NSH1: Mønster (bindredaktør: Helge Sandøy) NSH2: Praksiser (bindredaktør: Brit Mæhlum)

Transkript

1 Ny norsk språkhistorie Hovudredaktørar: Helge Sandøy og Agnete Nesse NSH1: Mønster (bindredaktør: Helge Sandøy) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Språkendring Helge Sandøy 50 Agnete Nesse 2. Fonologi Gjert 100 Arne Torp Kristoffersen 3. Morfologi Hans-Olav 100 Philipp Conzett Enger 4. Syntaks Endre Mørck Ordforrådet Tor Erik Jenstad Tekst og sjanger Eva Maagerø 70 Jan Ragnar Hagland, Anders Johansen, Jørgen Sejersted, Aslaug Veum I alt 500 sider NSH2: Praksiser (bindredaktør: Brit Mæhlum) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Innledning Brit Mæhlum 2. Samtale Jan Svennevig 40 Kristine Hasund 3. Skriftkunne og Jan Ragnar 75 Agnete Nesse, Hildegunn Otnes språkmedium Hagland 4. Sosial og geografisk variasjon 100 Ivar Berg, Edit Bugge, Unn Røyneland, Helge Sandøy 5. Namn Inge Særheim 100 Kristoffer Kruken 6. Fagspråk Johan Myking 50 Sylvi Dysvik, Håvard Hjulstad 7. Andre språk i Noreg (latin, samisk osv.) Tove Bull 100 Sonja Erlenkamp, Espen Karlsen, Eli Raanes, Rolf Theil 8. Norsk som andrespråk Finn Aarsæther 30 I alt 495 sider 1

2 NSH3: Ideologi (bindredaktør: Tove Bull) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Norsk språkhistorieskriving Ernst Håkon Jahr 80 Marit Aamodt Nielsen, Gudlaug Nedrelid 2. Ei norsk idéhistorie om språk Helge Sandøy Nasjonale og regionale Brit Mæhlum 80 Stian Hårstad identitetar 4. Standardspråk og normering Lars Vikør Idéhistoriske jamføringar med utlandet Tore Jansson 80 I alt 420 sider NSH4: Tidslinjer (bindredaktør Agnete Nesse) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Innledning Agnete Nesse Den eldste tiden ( -700) Michael Schulte Vikingtiden ( ) Michael Schulte Høgmellomalderen ( ) Odd Einar 80 Haugen 5. Seinmellomalderen ( ) Endre Mørck Dansketiden ( ) Agnete Nesse 60 Arne Torp 7. Det nasjonale gjennombrotet (1814 Oddmund Hoel ) 8. Det sjølvstendige Noreg ( ) Ernst Håkon Jahr 80 Gro-Renée Rambø 9. Den nyaste tida (1945 ) Lars S. Vikør 80 I alt 560 sider 2

3 NSH1: Mønster (bindredaktør: Helge Sandøy) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Språkendring Helge Sandøy 50 Agnete Nesse 2. Fonologi Gjert 100 Arne Torp Kristoffersen 3. Morfologi Hans-Olav 100 Philipp Conzett Enger 4. Syntaks Endre Mørck Ordforrådet Tor Erik Jenstad Tekst og sjanger Eva Maagerø 70 Jan Ragnar Hagland, Anders Johansen, Jørgen Sejersted, Aslaug Veum I alt 500 sider Helge Sandøy og Agnete Nesse: 1. Språkendring UTGANGSPUNKTET 1. Å definere språket 2. Avgrensingar som ligg i språket som kodesystem 3. Avgrensingar i artikulasjon, akustikk og persepsjon Dei mest grunnleggande premissane ligg i språket som språk, og det er ikkje det lettaste å definere. Men det er viktig å peike på korleis det fasinerande språkmediet set grenser og gir mulegheiter for forandring. TEORETISKE PÅSTANDAR OG NORSKE EKSEMPEL 4. Universelle tendensar (ev. kognitive avgrensingar) (indre faktorar) Her finst det ein del konkrete påstandar om språkleg økonomi, preferanse for visse strukturar, typologiske samanhengar og universelle restriksjonar. Her kan ein hente eksempel frå det enorme språkhistoriske materialet vårt til å illustrere og overprøve desse teoriane. 5. Språket som sosialpsykologisk fenomen (meso-nivået) (ytre faktor) Her må nokre grunnbegrep om normer, gruppedynamikk og identitet på plass. På same måten som innafor strukturlingvistikken er det innafor sosiolingvistikken begynt å komme teoriar og påstandar om sosiale vilkår for endringstypar. Desse påstandane om f.eks. komplisering og forenkling må drøftast og illustrerast på eksempel frå norsk språkhistorie. 6. Om språklæring (om individet, mikronivået) Teoriar om indre og ytre faktorar for endring i språket må òg forståast på individnivået, for det er individet som har evna til å internalisere det kollektive språket i sin individuelle 3

