MOM B-førehandsgransking av omsøkt oppdrettslokalitet Laberget, Masfjorden kommune august 2012 R A P P O R T. Rådgivende Biologer AS 1846

Transkript

1 MOM B-førehandsgransking av omsøkt oppdrettslokalitet Laberget, Masfjorden kommune august 2012 R A P P O R T Rådgivende Biologer AS 1846

2

3 Rådgivende Biologer AS RAPPORTENS TITTEL: MOM B-førehandsgransking av omsøkt oppdrettslokalitet Laberget, Masfjorden kommune august 2012 FORFATTAR: Thomas Tveit Furset OPPDRAGSGJEVAR: Engesund Fiskeoppdrett AS OPPDRAGET GJEVE: ARBEIDET UTFØRT: RAPPORT DATO: november 2013 august januar 2014 RAPPORT NR: ANTAL SIDER: ISBN NR: ikkje nummerert EMNEORD: SUBJECT ITEMS: - Oppdrettslokalitet i sjø - Botntilhøve - Sediment RÅDGIVENDE BIOLOGER AS Bredsgården, Bryggen, N-5003 Bergen Foretaksnummer mva Telefon: Telefax: E-post: post@radgivende-biologer.no Framsidefoto: Området i Austfjorden rundt akvakulturområdet AK6 (avmerka). Biletet er henta frå

4 FØREORD Rådgivende Biologer AS har på oppdrag frå Engesund Fiskeoppdrett AS utført ei MOM B- førehandsgransking av omsøkt oppdrettslokalitet Laberget i Masfjorden kommune. Lokaliteten ligg innanfor akvakulturområde AK6 i kommuneplan Akvakulturdriftsforskrifta stiller krav om miljøovervaking av oppdrettslokalitetar i samsvar med NS 9410:2007. Første gongs miljøovervaking skal fortrinnsvis utførast når produksjonen er på topp, men granskinga bør seinare også utførast til andre tider av produksjonssyklusen for å kunne kartleggje lokaliteten sitt belastningsbilete i løpet av ein produksjonssyklus og rehabiliteringsevne i brakkleggingsperioden. Ei førehandsgransking er meint å gje eit bilete av tilstanden før oppdrettsverksemd vert starta opp. Denne rapporten presenterer resultata frå ei MOM B-gransking med innsamling av botnprøvar av sediment og botndyr i akvakulturområdet 24. august 2012 Rådgivende Biologer AS takkar Engesund Fiskeoppdrett AS ved Svein Eivind Gilje for oppdraget og Jan Helge Skår Hosteland for assistanse ved feltarbeidet. Bergen, 13. januar INNHALDSLISTE FØREORD...2 INNHALDSLISTE...2 SAMANDRAG...3 OMRÅDE- OG LOKALITETSSKILDRING...4 METODE...7 RESULTAT...8 DISKUSJON...15 REFERANSAR...16 OM OPPDRETTSLOKALITETAR...17 Rådgivende Biologer AS - 2 -

5 SAMANDRAG Furset T. T MOM B-førehandsgransking av omsøkt oppdrettslokalitet Laberget, Masfjorden kommune august Rådgivende Biologer AS, rapport 1846, 19 sider. Det er utført ei MOM B-førehandsgransking av omsøkt lokalitet Laberget i Austfjorden i Masfjorden kommune 24. august Granskingsområdet ligg innanfor akvakulturområde AK6 i Masfjorden kommune sin kommuneplan Lokaliteten ligg noko eksponert til for vind frå sør til søraust og frå vest til nordvest. Botnen i området skrånar jamt bratt nedover mot sørvest til over 650 m djup ca 1 km frå land, og djupna i sjølve området er frå 50 m til 350 m. I fjorden sin lengderetning frå søraust mot nordvest strekkjer det seg eit over 10 km langt djupvassområde som er mellom 650 m og 688 m djupt, og fjorden representerer soleis ein svær resipient. Den djupe terskelen på 364 m djup ved Håvarden sikrar utskifting av vatn godt under lokaliteten sin botndjupne. MOM B-førehandsgranskinga syner at lokaliteten på tidspunktet for prøvetakinga hamna i tilstand 1 = meget god. Ein oversikt over korrigert sum for gruppe III parameteren syner at alle 10 enkeltprøver fekk tilstand 1 ( meget god") (figur 1). Det vart funne dyr på alle stasjonar. Figur 1. Oversikt over MOM B- tilstand (gruppe III parameteren) for dei 10 grabbhogga som vart tekne i akvakulturområdet AK6 ved granskinga 24. august meters djupnekoter er markert etter taulengder frå prøvetakinga. På seks (kanskje sju) av stasjonane traff ein fjellbotn, og på tre av desse stasjonane fekk ein ikkje opp nemneverdig med prøve. Der ein fekk opp prøve bestod sedimentet i hovudsak av sand og silt med noko skjelsand og grus, og det var innslag av leire på to av dei djupaste stasjonane. Grabbvolumet varierte frå under ¼ på fire stasjonar, mellom ¼ og ¾ på to stasjonar til over ¾ på ein stasjon. I ni av grabbhogga inneheldt prøvene frå 2 til 30 børstemakkar, i sju grabbhogg var det frå 1 til 8 slangestjerner, og i ein prøve var det restar av eit levande skjel. På fleire av stasjonane kjente ein at botn var svært bratt ved at grabben sklei vidare etter å ha truffe botn. Bratt botn er gunstig for ein oppdrettslokalitet då det vil sørgje for at organisk materiale sklir og vert spreidd utover eit større område, og substratet som viste seg som relativt grovt representerer eit godt miljø for gravande organismar som bryt ned og omset organisk materiale. Med omsyn på botnforholda såg området ut til å vere ei gunstig plassering av ein oppdrettslokalitet. Rådgivende Biologer AS - 3 -

