mellom 19 og 132. Dette viser at tilveksten til fisken i anlegget har vore svært god. Dødelegheit og tilvekst (EGI) i kvar merd vart samanlikna. Figur 2 viser at det var moderat korrelasjon (r²=497) mellom dødelegheit og tilvekst. Det vil sei at merdane med høgast dødelegheit har hatt dårlegast tilveks og at 49 % av variasjonen i EGI kan forklarast av dødelegheita. Det er viktig å bemerka at tilveksten er berekna frå driftsdata. Eksakte snittvekter får ein som kjent ikkje før etter utslakting. Figur 19: Tilvekst vurdert med omsyn på EGI (Ewos Growth Index) i perioden frå 1. september 26 til 25. august 27. Temperaturen i måleperioden hadde ein makstemp. på 187ºC middeltemp. på 119ºC og mintemp. på 51ºC. EGI BCN - 1 BCN - 2 BCN - 3 Tilvekst EGI BCN - 8 BCN - 7 BCN - 6 BCN - 5 BCN - 4 BCN - 9 BCN - 1 BCN - 11 BCN - 12 BCN - 13 BCN - 14 Antal døde pr merd korrelert med tilvekst (EGI) 14 Figur 2: Antal døde totalt i dei ulike merdane (xaksen) korrelert med tilvekst (EGI) (y-aksen) i perioden frå utsett 1. september 26 til 25. august 27. EGI pr merd y = -2x R 2 = Antal døde pr merd totalt Rådgivende Biologer AS 32

35 DØDELEGHEIT Figur 21 viser at det har det vore lågast dødelegheit i merd nr 1 og 2. Merd nr og 11 har hatt høgast dødelegheit. Total dødelegheit i anlegget frå utsett og fram til 29. januar har vore ca 73 %. Prosent dødelegheit i kvar merd vart registrert men i enkelte merdar har det vore over 1 % dødelegheit. Hovudårsak til dette er at fisk frå ulike merdar har blitt blanda slik at antalet fisk som har blitt satt ut i merden er høgare enn det som er registrert. Frå Marine Harvest Norway AS ved Randi N. Haldorsen har me fått tilsendt driftsdata på merdnivå for lokaliten Rafdal. Ei gjennomgang av desse datane viser at i perioden frå ca 15. juli til ca 1. desember var dødelegheita i anlegget betydeleg forauka. Figur 21 viser dødelegheita i anlegget gjennom heile produksjonsyklusen. Hovudårsak til den krafig forauka dødelegheiten har vore gjellesjukdomen Epiteliocystis/PGI. Denne gjellesjukdomen har dei siste åra medført omfattande dødelegheit på enkeltlokalitetar i spesielt Hordaland og Rogaland. Det er oftast eittåringar (vårsmolt) som blir råka men sjukdomen kan også oppstå på lokalitetar med nullåringar (haustsmolt). På lokaliteten Rafdal blei det satt ut nullåringar hausten 26. Høgast dødelegheit forårsaka av denne gjellelidinga oppstår i dei aller fleste tilfella på ettersommaren og hausten. Erfaringar som enkelte oppdrettarar og fiskehelsepersonell har med sjukdommen er at dødelegheiten kan bli betydeleg redusert dersom den sjuke fisken blir flytta over til ein lokalitet der det ikkje tidlegare har vore problem med PGI. Årsaken til dette er truleg betydeleg betre miljøtilhøve på enkelte lokalitetar samanlikna med miljøtilhøva på problemlokalitetar. Dødelegheit pr dag Dødelegheit totalt pr merd BCN Dødelegheit frå utsett. BCN BCN BCN BCN Dødelegheit frå utsett og fram til 28.okt 27 Figur 21: Figurane viser antal døde til saman pr dag (øvst) og totalt antal døde pr merd (nedst) i anlegget i produksjonsperioden frå 1. september 26 til 29. januar 28. BCN BCN Rådgivende Biologer AS 33