4 grammatikk og dessutan knyte ein identitet og ambisjon til språket. Språklæringsprosessen kan fortelje ein del om viktige premissar for kva som endrar seg og korleis. MODELLAR 7. Innovasjon, endring og spreiing 8. Språkbruk, bevisstheit og underbevisstheit Her er poenget å vise korleis ein del av begrepa kan knytast saman i modellar. Det J. Milroy og D. Preston har lansert, kan vere utgangspunkt. SAMFUNNET 9. Samfunnsvilkår for endring og spreiing (makro-nivået) Her må ein analysere korleis samfunnet gir vilkår for ulike typar kontakt mellom menneske. Maktforholda i samfunnet, både på politisk, økonomisk og kulturelt nivå, er viktige. Viktig er det òg korleis arbeidslivet er organisert (klassedelt eller egalitært), og om det er homogent eller heterogent. Kulturelle vilkår som religion og etnisitet spelar òg ei rolle på dette nivået, fordi både makt, klassetilhørsle og arbeidsmulegheiter kan styrast av kulturelle forhold. 10. Geografiske og administrative vilkår. Vilkår for kva? Vi ser på både naturgeografiske, samfunnsgeografiske og administrative forhold. Det ikkje slik at det er geografien i seg sjølv, verken fjordar, fjell, kyrkjesokn eller drabantbyutvikling som fører til endring, men graden og typen av kontakt mellom menneska. 11. Lokalt, regionalt, nasjonalt, internasjonalt. Ideologi Interne og eksterne forklaringar skal brukast saman for å få ei heilskapleg forståing av endringar, enten dei skjer innafor ein dialekt eller i møtet mellom fleire språk. Dei ulike kontaktsituasjonane norsk språk har vore og er i, viser oss likskapstrekk som gir oss verdifull innsikt. Her vil vi òg kunne vise at ulike typar eksterne forhold har betydning for korleis kontakten oppstår, kor lenge han varer, kor intens han er, og korfor han tek slutt. OPPSUMMERANDE DRØFTING 12. Samspel av faktorar 13. Kor mykje og kor fort kan endringar skje? Kvar skjer det minst endring? 14. Skrift og tale I oppsummeringa skal ein knyte saman dei ulike perspektiva og vise korleis enkeltfenomena kan vere fleirtydige, og at dei kan vere resultat av eit samspel av faktorar. Gjennom kvantifiseringar kan ein òg illustrere korleis omfanget av samla endringar kan gjerast teoretisk interessant. 1. Innledning Kort om avgrensing av fonologi Struktur og innhold i kapitlet Gjert Kristoffersen og Arne Torp: Fonologi 4

5 Terminologi 2. Segmentalfonologi Fonemer, allofoner, segmenttyper Utviklingen av vokalinventaret Utviklingen av konsonantinventaret 3. Fonotaktisk betingede endringer 4. Prosodi Kvantitet Trykk og trykkplassering Tonelag Intonasjon(?) Kommentarer til disposisjonen Fonotaktiske endringer Det er under denne overskriften jeg tenker å beskrive assimilasjoner og andre endringer der kombinasjoner av segmenter eller segmentklasser er involvert, og som ikke innebærer innføring eller bortfall av segmenttyper. Et eksempel er bortfall av /h/ i framlyd i for eksempel /hnefi/, bortfall av stemte lukkelyder i konsonantsamband, for eksempel /land/ -> /lan/ og overgang fra laminal til apikal sibilant foran /l/ i østnorsk, som for eksempel i navnet Oslo. Apikalisering av r + laminalforbindelse og bortfall av /ç/ vil derimot høre hjemme i avsnittene om utvikling av konsonantinventaret. Om dette vil være et heldig skille, er jeg foreløpig ikke helt sikker på, men det bør forsøkes. Forhold mellom empiri og teori Framstillingen er tenkt relativt teorinøytral, med et eklektisk forhold til det 20. århundrets viktigste språkvitenskapelige retninger, som strukturalisme, generativ fonologi i ulike avskygninger og kognitiv fonologi. Hovedvekten vil ligge på å framstille historiske utviklingsløp ved hjelp av et begrepsapparat som på samme tid er presist og best mulig velegnet til formidling. Punktet Terminologi i innledningsdelen blir derfor viktig, både med henblikk på dette punktet, og ikke minst for å sikre enhetlig begrepsbruk samtidig som konkurrerende termer for det samme begrepet introduseres og diskuteres, jf for eksempel termene kakuminal, supradental, retrofleks, apikal. Samtidig er det viktig å gjøre greie for ulike tradisjoner mht. analyse av ulike trekk. Det finnes flere slike, også slike der mine publiserte analyser avviker fra tradisjonen. Eksempler på det siste er kvantitet (stavelsesbasert vs. tradisjonelt segmentbasert), trykkplassering etc. Der dette er tilfellet, vil det bli lagt vekt på å gjøre greie for de ulike posisjonene og argumentene som underbygger disse på en mest mulig balansert måte. Det vil nok likevel ikke være til å unngå at teksten vil preges av hvor forfatterens hjerte (og hjerne) ligger. Vektlegging av fenomener Noen fenomener, som for eksempel kvantitet og kvantitetsomleggingen, retrofleksene i østog nordnorsk og tonelag, er relativt grundig beskrevet både i nasjonal og internasjonal 5