6 OMRÅDE- OG LOKALITETSSKILDRING MOM B-førehandsgranskinga er utført i akvakulturorådet AK6 i Masfjorden kommune sin kommuneplan AK6 ligg i Austfjorden om lag 2 km søraust for Brimneset og innløpet til Masfjorden, og om lag 1,3 km mot søraust ligg Mjåneset og innløpet til Mjangersvågen (figur 2). Botn i området skrånar jamt ned frå land mot sørvest til eit djupområde på m djup knapt 1 km frå land (figur 3). Dette området strekkjer seg i fjorden sin lengderetning om lag 4,8 km innover og 5,4 km utover fjorden. Djupområdet representerer soleis ein svær resipient med stor kapasitet. Austfjorden går over i Fensfjorden mot vest. Ved Håvarden, om lag 20 km nordvest for området, ligg ein 364 m djup terskel. Vidare mot vest munnar Fensfjorden ut i Nordsjøen. Lokaliteten ligg eksponert til for vind frå sør til søraust og frå vest til nordvest Laberget Figur 2. Oversiktskart over Austfjorden rundt lokaliteten Laberget, med terskelen ved Håvarden og nokre djupner i fjorden avmerka. Kartgrunnlaget er henta frå Rådgivende Biologer AS - 4 -

7 Lokalitetsområdet Botnen i lokalitetsområdet skrånar jamt bratt nedover mot søraust. Fjorden er om lag 1,8 km brei ved Laberget, og frå land skrånar botn jamt til over 650 m djup knapt 1 km frå land (figur 3). Djupområdet er ca 350 m bredt her, og på sørsida av fjorden skrånar botn bratt opp mot land. Rett vest for lokaliteten er djupaste punkt 670 m djup, og det grunnast til 661 m djup før det igjen vert djupare mot søraust. Botn er relativt jamn langs land i nordvestleg og søraustleg retning, og ein kan forvente relativt stabile straumforhold. Figur 3. Området rundt AK6 der grabbinga vart gjort, med djupnekoter og djupnepunkt i fjorden avmerka. Kartgrunnlaget er henta frå Rådgivende Biologer AS - 5 -

8 Akvakulturområde 6 Under den grunnaste og djupaste delen av akvakulturområdet er det høvesvis 50m og 350 m djupt, og avstanden mellom desse punkta er om lag 320 m (figur 4). Ein forskjell i djup på 300 m over ein avstand på 320 m gjev ein helningsgrad på ca 94 %, og det vil sei at botn vert 9,4 m djupare for kvar 10 m. Dette er relativt bratt og gunstig for ein oppdrettslokalitet. Organisk materiale frå oppdrettsverksemd vil skli og lettare verte vaska vekk frå skrånande botn, og dermed vil materialet bli spreidd utover eit større område, noko som lettar nedbrytinga. Figur 4. Oversikt over botntilhøva ved AK6. Kartgrunnlaget er henta frå Rådgivende Biologer AS - 6 -

9 MOM B-førehandsgransking på lokaliteten METODE På den omsøkte lokaliteten Laberget er det gjennomført ei MOM B-førehandsgransking i tråd med metodikken gjeven i Norsk Standard, NS 9410:2007. Granskinga vart gjennomført 24. august Til prøvetakinga vart det nytta ein 0,028 m² stor van Veen grabb. Det vart teke prøvar på 10 stasjonar for analyse ut frå ein standardisert MOM-prøvetakingsmetodikk (figur 5 og tabell 2). Posisjonar (WGS 84) er oppgitt i tabell 1. Det vart teke 1-2 grabbhogg på kvar stasjon for å få opp ein representativ prøve. Ved utveljing av stasjonar vart det lagt vekt på å fordele stasjonane utover akvakulturområdet for å seinare kunne samanlikne resultat og vurdere ein eventuell endring. Jamn fordeling av stasjonane i området vil og gje eit representativt bilete av botntilhøva ved lokaliteten. Djupna på dei ulike stasjonane vart målt ved hjelp av merkingar på taua som vart nytta til grabbinga, Verdiane er i tillegg korrigert med nøyaktig djupne målt med ein SAIV SD204 nedsenkbar STD/CTD sonde, som i tillegg logga temperatur, saltinnhald og oksygen annakvart sekund nedover vassøyla til botnen. Figur 5. Akvakulturområdet AK6 i Austfjorden. Posisjonar for grabbhogg frå granskinga er avmerka og nummererte. 50-meters djupnekoter er teikna inn etter merking på tau nytta under grabbinga. Grabbhogg Kvart grabbhogg vart undersøkt med omsyn på tre sedimentparametrar, som alle vart tildelt poeng etter kor mykje sedimentet var påverka av tilførslar av organisk stoff. Til fleire poeng prøva får, til meir påverka er ho. Fauna-gransking (gruppe I) består i å konstatere om dyr større enn 1 mm er til stades i sedimentet eller ikkje. Det vert også utført ei enkel bestemming av organismane på staden, men det vert ikkje teke med prøvar til laboratoriet for nærare bestemming. Vurderinga blir gjeven 0 eller 1 poeng. Observasjonane av dyr er ikkje meint å vere noko anna enn ei grov, enkel vurdering av dyresamfunnet i prøvene der både antal artar og antal dyr (spesielt børstemakkar) er omtrentlege. Hovudføremålet er å vise om ein finn dyr, om ein finn fleire hovudgrupper samt ei grov, forenkla fordeling av artar innan kvar gruppe. Kjemisk gransking (gruppe II) av surleik (ph) og redokspotensial (Eh) i overflata av sedimentet vert gjeven poeng etter ei samla vurdering av ph og Eh etter nærare bruksanvisning i NS 9410:2007. Sensorisk gransking (gruppe III) omfattar eventuell førekomst av gassboblar og lukt i sedimentet, og skildring av sedimentet sin konsistens og farge, samt grabbvolum og tjukkleik på deponert slam. Her vert det gjeve opp til 4 poeng for kvar av eigenskapane. Vurderinga av lokaliteten sin tilstand vert fastsett ved ei samla vurdering av gruppe I III parametrar etter NS 9410:2007. På nye lokalitetar der det ikkje føregår oppdrettsverksemd, eller på lokalitetar som har lege brakk i fleire år, blir det ikkje målt ph/eh, då dette ikkje gjev noko utfyllande informasjon i høve til ei vurdering av gruppe I (dyr) og III (sediment). Det er difor ikkje målt ph/eh på denne lokaliteten. Rådgivende Biologer AS - 7 -