36 ANDRE LOKALITETAR MED SVEKKA DRIFTSRESULTAT Som samanlikningsgrunnlag for resultata frå Rafdal er det nytta tilsvarande resultat frå to andre av Marine Harvest Norway AS sine lokalitetar med svekka driftsresultat. Dette er lokalitetane Munkholmen i Rogaland og ved Randi N. Haldorsen har me fått tilsendt driftsdata frå to problemlokalitetar. LOKALITETEN MUNKHOLMEN I ROGALAND Lokaliteten Munkholmen ligg aust i Hervikfjorden om lag midt mellom Munkholmane og Bakkavikholmane. Hervikfjorden er ein nord-sørgåande uterskla sidefjord til Boknafjorden. Hervikfjorden har ein trong passasje inn til Skjoldastraumen medan passasjen på begge sider av Borgøy er betydeleg breidare og djupare. Som ein ser av figur 22 så er anlegget delt opp i tre ulike seksjonar. Den innerste seksjonen består av eit Procean anlegg med 6 stk 25 x 25 m merdar. Den midterste seksjonen er også eit Procean anlegg og består av 4 stk 25 x 25 m merdar medan den ytterste seksjonen er eit Storm anlegg og består av 2 stk sekskanta merdar med omkrets på 144 m. Fisken i anlegget vart satt ut i merd nr M1 M3 (M4) (M5) (M6) (M11) og (M12) våren 27. Ca 7. oktober var fisken splitta/flytta. Fisken i M1 vart flytta til M5 fisken i M3 vart ståande i M3 Fisken i (M6) vart flytta ut i M4 Fisken i (M5) flytta til M2 og fisken i (M4) til M1.Under splittinga vart M1 og (M6) M2 og (M5) M3 og (M4) slege saman dvs at det vart satt ut ei fellesnot i merdane slik at merdstorleiken til dei tre bura i den inste seksjonen vart 25 x 53 m. To og to merdar vart også slege saman på same måte på den midterste seksjonen. Anlegget sine merdnummer som vart nytta i tida før splitting/flytting av fisken er BBJ-1 til BBJ-12. Merdnummer BBJ-1 til BBJ-7 vart nytta i tida etter splitting/flytting. Figur 22: Skisse over anlegget på Munkholmen etter splitting. Merdnr i parantes viser merdnr ved utsett. Kartet er henta frå Fiskeridirektoratet sine kartsider. tive/ Rådgivende Biologer AS 34

37 STRAUMTILHØVA PÅ LOKALITETEN Etter det me har forstått er det ikkje utført straummålingar på lokaliteten dei seinare åra. Med bakgrunn av at Hervikfjorden er stor og ligg uterskla til ut mot Boknafjorden og at det er passasje innover til dei mindre fjordbassenga i nord er det grunn til å tru at straumtilhøva ute i fjorden er gode. Som regel fylgjer straumen landskapstopografien slik at straumen gjennom anlegget truleg går i nordaust sørvestleg retning. Då det innerste anlegget er plassert betydeleg nærare land enn ytre delar av anlegget er det grunn til å tru at overflatestraumen og vassutskiftingsstraumen vil kunne bli bremsa opp av Munkholmane og Bakkavikholmane (jf. Figur 22). Dette vil kunne medføre større risiko for oksygensvinn i merdane pga svak straum og straumstille periodar. Som ein ser av djupnekotene vil indre delar av anlegget kunne vera plassert over eit undersjøisk dalsøkk. Dette ser ein ved å fylgja 1 meters djupnekoten rundt anlegget. Det kan vera fare for at spreiingsstraumen og botnstraumen på det innerste anlegget vil vera redusert pga dette. Dette vil kunne medføre større fare for opphopning av organisk avfall på botn under anlegget samanlikna med botn under anlegget lenger ute. Dette vart også stadfesta av MOM B-granskinga som vart utført av Bioconsult den 12. april 25 (Skaar 26 c). Dersom ein tek omsyn til at ytre delar av anlegget ligg til dels svært eksponert til er det grunn til å tru at ytre delar av anlegget har dei beste føresetnadene for storskala oppdrettsverksemd. DØDELEGHEIT Dødelegheiten i anlegget har vore kraftig forauka sidan utsett. Sjukdommane PD og PGI er dei viktigaste årsakene til den forauka dødelegheita (figur 23). M1 M2 og M5 har hatt høgast dødelegheit medan det har vore lågast dødelegheit i dei to ytste merdane M6(M11) og M7(M12). Antal døde totalt pr merd (%) Munkholmen dødelegheit pga PD i %. (Merdnr BBJ-1-12 før splitting merdnr BBJ-1-7 etter splitting). BBJ - 7 BBJ - 6 BBJ - 5 BBJ - 4 BBJ - 3 BBJ - 2 BBJ - 1 BBJ - 12 BBJ - 11 BBJ - 6 BBJ - 5 BBJ - 4 BBJ - 3 BBJ - 1 Munkholmen dødelegheit pga PGI i % 25 Figur 23. Dødelegheit i prosent i dei ulike merdane med omsyn på sjukdommane PD (øvst) og PGI (nedst). Antal døde totalt pr merd (%) BBJ - 1 BBJ - 2 BBJ - 3 BBJ - 4 BBJ - 5 BBJ - 6 BBJ - 7 Rådgivende Biologer AS 35