6 litteratur, mens andre utviklinger har en mer beskjeden plass i litteraturen. Jeg vil tilstrebe en balansert framstilling der bestemte fenomener ikke får uforholdsmessig mye plass bare fordi de er særegne for norsk eller nordisk. Norsk som ett av mange språk språktypologi Men framstillingen av lydutviklingen og de ulike stadiene vil samtidig gjennomgående bli satt inn i både en nordisk, germansk og ikke minst en typologisk sammenheng. Dette siste gjelder ikke minst de universelt sjeldne fenomenene, for eksempel tonelag og de to fremre, høye, runde vokalene, men også de mer alminnelige, som vokalreduksjon i trykklett stavelse og det at trykk forutsetter tung stavelse (i motsetning til norrønt). Medforfatter: Arne Torp Hans Olav Enger og Philipp Conzett 3. Morfologi 1 Innledning (ikke mer enn 7 sider, HOE skriver) Hva er morfologi? Distinksjonen ordlaging mot bøying Nominalmorfologi mot verbmorfologi Øvrig morfologi? 2 Nominalmorfologi - oversyn over kategorisystemet i norrønt, med tilbakeblikk på urnordisk (ikke mer enn 40 sider, PC + HOE) 2.1 Substantiv Substantivbøyinga i norrønt: bøyingsklasser, stammebøying og genus tendenser til utjamning bakgrunn fra det urnordiske utjamninger Substantivbøyinga i mellomnorsk: utjamning og bortfall av kategoriar Substantivbøyinga i den nynorske perioden: bortfall av kategorier, regional differensiering 2.2 Adjektivbøyinga (medrekna komparativ og partisipp) i norrønt med variantar Adjektivbøyinga i mellomnorsk: utjamning og bortfall av kategoriar Adjektivbøyinga i den nynorske perioden: bortfall av kategoriar, regional differensiering Komparasjon av norrøne adjektiv og adverb, med svak bøying av komparativen Utviklinga av komparativ i mellomnorsk og nynorsk - Ulike former for adjektivbøying, forklaringsansatser 6

7 2.3 Pronomenbøying i norrønt med variantar og mønster m.a. ved klitisering - tendensar til utjamning Pronomenbøying i mellomnorsk, samanfall, utjamning, bortfall av kategoriar Pronomenbøying i nynorsk: regional differensiering, samanfall Talordbøyinga i norrønt med seinare utvikling Nominalmorfologi i riksmål og bokmål: opphav og vekselvirkning med talemål 3 Verbmorfologi - oversyn over kategorisystemet i norrønt (medrekna infinitte former), med tilbakeblikk på urnordisk (ikke mer enn 40 s, HOE) Stammelaging i sterke verb i norrønt med tilbakeblikk på urnordisk, stammelaging i linne verb, preteritopresentiske verb, fluktuasjon mellom klasser Bøyingsendingar i norrønt med tibakeblikk på urnordisk - endringar i symbolisering og tendensar til utjamning Person- og numerusbøying i mellomnorsk: utjamning og bortfall av kategoriar; modusbøying i mellomnorsk; stammelaging i mellomnorsk Utviklinga av verbøyinga i nynorsk: nye mønster for stammelaging, utjamning og bortfall av kategoriar Verbmorfologi i riksmål og bokmål: opphav og vekselverknad med talemål 4 Ordlaging (ikke mer enn 20 s, PC) Avledning Sammensetning Hvor mye er det rimelig å se for seg for hver bolk? 5-10 sider innledning? Minst 40 sider nominalbøying Endre Mørck: 4: Syntaks 7

8 Det er vil være lite formålstjenlig å forsøke å behandle syntaksen i hver enkelt av de åtte språkhistoriske periodene for seg dels fordi det er lite materiale å bygge på fra periodene før 1050 og , og dels fordi de syntaktiske forholda er ganske like internt i de to tidsromma og etter Det virker mer rimelig å la den syntaktiske utviklinga framgå hovedsakelig av ei sammenlikning mellom middelaldersyntaksen slik den viser seg i materialet fra og med de eldste tekstene med latinske bokstaver og ut 1400-tallet, og den moderne syntaksen slik vi kjenner den fra 1800-tallet til i dag. Kapitlet vil stemme godt overens med bindtittelen Struktur og variasjon med en slik beskrivelse av to språkstrukturer og både den kronologisk variasjonen som framgår av kontrasten mellom disse systema, og med en viss omtale av synkron variasjon innafor hvert tidsrom som behandles, slik dette utkast til disposisjon viser: 1 Innleiing: avgrensing av syntaksen, kilder for syntaktisk beskrivelse, språkbruk og språkstruktur, bakgrunnen for hovedvekt på to tidsrom 2 Runespråkets syntaks: syntaktiske forhold i runeinnskrifter 3 Ei sammenlikning av eldre og moderne norsk syntaks: noe om fellestrekk, men hovedvekt på forskjeller 3.1 Heilsetninger: plassering av finitte og infinitte verb og av nominale ledd, inkludert om konnektiv/narrativ inversjon, eventuelt litt om plasseringa av andre leddtyper 3.2 Leddsetninger: karakteristiske trekk ved ulike typer finitte leddsetninger (nominale, relative og adverbiale) og infinitivsledd (bl.a. akkusativ med infinitiv), rekkefølgen på finitt verb og setningsadverb, stilistisk inversjon 3.3 Ikke-setningsforma ledd: oppbygging av nominale ledd, usammenhengende ledd 3.4 Stil- og sjangervariasjon: I eldre tid: folkelig og lærd stil, arkaiske trekk i eddadikt, formelfaste diplom I nyere tid: skilnad på talt og skrevet språk, fra kansellistil til mer talemålsnær syntaks 4 Utviklinga fra eldre til moderne norsk syntaks: 4.1 Fra morfologisk markerte nominal til tydeligere syntaktiske kategorier: Subjektet: slutt på subjektlause setninger, oppkomst av formelt subjekt, flere syntaktiske subjektsegenskaper Objekt: noen objektskombinasjoner > syntaktisk mer ulike direkte og indirekte objekt, andre objektskombinasjoner > objekt + preposisjonsledd 4.2 Grammatikalisering: refleksivt pronomen > affiks, utvikling av flere subjunksjoner (fyrir því at > fordi o.l) og muligens også flere setningsadverb Eksempel til å illustrere middelaldersyntaksen bør så langt som mulig tas fra norske tekster, mens oversettelser av disse eksempla i stor grad vil kunne fungere som illustrasjoner på den moderne syntaksen. Både av plasshensyn og med tanke på lesbarhet bør en i stor grad nøye 8