10 RESULTAT KARAKTERISTIKK AV PRØVANE Prøvetakinga synte at botn på Laberget i hovudsak bestod av fjellbotn med lommer av sediment (tabell 1). På tre stasjonar fekk ein ikkje opp nemneverdig med prøve, og totalt seks (sju?) prøver vart tekne på fjellbotn. På fire av stasjonane var det bratt fjellbotn der grabben sklei vidare etter å ha truffe botn. Sand og silt dominerte i alle prøvene, men på åtte stajonar var det og opp til 30 % skjelsand, fem prøver hadde opp til 10 % grus, og i to av prøvene var det ca 20 % leire. Der ein fekk opp sediment varierte grabbvolumet mykje, frå mindre enn ¼ grabb på fire stasjonar, mellom ¼ og ¾ på to stasjonar, til over ¾ grabb på ein stasjon (tabell 2). Prøvene var stort sett grå til gulgrå og faste eller faste til mjuke, og alle prøvene var luktfrie. Det var til dels mykje dyr i prøvene, og ein fann dyr på alle stasjonar, også dei tatt på fjellbotn. Alle ti prøvene fekk tilstand 1 ("meget god"). Tabell 1. SKJEMA FOR PRØVETAKINGSPUNKT for granskinga 24. august 2012 ved omsøkt lokalitet Laberget, innanfor akvakulturområde AK6 i Masfjorden sin kommuneplan Andelen av dei ulike sedimentfraksjonane i prøvene er skjønnsmessig vurdert i felt. Prøvetakingsstad: Djup (meter) Posisjon nord: 60 44/45, Posisjon aust: 5 17/18, Antal forsøk Skjelsand 30 % Litt Noko 10 % 20 % 10 % 5 % Noko Fordeling Grus Litt 10 % 5 % 10 % 5 % av Sand 70 % Litt Noko Slør Slør 30 % 45 % 30 % 50 % Noko primær- Silt 30 % 30 % 30 % 20 % sediment Leire 20 % 20 % Mudder* 20 % Fjellbotn? Ja Ja Ja Ja Ja Ja Steinbotn Pigghudingar, antal Krepsdyr, antal Blautdyr, antal 1 Børstemakk, ca antal *) Delvis nedbrote organisk materiale Rådgivende Biologer AS - 8 -

11 SKILDRING AV DEI EINSKILDE PRØVENE: På stasjonane der prøven vart silt viser bileta prøven før og etter siling: På stasjon 1 fekk ein frå 148 m djup opp knapt ¼ grabb, botn kjendest hard ut og det kan ha vore delvis fjellbotn på stasjonen. Prøven var gulgrå og luktfri med fast konsistens. Primærsedimentet bestod av ca 70 % sand, 30 % skjelsand og litt grus. I grabben var det ca 20 makkar. På stasjon 2 traff grabben fjellbotn på 70 m djup og sklei vidare til 80 m djup. Ein fekk opp ca ei spiseskei fin sand og skjelsand. I grabben var det 3 slangestjerner og 2 makkar. På stasjon 3 traff grabben fjellbotn på 96 m djup. Ein fekk opp ca 2 spiseskeier gult og luktfritt materiale med fast konsistens. Prøven bestod av ca 50 % sand og 50 % skjelsand. I grabben var det ei sjømus og tre makkar. Rådgivende Biologer AS - 9 -