38 TILVEKST Figur 24 viser tilveksten i dei ulike merdane berekna som EGI. EGI-verdien i dei ulike merdane var frå 75 til 19. Dette viser at tilveksten til fisken i anlegget har vore svært variabel. Ein EGI over 1 er rekna som normal tilvekst. Figur 24 viser også dødelegheiten i dei ulike merdane korrelert med EGI. Som ein ser av trendkurva var det sterk korrelasjon mellom dødelegheit og tilvekst i tida etter splitting (r²=735). Det vil sei at merdane med høgast dødelegheit har hatt dårlegast tilveks og at 735 % av variasjonen i EGI kan forklarast av dødelegheita. Tilvekst og dødelegheit før flytting/splitting vart også samanlikna men det var derimot veldig svak korrelasjon i denne delen av produksjonen. Antal døde totalt (%) EGI BBJ - 1 Munkholmen dødelegheit totalt i %. BBJ - 3 BBJ - 4 (Merdnr BBJ-1-12 før splitting merdnr BBJ-1-7 etter splitting) BBJ - 5 BBJ - 6 BBJ - 11 BBJ - 12 BBJ - 1 BBJ - 2 BBJ - 3 EGI Munkholmen. (Merdnr BBJ-1-12 før splitting merdnr BBJ-1-7 etter splitting). BBJ - 4 BBJ - 5 BBJ - 6 BBJ BBJ - 7 BBJ - 6 BBJ - 5 BBJ - 4 BBJ - 3 BBJ - 2 BBJ - 1 BBJ - 12 BBJ - 11 BBJ - 6 BBJ - 5 BBJ - 4 BBJ - 3 BBJ - 1 Antal døde pr merd korrelert med EGI etter flytting/splitting Figur 24. Total dødelegheit i dei ulike merdane (øvst) samanlikna med tilveksten EGI (midten). Korrelasjon mellom tilvekst (EGI) og dødelegheit i merdane etter splitting/flytting (nedst). EGI pr merd y = -5x R 2 = Antal døde pr merd totalt Rådgivende Biologer AS 36

39 I figurane under ser ein korleis dødelegheitskurva varierer med omsyn på maksimal lufttemperatur og maksimal vindhastigheit i to ulike periodar. For sommarperioden er det vanskeleg å finna noko konkret samsvar mellom grafane (figur 25). På denne tida var fisken ramma av PD. Med tanke på at PD medfører blant anna degenerasjonar i hjarte- og skjellettmuskel vil det vera naturleg at fisken får problem i uroleg vêr også om sommaren. Ved gjellesjukdomen PGI er det truleg nedsatt oksygenopptak som vil skapa størst problem for fisken. PGI vart registrert som dødsårsak først etter 12. november 27. På denne tida vil oksygeninnhaldet i merdane normalt ikkje vera noko problem. På Rafdal oppstod derimot PGI på ettersommaren der oksygeninnhaldet i merdane kan vera eit problem spesielt på straumsvake lokalitetar. For vinterperioden 12. november 27 til 21. januar 28 kan det sjå ut til å vera ein viss samanheng mellom forauka dødelegheit og uroleg vêr. Spesielt i tida etter nyttår ser det ut til å vera ein samanheng mellom høg dødelegheit høg vindhastigheit og høg lufttemperatur enkelte dagar. Dette er ikkje uventa då det vil vera høg prevalens av svekka fisk i etterkant av eit PD- eller PGI utbrot. Vêrdata er henta frå Meteriologisk Institutt sin database Eklima ( der Sola er nytta som målestasjon. Antal døde totalt pr dag i høve til vèrdata på Munkholmen i perioden 2. juli til 3. september 27 Antal døde Dødelegheit Maksvind Lufttemperatur Lufttemperatur / maksvind 2. jul. 9. jul. 16. jul. 23. jul. 3. jul. 6. aug. 13. aug. 2. aug. 27. aug. 3. sep. 1. sep. 17. sep. 24. sep. Antal døde totalt pr dag i høve til vêrdata på Munkholmen i perioden 12. nov 7 til 21. jan Antal døde Dødelegheit lufttemperatur maksvind nov. 19. nov. 26. nov. 3. des. 1. des. 17. des. 24. des. 31. des. 7. jan. 14. jan. 21. jan Lufttemperatur / maksvind Figur 25. Dødelegheit i høve til vêrdata på Munkholmen i to ulike periodar. Figuren øvst viser ein sommarperiode frå 2. juli til 3. september 27. Figuren nedst viser ein haust-vinterperiode frå 12. november 27 til 21. januar 28. Rådgivende Biologer AS 37