9 seg med å gjøre greie for rekkefølgen av ord, men i noen tilfeller kan det nok være oppklarende i vise trestrukturer. Imidlertid bør en også i slike tilfeller holde seg nær opp til en tradisjonell beskrivelse og ikke bruke for mye av syntaktiske modeller som krever ekstra forklaring. Tore Erik Jenstad: 5. Ordforrådet Språkhistorie stikkordsdisposisjon leksikologi/semantikk/etymologi Generelt om leksikon i forhold til andre nivå i språket: Ordforrådet i eit språk er eit ope system i stadig vekst, fornying og avgang, og vanskeleg å karakterisere kort. Orda er direkte avhengige av sakleg-kulturelle utviklingar, har dels utprega sosiale komponentar og står i lausare feltstruktur enn lyden. Ordforrådet tilpassar seg samfunnsendringar og nye kommunikative oppgåver, reagerer raskt på nye behov. Det er vart for skifte i samfunnsvilkår og i folks tenkemåte, verdigrunnlag og verdsoppfatning. Ord er også det som blir lettast lånt i språkkontaktsituasjonar. Dei gjennomgår oftare individuelle ( historiske ) endringar, fonologi, morfologi og syntaks meir allmenne/lovmessige. Eit kapittel om dette er nøydd til å bli eit nybrottsarbeid langt på veg. Det er lite direkte mønster å finne. Leksikalsk og semantisk endring bør vel bli overordna stikkord, eller endringar i det leksikosemantiske systemet. Det må peikast på årsaker, drivkrefter og vilkår (språklege og kulturelle, og samspelet mellom dei) for endring i ord og ordforråd Altså vil det bli koplingar til allmenn historie og til kulturstraumdrag som påverkar ordforrådet, t.d.: Kristendommen Klassisk renessanse Reformasjonen Oppdagingane Gruvedrift/industrialisering Vekst og spesialisering i vitskap Massekultur og globalisering Samansetninga av ordforrådet: Kan det påvisast om samansetning har vorte gradvis meir produktivt enn avleiing i ordlaginga, slik ein meiner det har skjedd i tysk? Arveord/lånord Indoeuropeisk/germansk/nordisk/norsk Lånord til ulike tider (kjeldespråk: keltisk, latin, lågtysk, høgtysk, nederlandsk, fransk, engelsk, samisk/kvensk/finsk) Kebabnorsken og andre nye innvandrarspråk Semantisk endring: Tydingsutviding (generalisering) Tydingsinnsnevring (spesialisering) t d verpe Døme på at endringa kan gå så langt at tydinga blir den motsette av den opphavlege 9

10 Homonymkollisjonar Folkeetymologiske omlagingar (nymotivering) Forsøk på styring av ordbruken: Eufemistiske nylagingar (gamleheim aldersheim) Politisk korrekt språk (neger-debatten, ordbruk som del av diskusjonen om kjønnsroller) Følgje utvalte ordfelt gjennom historia. Illustrere viktige trekk i utviklinga gjennom punktstudiar. Andre moment: Bidrag frå kvar periode til ordforrådet i det heile; ordforrådsprofil i forskjellige periodar. Her ser eg for meg faktaboksar/rammetekster med typiske ord som kjem inn i kvar periode. Kvart hundreår, det siste hundreåret gjerne med 10-årsbolkar. Den sterke veksten i fagordforrådet i moderne tid (må samkjørast med kapittelet om fagspråk i band 3) Standardiseringa i ordforrådet i dagens talemål, orddaude (her finst ein del hovudoppgåver å byggje på) Endringar i ordgeografiske mønster. Er det slik at ordgeografiske mønster kan halde seg sjølv om orda blir bytte ut, slik det delvis er påvist t.d. i USA? Foregår det stadig nyskapping i ordforrådet reginoalt/lokalt (det trur eg det gjer, til ein viss grad), eller kjem alle nye ord inn gjennom media? Endringar i frekvens Avgrensingsspørsmål som må avklarast Mot morfologien kor behandlar vi t.d. nye affiks? Og overgang frå sjølvstendige ord til affiks? Det same gjeld grammatikalisering,.t.d framvekst av refleksiv form av verbet, og av etterhengt bunden artikkel Kva med endringar i leksikalsk syntaks? (valens, kollokasjonar) Semantikk må primært bli ordsemantikk/leksikalsk semantikk (og lingvistisk, ikkje filosofisk tilnærming) Tor Erik Jenstad Eva Maagerø, Jan Ragnar Hagland, anders Johansen, Jørgen Sejersted og Aslaug Veum 6. Tekst og sjanger 10