12 På stasjon 4 traff grabben fjell på 86 m djup. Ein fekk opp prøve beståande av slør av sand. I grabben var det 3 slangestjerner og ein bit av eit levande skjel. På stasjon 5 traff grabben fjellbotn på 50 m djup og sklei m vidare. Ein fekk opp prøve beståande av slør av sand. I grabben var det 8 slangestjerner og 4 makkar. På stasjon 6 fekk ein frå 315 m djup opp vèl ¾ grabb. Prøven var grå og luktfri med mjuk konsistens. Primærsedimentet bestod av ca 30 % sand, 30 % silt, 20 % leire, 10 % fin skjelsand og 10 % grus/småstein. I grabben var det ca 30 makkar. Rådgivende Biologer AS

13 På stasjon 7 fekk ein frå 288 m djup opp ca ½ grabb. Prøven var gulgrå og luktfri med fast til mjuk konsistens. Primærsedimentet bestod av ca 45 % sand, 30 % silt, 20 % skjelsand og 5 % grus. I grabben var det ca 30 makkar. På stasjon 8 fekk ein frå 256 m djup opp ca 1 / 3 grabb. Prøven var grå og luktfri med mjuk konsistens. Primærsedimentet bestod av ca 30 % sand, 30 % silt, 20 % leire, 10 % fin skjelsand og 10 % grus/småstein. I grabben var det ca 10 makkar og ei slangestjerne. På stasjon 9 traff grabben fjellbotn på 258 m djup og sklei litt vidare nedover. Ein fekk opp ca 1 dl gråbrun og luktfritt materiale med fast til mjuk konsistens. Prøven bestod av ca 50 % sand, 20 % silt, 20 % mudder, 5 % skjelsand og 5 % grus. I grabben var det ca 5 makkar og ei slangestjerne. Rådgivende Biologer AS

14 På stasjon 10 lukka ikkje grabben seg på første forsøk. På andre forsøk traff den fjellbotn på 116 m djup og sklei vidare til 125 m djup. Ein fekk opp ca 2 spiseskeier gult og luktfritt materiale med fast konsistens. Prøven bestod av ca 50 % sand og 50 % skjelsand. I grabben var det 3 makkar og ei slangestjerne. Gruppe I: Fauna Etter NS 9410:2007 kan ein ikkje forvente å finne dyr på fjellbotn, og stasjonar tatt her kan difor utelukkast frå gruppe I parameteren, men sidan mykje av området består av fjellbotn og ein fann dyr i alle prøver har alle stasjonar blitt tatt med i berekninga. Hovudsakeleg vart det funne dyr av hovudgruppa børstemakk der det vart funne frå 2 til 5 individ på fem stasjonar og ca 10 til 30 individ på fire stasjonar. Det var fleire ulike artar. Av dyr i hovudgruppa blautdyr fann ein bit av eit skjel på ein stasjon, grabben hadde klipt biten av eit levande skjel. På sju av stasjonane fann ein frå 1 til 8 slangestjerner som tilhøyrer hovudgruppa pigghudingar. Indeksen for gruppe I er 0.0, miljøtilstanden med omsyn på fauna er akseptabel, jf. «prøveskjema» (tabell 2). Gruppe III: Sedimenttilstand Med omsyn til sedimenttilstand fekk seks prøver 0 poeng, to prøver fekk 2 poeng og to prøver fekk høvesvis 3 og 4 poeng. Alle stasjonar fekk tilstandsklasse 1 = "meget god". Samla poengsum for alle prøvene var 11, og korrigert sum blir 2,42. Dette gir ein indeks på 0,24, og sedimenttilstand for heile lokaliteten tilsvarar tilstand 1= meget god, jf. tabell 2. Lokaliteten sin tilstand Sidan ph og Eh (gruppe II) ikkje vart målt under granskinga er sedimenttilstanden (gruppe III) utslagsgjevande for lokaliteten sin tilstand. Alle enkeltprøvar fekk tilstand 1 = "meget god" (jf. figur 1). Basert på undersøking av dyr og sediment var lokaliteten på prøvetakingstidspunktet i samsvar med vurderingskriteria for ei B-undersøking innanfor tilstandsklasse 1 = meget god. Rådgivende Biologer AS

15 Tabell 2. PRØVESKJEMA for granskinga 24. august 2012 ved omsøkt lokalitet Laberget, innanfor akvakulturområde AK6 i Masfjorden sin kommuneplan Gr Parameter Poeng Prøve nr Indeks Dyr Ja=0 Nei= ,00 I Tilstand gruppe I A ph verdi II Eh verdi ph/eh frå figur Tilstand prøve Tilstand gruppe II Buffertemp: 9,6 o C Sjøvasstemp: 16,3 o C Sedimenttemp: ca 6,7 o C ph sjø: 7,72 Eh sjø: +152 Referanseelektrode: +200 mv Gassbobler Ja=4 Nei= Farge Lys/grå= Brun/sv=2 I I I Ingen=0 0 N 0 N N Lukt Noko=2 G G G III Sterk=4 E E E Fast=0 0 N 0 N N Konsistens Mjuk=2 2 2 Laus=4 P P P <1/4 =0 0 R 0 R R 0 0 Grabb- 1/4-3/4 = 1 Ø Ø Ø 1 1 volum > 3/4 = 2 V V V 2 Tjukkelse 0-2 cm =0 0 E 0 E E på 2-8 cm = 1 slamlag > 8 cm = 2 SUM: Korrigert sum (*0,22) ,88 0,44 0,66 0,44 0 0,24 Tilstand prøve Tilstand gruppe III 1 II + III Middelverdi gruppe II+III Tilstand prøve Tilstand gruppe II+III ph/eh Tilstand Lokalitetens Korr.sum Gruppe I Gruppe II & III tilstand Indeks Tilstand A 1, 2, 3, 4 1, 2, 3, 4 < 1, , 2, 3 1, 2, 3 1,1-2, ,1-3,1 3 > 3,1 4 LOKALITETENS TILSTAND : 1 Rådgivende Biologer AS