40 LOKALITETEN SKORPOSEN I HORDALAND Lokaliteten Skorposen er ein kystnær lokalitet som ligg svært eksponert til vest i Fjell kommune på Sotra. Skorposen ligg aust for Løneosen om lag midt mellom Algrøyna og Lokøyna. Lengst inne i Skorposen mot nordaust er det ein trong passasje truleg under 2 m djup mellom øyane Lokøyna og Skorpo. Då passasjen er smal og grunn er det små mengder vatn som renn frå Skorposen og vidare nordaustover. Dette gjer at Skorposen ikkje vil fungere som eit straumsund og dermed meir fungere som ei bukt eller vik. Som ein ser av figur 26 består anlegget av åtte ringar â 12 m i omkrets lagt ut i to rekker. Anlegget er plassert ca i nordaust sørvestleg retning om lag over den langsgåande djupålen midt i Skorposen der djupna er frå ca 7 til ca 1 m. Fisken i anlegget vart satt ut i merd nr M3 M8 våren 27. Den 17. desember 27 vart fisken i M4 flytta over i M2 og fisken i M6 vart flytta over i M1. Figur 26: Skisse over anlegget i Skorposen. Kartet er henta frå Fiskeridirektoratet sine kartsider. aptive/ STRAUMTILHØVA PÅ LOKALITETEN Straummålingar vart utført på lokaliteten i perioden 16. juni til 23. juli 25 av Akvahelse (Børsheim 26). Det er vanskeleg å samanlikna straummålingar utført med dopplermålarar og straummålingar utført med rotormålarar som Rådgivende Biologer AS har erfaring med. Hovudinntrykket av målingane var at den maksimale straumhastigheiten var relativt låg ( cm/s). Middel straumhastigheit var også relativt låg (35 cm/s på 4 m 47 cm/s på 9 meter og 35 cm/s på 16 m djup). Straumretninga var ikkje einsarta men dominerte noko i sørvestleg retning spesielt djupare enn 3 meter. Det var litt overraskande at ikkje det var målt meir straum som gjekk innover osen i nordaustleg retning. Desse straummålingane kan dermed tyda på at mykje av straumen som renn innover i Skorposen renn nord for anleggsområdet og ut att i sørvestleg retning på djupare vatn. Retninga til straumen heilt i overflata vil variera meir i høve til vêr og vind. Anlegget er flytta etter at straummålingane vart utført men posisjonen til straummålaren tyder på at den var utplassert om lag der anlegget ligg i dag (figur 27). Straummålingar vart i tillegg utført av NIVA i perioden juni-juli Det står ikkje nevnt i rapportane i kva posisjon straummålarane var utplassert men det var truleg utplassert fem ulike straumriggar rundt om i Skorposen i denne perioden. Den eine straummålarriggen var utplassert ved den dåverande flåten. Straummålingane frå dei ulike riggane viste svært variable straumtilhøve både for hastigheit og retning og det er vanskeleg å kommentere desse då ein ikkje har posisjon til straumriggane. Ved flåten gjekk straumen derimot i retning nordaust og i retning sørvest. Dette stemmer bra med erfaringane til røktarane som driftar anlegget i dag og at det vil gå ei moderat tidevassbølge inn og ut av Skorposen i tillegg til at vêr og vind vil pressa vatn inn og ut av osen. Rådgivende Biologer AS 38

41 Straumtilhøva i Løneosen som ligg utanfor Skorposen er truleg svært gode. Men då Skorposen i praksis er ei bukt/vik som ligg ut mot Løneosen er det grunn til å tru at straumtilhøva er betydeleg dårlegare inne i Skorposen slik at anlegget vil kunne liggja i ei bakevje. Dette vil kunne medføre større risiko for oksygensvinn i merdane pga svak straum og straumstille periodar. Straumen i djupare vasslag vil truleg vera svært variable. I finvêrsperiodar vil det truleg vera lite straum medan det truleg er gode straumtilhøve i heile vassøyla i periodar med uroleg vêr. Dette gjer at det er fare for opphopning av organisk avfall under anlegget om våren og sommaren medan botnen truleg vil bli polert rein om hausten og vinteren (Tveranger m.fl. 23 b). Figur 27. Kartutsnittet viser posisjonen der straummålaren vart satt ut sommaren 25. Figuren er henta frå straumrapporten til Akvahelse. DØDELEGHEIT Dødelegheiten i anlegget har vore moderat forauka sidan utsett (figur 28). Sjukdommane PD og vintersår har vore dei viktigaste årsakane til den forauka dødelegheiten (figur 29). M4 M6 og M8 har hatt høgast dødelegheit høvesvis og 24% medan det har vore lågast dødelegheit i M3 og M7 høvesvis 3 og 6%. I merd nr 1 og 2 har det berre blitt registrert ca 1 % dødelegheit men i desse merdane har det derimot berre vore fisk frå 17. desember 27. Dødelegheit Skorposen Antal døde sep. 1. sep. 17. sep. 24. sep. 1. okt. 8. okt. 15. okt. 22. okt. 29. okt. 5. nov. 12. nov. 19. nov. 26. nov. 3. des. 1. des. Figur 28. Dødelegheiten frå 3. september fram til og med 16. desember 27 på Skorposen. Rådgivende Biologer AS 39