11 NSH2: Praksiser (bindredaktør: Brit Mæhlum) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Innledning Brit Mæhlum 2. Samtale Jan Svennevig 40 Kristine Hasund 3. Skriftkunne og Jan Ragnar 75 Agnete Nesse, Hildegunn Otnes språkmedium Hagland 4. Sosial og geografisk variasjon 100 Ivar Berg, Edit Bugge, Unn Røyneland, Helge Sandøy 5. Namn Inge Særheim 100 Kristoffer Kruken 6. Fagspråk Johan Myking 50 Sylvi Dysvik, Håvard Hjulstad 7. Andre språk i Noreg (latin, samisk osv.) Tove Bull 100 Sonja Erlenkamp, Espen Karlsen, Eli Raanes, Rolf Theil 8. Norsk som andrespråk Finn Aarsæther 30 I alt 495 sider Brit Mæhlum: Innledning Jan Svennevig og Kristine Hasund: 2 Samtale 1 Noen temaer i studiet av språket i samtaler Samtaleanalyse: Sekvenser, turtaking, reparasjon Høflighetsteori: Tiltale, indirekthet, demping Interaksjonell lingvistikk: pragmatiske partikler, slang, talespråkssyntaks 2 Tiltaleformer og høflighetskonvensjoner Historiske forklaringer av norsk egalitær høflighetskultur Framveksten og bortfallet av høflighetsformer i pronomensystemet Konvensjonell indirekthet i anmodninger: Du kunne vel ikke hjelpe meg litt? Hilsnings- og avskjedsfraser 3 Pragmatiske partikler, noen kasusstudier Utviklingen fra innholdsord til partikkel Partikkelen bare fra adjektiv til fokusadverb til sitatmarkør Partikkelen liksom Ikke sant? fra spørsmålspåheng til responsuttrykk 4 Samtalespråkets syntaks Dublering av ledd i ekstraposisjon (dislokering) 11

12 Talespråklige demonstrativer (den der, sånn derre) Responsive konstruksjoner ( Ny og ny, fru Blom ) 5 Ordforråd Banning: domener (religion, sex og avføring), tabuer og nesten-banning Slang: Emneområder, importord Eufemisme og dysfemisme Generelt Jan Ragnar Hagland, Agnete Nesse og Hildegunn Otnes: 3: Skriftkunne og språkmedium (runer SMS) Om språk og representasjon av språk ved hjelp av skrift. Om skrift som eige språkhistorisk tema: Mål eller middel (ei grunnlagsdrøfting). Skriftkunne (literacy) og fråvere av skriftkunne (orality) som norsk språkhistorisk tema endringar over tid. Må vi rekna med eit kontinuum frå munnleg til skriftleg, eller korleis skal overgangen til eit stadig meir skriftbasert samfunn framstillast i språkhistorisk lys m.v.? Skriftsystem i eit språkhistorisk perspektiv Runer og runesystem digrafisk situasjon skrift med latinske bokstavar (frå paleografiske perspektiv til boktrykk i ulike periodar). Ei avgrensing mot framstillinga i Bind 1 vil her vera nødvendig. Blindeskrift bør få eit eige avsnitt med her. Medium til formidling av skrift og tekstforming Stein, tre, bein og andre materiale (runer/epigrafisk bruk av latinske bokstavar) pergament papir elektroniske media (latinske bokstavar): Konsekvensar av dette for tekstforming. Substansiell forsking med språkleg relevans for siste fase manglar. Teknologiar til utforming av skrift språkhistoriske konsekvensar Hogging i stein, rissing med kniv m.v. (runer). Penn og blekk (manuscript literacy). Boktrykk (historisk utvikling) digitale verkty (inkl. det emblematiske SMS frå emneoverskrifta og nye sosiale medium, der det òg manglar skikkeleg forsking med relevans for språk )+ munnlege etermedium. Skrift og opplæring. Mellomalder og før: Kva veit vi om opplæring i runeskrift og om opplæring i skrift med latinske bokstavar? 12