16 SJIKTINGSTILHØVE Temperatur, saltinnhald og oksygeninnhald vart målt i vassøyla ca 2,4 km søraust for akvakulturområdet. Profilen vart teken den 24. august 2012 med ein SAIV SD204 nedsenkbar STD/CTD sonde. Sonden vart senka til botn på 148 m djup. Profilen avspeglar ein typisk sommarsituasjon med eit overflatelag som er noko oppvarma og med eit noko lågare saltinnhald (figur 6). Temperaturen var 16,3 C i overflata. Nedover til 18 m djup sokk temperaturen jamt til 14,9 C. Vidare sokk temperaturen noko raskare, og ved 30 m djup var det 10,7 C. Frå 30 m til 72 m djup sokk temperaturen til 8,1 C. temperaturen var så og sei stabil på 8,1 C heile vegen til botn på 148 m djup. Profilen viser at vassøyla var litt ferskvasspåverka i overflata, med eit saltinnhald på 26,7, raskt aukande til 29,6 på 5 m djup. Ned til 30 m djup auka saltinnhaldet noko roligare til 32,8, og vidare nedover auka saltinnhaldet jamt til botn der det vart målt til 35,1. Oksygeninnhaldet var svært stabilt gjennom heile vassøyla. I overflata var det 8,4 mg O/l, noko som tilsvarar ei oksygenmetning på 101 %. Ned til 60 m djup varierte oksygeninnhaldet mellom 8,1 og 8,4 mg O/l, og frå 60 m til 112 m djup sokk det til 6,8 mg O/l. På botn var oksygeninnhaldet 6,7 mg O/l, tilsvarande ei metning på 72 %. Figur 6. Måling av temperatur ( C), saltinnhald og oksygeninnhald (mg O/l) i vassøyla i Austfjorden ca 2,4 km søraust for akvakulturområdet på Laberget 24. august Profilen er teken ned til 148 m djup i posisjon: N 60 44,502, Ø 5 20,526. Rådgivende Biologer AS

17 DISKUSJON Ut frå vurderingskriteriene i NS 9410:2007 er det dokumentert at MOM B tilstanden til den omsøkte lokaliteten på prøvetakingstidspunktet var meget god (tilstand 1). Alle enkeltprøver fekk også tilstand 1. Stasjonane vart fordelt utover akvakulturområdet for å dekke ulike djup, men og for å få eit bilete av tilstanden der anlegget kan bli plassert. Botn i området skråna relativt bratt ned mot sørvest. Hellinga verka å vere noko ujamn. På nokre stasjonar fekk ein bra med prøve i grabben, her kan ein rekne med at botn er noko flatare sidan sediment ikkje vil bli liggande på bratt botn. Andre grabbhogg vart tatt på fjellbotn, og på fleire stasjonar kjente ein at grabben sklei vidare nedover på bratt fjell etter å ha treft botn første gang. Der ein fekk opp prøve var det mest sand og silt, men det var også skjelsand i åtte av prøvene og grus i fem. Sedimentet i området kan soleis seiast å vere relativt grovkorna, noko som kan tyde på gode straumtilhøve langs botn ned på relativt store djup i området. Ein fann dyr på alle stasjonane, og ein fann dyr innan hovudgruppene pigghudingar, blautdyr og børstemakk. Botn i akvakulturområdet AK6 ser ut til å vere godt eigna for fiskeoppdrett. Skrånande fjellbotn er gunstig ettersom organisk materiale lett vil kunne skli og bli vaska vekk på slikt underlag og på den måten bli spreidd utover eit større område. Når organisk materiale vert spreidd utover lettar ein trykket på dei organismane som skal bryte dette ned og omsetje det. Sedimentet ser og ut til å ha ei gunstig samansetjing for slike gravande organismar som ofte trivst best i litt grovare substrat. Rådgivende Biologer AS

18 REFERANSAR GAUSEN, M., A. NÆSS, A. BERGHEIM, P. HØLLAND & J. RAVNDAL Oksygentilsetting i laksemerder gir økt slaktekvantum. Norsk Fiskeoppdrett, nr 6, 2004, side HANSEN, P.K., A. ERVIK, J. AURE, P. JOHANNESSEN, T. JAHNSEN, A. STIGEBRANDT & M. SCHAANNING MOM - Konsept og revidert utgave av overvåkningsprogrammet Fisken og Havet nr 5, 55 sider. KOSMO, J.P Norske oppdrettere og benchmarking økt konkurransekraft. Norsk Fiskeoppdrett, nr 15, 2003, side NORSK STANDARD NS 9410: 2007 Miljøovervåking av bunnpåvirkning fra marine akvakulturanlegg. Standard Norge, 23 sider. Rådgivende Biologer AS

19 OM OPPDRETTSLOKALITETAR Val av lokalitet har etterkvart vorte ein kritisk suksessfaktor for å oppnå vellykka driftsresultat, då det i dei seinare åra har gått mot ein stadig større konsentrasjon av volum og biomasse pr lokalitet. Dette stiller større krav til straumtilhøve og djupne på lokaliteten, botntopografi, samt lokaliteten og området omkring si evne til å omsetje det tilførte materialet frå anlegget. Akvakulturdriftsforskrifta har krav om miljøovervaking av lokalitetar med produksjon av fisk. Det er eit mål at oppdrettsaktiviteten ikkje skal påføre det ytre miljø skade og påverknad utover det som er akseptert i etablerte standarder og normer for næringa, slik som m.a. definert i NS 9410:2007, Miljøovervåking av bunnpåvirkning fra marine akvakulturanlegg. Standarden er utvikla på bakgrunn av mellom anna rapporten MOM (Matfiskanlegg - Overvåking - Modellering) - Konsept og revidert utgave av overvåkingsprogrammet (Hansen m. fl., 1997). MOM består av eit overvakingsprogram (B- og C- granskingar) og ein modell for berekning av lokaliteten si bereevne og fastsetjing av lokaliteten sin produksjonskapasitet. MOM B-granskingane er ei enkel trendovervaking av botntilhøva under eit oppdrettsanlegg. Dette er granskingar som i hovudsak skal skildre ein lokalitet og omfanget av påverknaden på denne frå fiskeanlegget. Både middeltilstanden for lokaliteten og tilstanden under dei ulike delane av anlegget vert kartlagt. Ei MOM B-gransking vurderer altså ikkje verknaden på sjølve resipienten. Det skjer gjennom ei MOM C-gransking. Alle lokalitetar skal såleis i varierande grad underleggjast ulike typar miljøgranskingar. Mellom anna skal det utførast miljøgranskingar under anlegga ved topp-produksjon i kvar driftssyklus. Hovudmålet med miljøgranskingar på oppdrettsanlegg er å avgjere i kva grad drifta påverkar det ytre miljøet. Fram til no har det derimot vore lite merksemd retta mot korleis dei ytre miljøtilhøva påverkar velferda til fisken, då det indre miljøet i anlegget i stor grad blir påverka av det ytre miljøet. I samband med søknad om ny lokalitet eller utviding på gjeldande lokalitet, skal det også presenterast straummålingar. NYTEK-forskrifta stiller tekniske krav til flytande oppdrettsanlegg med omsyn på dei ytre påkjenningene. Alle lokalitetar skal såleis vere klassifisert i høve til dette, der måling av overflatestraum er eitt sentralt element. Minimumsbehovet for straum i eit anlegg er avhengig av temperaturen i sjøen, årstid, fiskemengde i anlegget, fôring, tettleik i merdene, djupne på nøtene, om nøtene er reine, anlegget si plassering i høve til straumretning, osv. For lite straum, eller lange straumstille periodar, vil kunne medføre oksygensvikt i merdene. Spesielt kritiske periodar har ein om sommaren og utover hausten med høg temperatur i sjøen kombinert med lite oksygen og høg biomasse i anlegga. Lokalitetstypar og vassutskifting Oppdrettslokalitetar eller sjøresipientar langs kysten av Vestlandet kan generelt delast i fire hovudtypar: Fjordar og pollar, straumsund, viker og bukter eller opne sjøområde. Desse forskjellige områdetypane skil seg frå kvarandre på grunnlag av topografiske tilhøve, noko som medfører at vassmassane har ulik vassutskifting og sjiktningstilhøve på dei ulike djup. Dette er avgjerande for dei lokale sedimentasjonstilhøva, noko som vert lagt vekt på ved vurdering av resipienttilhøve og lokal påverknad av eventuelle utslepp til dei ulike typane sjøområde. På stader med god overflatestraum og dermed stor vassutskifting i overflatevassmassane, vil tilførslar av oppløyst næringsstoff raskt bli ført bort. Tilførslar av organisk stoff søkk ned og vil sedimentere avhengig av straumtilhøva lenger nede i vassøyla. Vi snakkar då om spreiingsstraum i vassmassane under overflatevassmassane, og denne er avgjerande for i kva grad tilførslar vil påverke lokalitetane. Fjordar og pollar er pr. definisjon skilde frå dei tilgrensande utanforliggjande sjøområda med ein terskel i munningen/utløpet. Dette gjer at vassmassane innanfor ofte er sjikta, der djupvatnet som er innestengt bak terskelen, kan være stagnerande, medan overflatevatnet hyppig vert skifta ut fordi tidevatnet to gonger dagleg strøymer fritt inn og ut. Mellom tidevatnstraumane kan det vere periodar med straumstille. I dei store fjordane vil djupvatnet utgjere svært store volum, og djupnene kan vere på mange hundre meter. Straumsund omfattar ofte trange, nesten kanal-liknande nord-sør gåande område der tidevasstraumen periodevis er svært sterk. Dersom slike straumsund er grunne, vil dei kunne ha ei fullstendig utskifting av vassmassane heilt til botn, men vanlegvis er det mindre sterk straum nedover i djupet. Det vil imidlertid Rådgivende Biologer AS