13 Nyare tid. Skolen: Frå tavle og griffel via stilebok til personleg datamaskin: Konsekvensar for opplæring i tekstformingskompetanse. Samanfatning Eg ser elles for meg at noko av dette (det nyare stoffet) blir utforma av ein eller fleire andre. Om blindeskrift blir med, vil også det måtta utformast av ein spesialist på feltet.. Gunnstein Akselberg og Edit Bugge: 4. Sosial og geografisk variasjon Inge Særheim og Kristoffer Kruken: 5. Namnekapitlet Kapitlet om namn bør ikkje vera ei norsk namnelære, men ei utgreiing om namn i språkhistorisk samanheng. På kva måte er namna eit viktig kjeldetilfang når det gjeld norsk språk og språkutvikling? Det vil vera naturleg å sjå nærare på oppkomst, spreiing og utbreiing av namnetypar og namnelagingsmåtar, på tilhøvet mellom ord og namn, på utvikling av namneformer og namnebruk, på innlån av namn gjennom språkkontakt, og på tap av namn. Viktige kjelder som gjev kunnskap om namn og namnebruk må omtalast, både den munnlege traderinga frå generasjon til generasjon og dei skriftlege kjeldene (runeinnskrifter, mellomalderdokument, jordebøker, utskiftingsdokument etc.). Det er vanleg å dela i to hovudgrupper: stadnamn og personnamn. Ein reknar òg med ei samlegruppe for andre namn (namn på dyr, båtar, våpen, institusjonar, verksemder m.m.). Dette talar for tre underkapittel. I kapittel 1. Stadnamn bør ein nemna teoriar om bakgrunnen til dei eldste namnelagingane, særleg naturnamna (bl.a. H. Krahe, H. Kuhn, T. Vennemann). I omtalen av dei eldste namna på øyar, fjordar, elvar og innsjøar vil ein sjå på førnordiske (og moglege førgermanske) avleiingstypar, og jamføra med skylde namnelagingar i andre land. Namnetypar som speglar viktige fasar i gards- og busetnadsutviklinga, bør omtalast, bl.a. vin-, heim-, land-, stad-, set-, tveit-, bø-/by- og rud-namn, dessutan namn på setrar, husmannsplassar og andre busetnadseiningar. Det vil vera naturleg å visa til tilsvarande lagingar i norrøne busetjingsområde vest i havet (Island, Færøyane, Shetland etc.). Andre namnegrupper som må takast med, er landskapsnamn, områdenamn og inndelingsnamn. Nokre grammatiske særdrag fortener spesiell omtale, bl.a. framveksten av bestemt form i stadnamna i siste delen av mellomalderen, og ulik geografisk distribusjon av dette trekket. Stadnamnkapitlet bør elles ta opp framveksten og tapet av lokale namn i fjellet, på gardane (teignamn) og i skjergarden (bl.a. médnamn), dessutan gate- og vegnamn i byar og tettstader. Omtalast må òg stadnamnlova og striden om offisiell skrivemåte av nedervde stadnamn (bl.a. tilhøvet gardsnamn/etternamn), dessutan striden om bynamn (t.d. Nidaros/Trondheim), fylkesnamn og andre offisielle inndelingsnamn. I kapittel 2. Personnamn bør ein omtala dei namngjevings- og namnelagingsmåtane som ein finn i dei eldste runeinnskriftene (variasjonsprinsippet), og dei endringane som kjem i vikingtida (fullnamnoppkalling m.m.). Ein vil bl.a. ta opp innhaldet i namneledda (tydingsgrupper), vidare geografiske og sosiale skilje i namngjeving og namnebruk, dessutan tidlege og nyare innlån av namn frå andre språkkulturar (keltisk, gresk, latin, tysk, kristen kultur, engelsk mfl.). Også uttale og skrivemåte av personnamna fortener omtale, dessutan 13

14 utviklinga i namnetypar og namnebruk, bl.a. dobbelnamn, motenamn, spreiingsmønster og internasjonalisering, og sjølvsagt den nordiske namnerenessansen. Også andre namn som er nytta om personar, bør omtalast, som tilnamn (kjælenamn, utnamn, patronym, metronym, yrkesnamn), etternamn (slektsnamn) og mellomnamn. Det må vurderast om innbyggjarnamn (inkolentnamn) høyrer med i dette kapitlet, og om litterær namnebruk skal omtalast. Lova om personnamn bør få omtale. I kapittel 3. Andre namn vil ein omtala andre namnetypar som er nytta i eldre og nyare tid, bl.a. namn på husdyr (hestar, kyr, stutar, hundar, kjæledyr), båtar og våpen. Kapitlet bør også omhandla namn på lag og organisasjonar, aviser, butikkar, selskap og verksemder. Utvikling i namnelaging, namnetyding og namnebruk, dessutan utanlandsk påverknad og namnemotar er område som det vil vera naturleg å gå inn på. Samiske og kvenske namn bør òg kort omtalast (ev. i eit anna kapittel). Det bør takast med litt om norsk namnegransking, om registrering av namn og namnesamlingar (arkiv), dessutan om lett tilgjengeleg faglitteratur. Inge Særheim (det vil truleg bli ein eller fleire medforfattarar) Disposisjon Johan Myking, Sylvi Dysvik og Håvard Hjulstad: 6. Fagspråk A) Innleiing og avklåring av omgrep Må ta stilling til I Definisjonar, innfallsvinklar, avgrensingar II Status og statusendringar for norsk som fagspråk, inkl. institusjonalisering III Korpusutvikling og norsk fagspråk Fagspråk vs. terminologi, grenseflatene mot allmennspråket (jf. media) konsekvensar for valet av kjeldemateriale og grenseflater mot andre delar av verket, særleg 2/5, 4/2 og 4/3. Til dømes fagspråk vs. sakprosa/mediespråk. Få inn eit historisk perspektiv på fagspråkomgrepet, jf. Ammon, Kalverkämper m.fl.: handverk > industri > postindustri, spesialisering og arbeidsdeling; vitskap, kunnskap og utviklinga av eit norsk vitskapsspråk; horisontal vs. vertikale skilje Er fagspråket berre terminologi? Prinsipielt nei, men pragmatisk kanskje ja; konsentrasjon om det leksikalske nivået med eit sideblikk til andre band om tekst og sjangrar Handlar fag berre om yrke? Prinsipielt nei, livsstilsdomene prinsipelt relevante A) Hovudtendendensar i norsk leksikalsk vokster Korleis 'måler' vi tilvoksteren frå fagspråket? [- NB: grenseflata mot "leksikologien", Jenstad] - fagspråk og terminologi i tidlegare språkhistorieskriving - faglitterært kjeldemateriale - termar i aviskorpus og i andre allmenne korpus - fagtermar som vert kjende i samband med viktige hendingar - fagtermar i den allmenne debatten om tilpassing og gjennom allmenne ordbøker 14