20 berre vere høge straumhastigheiter i avgrensa tidsperiodar, og innimellom tidevasstraumen vil det kunne vere straumstille. Grunne straumsund vil vanlegvis ha ein svært god resipientkapasitet, fordi sjølv betydelege tilførslar vert spreidd utover store område, medan djupare straumsund vil ha sedimenterande tilhøve i djupet i dei periodane straumhastigheita er mindre. Den lokale påverknaden av utslepp vil difor variere avhengig av djupna til sundet. Større sjøområde kan også ha karakter av straumsund i overflata, medan dei kan ha relativt grunne tersklar i begge endar og dermed ha eigenskapar av fjordar med tilhøyrande stagnerande djupvatn under terskelnivå. Slike større område vil også ha sedimenterande tilhøve og kunne ha lokal påverknad av utslepp. Bukter og viker viser til lokale område som gjerne ligg i tilknytning til anten større fjordar, straumsund eller opne havområde. Buktene og vikene vert skilt frå pollar ved at dei ikkje er fråskilt dei utanforliggjande sjøområda med nokon terskel, og difor ikkje har stagnerande djupvatn ved botnen. Vanlegvis vil difor ei bukt / vik ha skrånande botn frå land og utover mot det utanforliggjande området, slik at også dei djupare delane av vassøyla her vert skifta ut. Slike område har relativt god resipientkapasitet, sjølv om eit utslepp vil kunne ha ein lokal miljøeffekt på lokaliteten avhengig av den lokale botntopografien og straumtilhøva. Dette er fordi ei bukt eller vik vil kunne liggja i ei bakevje, og ha betydeleg dårlegare straumtilhøve i høve til sjøområda utanfor. Opne havområde ligg utanfor tersklane til dei store fjordane, vest i havet. Her er det store djup og jamn utskifting av vassmassane utan stagnerande djupvatn mot botnen. Her er resipienttilhøva svært gode, og eit eventuelt utslepp vil ikkje ha nokon innverknad på miljøet ved utsleppet. Innslaget av straumstille periodar på straumsvake lokalitetar (t.d. innerst i ein fjordarm, inne i ein os, ei bukt eller ei vik) gjer at ein kan risikere at fisken i lengre periodar sym i tilnærma det same vatnet. På straumsvake lokalitetar har ein ikkje alltid kontinuerleg utskifting av vatnet i anlegget. Dette treng ikkje vere kritisk i den kalde årstida, men i periodar med høg temperatur i sjøen og mykje fisk i anlegget og intensiv fôring, vil fisken kunne få tilført for lite oksygen. Dette vil i særlege tilfelle kunne verke negativt inn på veksten og trivselen til fisken. Lokal belastning på ytre miljø Ved alle vurderingar av belastning må ein skilje mellom det som utgjer ei lokal punktbelastning på ein oppdrettslokalitet og det som resipienten regionalt har kapasitet til å omsetje av organisk materiale før han blir overbelasta. Uansett om resipienten har god kapasitet, så vil bereevna til sjølve lokaliteten i stor grad vere avhengig av terrenget ved botn, djupnetilhøva og straumtilhøva i vassøyla. Når belastninga på ein lokalitet er i likevekt med omsetjinga i sedimenta under oppdrettsanlegget, betyr det at den tilførte mengda organisk materiale blir broten ned og omsett i sedimenta, i all hovudsak av botngravande dyr. Forholdsvis store mengder sediment kan omsetjast på lokalitetar der ein har ein rik botnfauna, har straum ved botnen som medfører jamn tilførsel av oksygen, og som også spreier avfallet frå anlegget ut over eit større område. Dersom belastninga frå anlegget er større enn det lokaliteten kan omsetje, vil sedimenta byggje seg opp under anlegget, dei vert surare, oksygenmengda vert redusert, og botnfauna som er lite tolerant for miljøendringar forsvinn. Dei dyra som toler større endringar i miljøtilhøva blir verande inntil sedimenta er så sure og oksygenfattige at desse dyra også må gje tapt. Det er svært uheldig ikkje å ha botngravande dyr på botnen under merdene, fordi mesteparten av nedbrytingsprosessane då stoppar opp. Graveaktiviteten til dyra skapar omrøring og tilfører sedimentet vatn og oksygen. Dyra konsumerer sedimentet, bryt det ned og omdannar det. Når dyra forsvinn, er det berre den bakterielle nedbrytinga som held fram, noko som går vesentleg seinare. Då skal det berre små tilførslar til før sedimenthaugane byggjer seg opp under merdene. Erfaring viser at fjordlokalitetar er meir utsett for punktbelastning enn drift på meir kystnære lokalitetar, og det medfører at desse lett vert overbelasta. I store og djupe fjordar kan belastninga vere eit lokalt problem for oppdrettar, medan det regionalt utgjer eit lite problem for resipienten. Årsaka til at botnen på fjordlokalitetar lettare vert overbelasta, skuldast både at det generelt er mindre spreiingsstraum nedover i vassmassane og at botnen ofte består av fjell utan særleg mykje opprinneleg sediment. Det vil dermed i utgangspunktet finnest lite gravande botnfauna som kan ta seg av nedbrytinga av avfallet frå anlegget. Ein kystlokalitet har som oftast sedimentbotn og god spreiingsstraum nedover i vassmassane, og i straumsund har ein difor ofte svært gode lokalitetar med sedimentbotn og liten lokal påverknad under anlegga. Rådgivende Biologer AS

21 På typiske fjordlokalitetar med bratt stein- og fjellbotn med lite primærsediment vil avfall frå anlegget skli nedover på det bratte berget og lande på hyller og verte liggjande i små lommer og groper i terrenget. Når ein tek prøvar på ein slik fjordlokalitet, vil prøven som oftast vise dårlege tilhøve der det er mogeleg å få opp sediment, medan det 1 2 m frå treffpunktet kan vere tilnærma reint for sediment og avfall. Det prøvematerialet ein får opp slike stader består ofte av oppskrapte sure, brune, lause og luktande sediment, som automatisk får ein noko høgare poengsum ut frå dei formelle MOM B-vurderingskriteria. Denne type lokalitetar kan difor lett verte vurdert som overbelasta, og MOM-metodikken bør difor ikkje alltid nyttast slavisk. Det er viktig å tolke resultata i lys av korleis lokaliteten er. Drift i kompaktanlegg vil generelt bidra til ei høgare punktbelastning over eit større areal enn drift i plastringar, der det gjerne er noko avstand mellom kvar ring. I tillegg vil store merder innehalde meir fisk pr arealeining enn små merder, og følgjeleg gje større belastning. På straumsvake lokalitetar vil dette kunne gje store utslag i belastning på ein lokalitet, då avfallet stort sett sedimenterer rett under nøtene. På bratte fjordlokalitetar kan denne effekten til ein viss grad vegast opp ved at ein oppnår ei viss spreiing av avfallet på ein skrånande botn. Ved planlegging av større anlegg i fjordsystem kan det være fornuftig å vurdere tolegrensa til lokaliteten opp mot val av anleggstype, plassering av anlegget i høve til dominerande straumretning, og også å sikre lokaliteten tilstrekkeleg kviletid mellom driftsperiodane. Indre- og ytre miljøtilhøve, sjukdom. Dei siste åra har antal fisk på kvar lokalitet, og i kvar merd, auka kraftig utan at ein har sett nok fokus på kva konsekvensar dette kan ha for fisken sitt indre miljø i anlegga. Fisken treng oksygen til alle livsfunksjonane, og straumtilhøva på lokaliteten, anleggstype og anlegget si plassering i høve til dominerande straumretning har vesentleg betydning for om fisken får nok oksygen. Det er viktig at vasstraumen får kortast mogeleg veg gjennom anlegget. Særleg i den varme årstida vil det vere viktig at fisken til ei kvar tid får nok oksygen. Då er oppløyselegheita til oksygen i vatnet lågast, og fisken har samtidig høg metabolisme og dermed større behov for oksygen. Algane i sjøen brukar oksygen om natta, og med avtakande daglengde utover sommaren og hausten vil tilgjengeleg oksygen i sjøen minke, slik at ein vil kunne oppleve periodar med for lite oksygen, spesielt tidleg om morgonen. Det er også ofte på sommaren og hausten at ein har den mest intensive drifta 2. året i sjø etter utsett. For lite oksygen i merdene kan vere ein av dei viktigaste forklaringane på kvifor nokre oppdrettarar føler at dei køyrer med handbremsa på, og er truleg ei av dei viktigaste årsakene til at nokre anlegg er meir utsett for sjukdom og oppnår dårlegare produksjonsresultat enn andre. Stress over lengre tid på grunn av ugunstige oksygen- og miljøtilhøve, vil kunne redusere allmenntilstanden for fisken slik at den lettare vert ramma av sjukdom, og gje høgare dødelegheit når sjukdommen først har ramma fisken (t.d. PD og PGI). Rådgivende Biologer AS har dei siste åra målt profilar av oksygen, temperatur og saltinnhald ved og i anlegg i samband med lokalitetsvurderingar, og det er ikkje uvanleg å finne verdiar på mellom 50 og 70 % oksygenmetning i anlegg med mykje fisk. Oksygenmålingar som EWOS innovation har utført syner at låge oksygenverdiar ikkje berre er avgrensa til den varme årstida, men vil også kunne oppstå heile hausten fram mot nyttår. Fôringsforsøk som dei har utført i karanlegg på land viser at med dei låge oksygenkonsentrasjonane som er påvist i anlegga, vil oksygenstresset føre til at både fisken sin appetitt samt fôrutnytting blir redusert i betydeleg grad. (Kjelde: Per Krogedal, EWOS Innovation, Trøndelag fiskeoppdretterlag årsmøte ). Dei siste åra har EWOS Innovation også utført fôringsforsøk under variable oksygenkonsentrasjonar i sjøen i konvensjonelle matfiskanlegg, som viser at oksygentilsetjing i laksemerdar gjev auka slaktekvantum (Gausen m.fl. 2004). Djupna under anlegget viser seg å samsvara positivt med fôrutnyttinga til fisken i eit oppdrettsanlegg. Dette viser ei samanstilling presentert i bladet Norsk Fiskeoppdrett (Kosmo 2003). Eit stort materiale basert på utsettet av fisk i år 2000, viste at dess djupare det var under anlegget, dess betre fôrfaktor vart oppnådd. Dette kan sjølvsagt også vere ein verknad av fleire uavhengige årsaker, der lokalitetar med gode djupnetilhøve gjerne også ligg opnare til og dermed har betre vassutskifting. Rådgivende Biologer AS