15 - utviklingstendensar i etterkrigstida, særleg etter 1980-talet - har norske dialektar vore utnytta som kjelde for terminologi? Frå 1800-talet og utetter: Kom det eit norsk vitskapsspråk? - matematikk: Lie, Abel, kva gjorde dei? - jus: Gjelsvik - filosofi, teologi?? Eit tidleg fagspråk: sjømannsspråket - kvar kjem sjømannsterminologien frå? - ulikt tilsig i ulike periodar (arveord, mellomnedertysk, engelsk) - sjøfart vs. fiskeri, to sider av same sak? (sosiolingvistisk/korpus-) - frå sjømannsspråk til oljespråk parallellar og analogiar 1800-talet : Framvoksteren av nynorsk terminologi - orddanning (purisme vs. antipurisme) talet: fagspråket og anbeheitelse-debatten - fekk vi ein spesifikt nynorsk terminologitradisjon? - nylaging via språkressursar 1900-talet, 1. halvdel: - mot eit nytt juridisk stilideal, syntaktisk og stilistisk. - nyskaping av juridisk terminologi - Gjelsvik 1900-talet, 2. halvdel - innverknaden frå engelsk (Asta Stene) - fagspråklege konsekvensar - intensivert avløysing - frå 'tyske' til 'engelske' normer for termdanning? og 1980-talet: olje og data - oljespråket: frå språkpolitisk uro til medviten fornorsking (og retur) - havbruket som ny nasjonal næring - ei kjelde til språkleg vokster? - dataspråket - frå diskusjonstema til systematisk avløysing Tusenårsskiftet: - Har fritids- og livsstilssektoren skapt eigne terminologiaar B) Institusjonalisering av terminologiarbeidet - nasjonale vs. internasjonale utviklingstendensar - framvoksteren av internasjonale institusjonar frå 1920-talet - RTT (1897/ ) (delforfattar: Håvard Hjulstad) - Norsk språkråd /Språkrådet Bergensmiljøet ca eit kraftsentrum? talet: tendensar til stagnasjon - Omdanninga av Språkrådet ny giv for terminologiarbeidet? - framvoksteren av ein nynorsk terminologitradisjon (delforfattar: Sylvi Dysvik) - utviklingstrekk ved nynorske språkressursar (delforfattar: Sylvi Dysvik) 15

16 C) Fagspråk og terminologi i samfunns- og kulturdebatten talet: "olje og data" som bekymringstema - mellom 1970 og 2010: Var klarspråkdebatten ei neglisjering av fagspråket? talet: fagspråk i domenetapsdebatten eit uryddig felt? D) Oppsummering: norsk fagspråk mot Norsk i hundre? - Mål og meining Tove Bull, Sonja Erlenkamp, Eli Raanes, Espen Karlsen og Rolf Theil: 7. Andre språk i Norge Føremålet med dette emnet må vere å gjere greie for andre språk enn norsk som har hatt og har heimvist i Norge, men ikkje for desse språka per se. Poenget må vere å få kasta lys over kva dei aktuelle språka har hatt og har å seie for norsk språk, norsk språkhistorie og norsk kultur i vid meining. Språkkontakt blir såleis eit sentralt stikkord for dette emnet. På dette tidspunktet har eg ingen sterke meiningar om korleis emnet bør disponerast. Ei eller anna form for kronologi er truleg rimeleg 1, men det vil òg vere muleg å tenke seg ei todeling av kapitlet på grunnlag av posisjonen til dei aktuelle andre språka, nærmare bestemt om dei er språk i bruk som morsmål i Norge (endogene) eller om dei er språk utanfor Norge (eksogene) 2. For kvart av språka vil det kunne vere rimeleg å ha to innfallsvinkar: 1, Språk x i Norge, 2. Språk x i norsk. Om eksemplet er samisk, vil ein under 1 måtte ta for seg den posisjonen samisk har hatt i Norge gjennom tidene, altså noko om korleis Norge har sett på samisk frå førkristen tid fram til i dag. Under 2 måtte ein drøfte muleg samisk påverknad på norsk (også norske dialektar), substrat, interferens. Tilsvarande med latin, engelsk og andre språk. Kva for andre språk skap behandlast? Spørsmålet som her må svarast på, er om vi skal prøve å vere heildekkjande, altså vise at norsk har importert språkgods (særleg leksikalske element) frå ei lang, lang rekkje språk, frå språk som har gjeve oss store delar av ordtilfanget vårt, som nedertysk, til språk med meir marginal innverknad, som tyrkisk, hebraisk, arabisk. 1 Vi bør kanskje diskutere heilt generelt forholdet mellom kronologibandet og ev. kronologisk disposisjon av emnekapitla. 2 Eg veit at eg bruker nemningane endogen og eksogen på ein noko uortodoks måte her, men eg finn ingen betre nemningar i farten. Vi kunne òg skilje mellom språk som har vore i bruke i Norge minst like lenge som norsk, og eldre og yngre innvandrarspråk. 16

17 Kanskje er det ein idé å begynne kapitlet med ein laga tekst med masse importord frå mange språk og så fortelje kor alle desse orda kjem frå. Så kunne ein ta for seg dei viktigaste andre språka i Norge. Endogene språk: Samisk (nord-, lule-, sør- [pite-?]), nasjonale minoritetsspråk kvensk (finsk tidlegare), romani/romanes, jiddisch og hebraisk (før andre verdskrigen). Kva veit vi om andre språk i grenseområda, t.d. russisk før revolusjonen i 1917? Kva med russenorsk? Og norske etnolektar som har vakse fram på grunnlag av kontakt med eit eller fleire av desse språka? Eksogene språk: Gresk (?), latin, nedertysk/lågtysk (kva nemning bør brukast?), hollandsk/nederlandsk, høgtysk, engelsk, fransk. Nyare innvandrarspråk. Vise kor mange dei er, gå nærmare inn på dei største og vise korleis dei påverkar norsk, ikkje minst mellom ungdom. Multietnolektar. Kva med andre nordiske språk? Kva for språk har eg no gløymt? Og når sluttar eit språk å vere eksogent? Finn Aarsæther: 8. Norsk som andrespråk 17

18 NSH3: Ideologi (bindredaktør: Tove Bull) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Norsk språkhistorieskriving Ernst Håkon Jahr 80 Marit Aamodt Nielsen, Gudlaug Nedrelid 2. Ei norsk idéhistorie om språk Helge Sandøy Nasjonale og regionale Brit Mæhlum 80 Stian Hårstad identitetar 4. Standardspråk og normering Lars Vikør Idéhistoriske jamføringar med utlandet Tore Jansson 80 I alt 420 sider Ernst Håkon Jahr, Gudlaug Nedrelid og Marit Aamodt Nielsen: 1. Norsk språkhistorieskriving Eg trur det beste her vil vera å dele inn i ein eldre del (som særleg gjeld skildring av den indre språkutviklinga) og ein del som tar for seg nyare språkhistorie (som er mest ytre språkhistorie). Den første delen bør disponerast etter dei forfattarane som har skrivi oversynsverk (små eller store), dei viktigaste er da: Hægstad Seip Indrebø Skard Haugen Den andre delen, der det i stor grad gjeld å prøve å få fram kva ulike forfattarar har sett som drivkreftene i og bak utviklinga, kan sjå slik ut, ordna etter forklaringsmodellar: Seip-modellen (eller: den nasjonale modellen) Indrebø-modellen Haugen-modellen Den språksosiale modellen Den nasjonalsosiale modellen TEORETISKE GRUNNBEGREP 1. Språket eit kulturelt objekt Helge Sandøy: 2. Ei norsk idéhistorie om språk 18

19 Her blir det viktig å gjennomføre ein begrepsdiskusjon av normer holdningar førestillingar/bevissheit ideologi. Det finst fleire måtar å bruke desse begrepa på, og ei språksosiologisk gjennomdrøfting kan vere tenleg. 2. Kulturell makt Her skal gjennomgangsmelodien vere at språket føyer seg inn i mønstra ein finn på andre kulturområde, og som gjer det relevant å snakke om f.eks. hegemoni, implisitte verdiar, identitet, og f.eks. 'språkleg fridom' mot 'fri sprogutvikling'. NORSK SPRÅKKULTUR I Norske førestillingar 4. Norske språkholdningar - resultat og tolking Dei teoretiske begrepa kan få kjøtt og bein på seg ved at vi dreg fram både språkhistoriske aktstykke og nyare granskingar av førestillingar og språkholdningar. Ein slik konkret analyse kan hjelpe fram erkjenninga av kultursida og det politiske innhaldet i språk. NORSK SPRÅKKULTUR HISTORISK 4. Frå språk til Språket - ei idéhistorisk skisse Her skal ein diskutere det historiske opphavet til sentrale idéhistoriske begrep: norsk språk, dialekt, norm, riksspråk, språkvern. 5. Språkdiskursen i historiske epokar Her kjem skisser av "den store samtalen" om språk i ulike periodar, og ein må legge vekt på å bruke og tolke historiske aktstykke: a. "Uskyldstida" : Kva representerer f.eks. språkfokuseringa i Kongsspegelen? b. Statsdanning : Her dukkar idéen om 'det beste språket' (= københavnsk) fram. Men kvar blir det av 'norsk' som språk? Eit etnisk begrep. c. Nasjonsdanning : Det nasjonale dilemmaet (jf. P.A. Much), ny borgarleg sjølvkjensle (jf. Knud Knudsen), og frå einskapsideal (Aasen og Storm) til landsdelsnormer etter : Landsmål og riksmål blir målformer av same språket. d. Moderniseringa og gjenreisinga : 'Traktor' i staden for 'hest'. Eit nytt spor: Klarspråkstiltak og 'heile folket i arbeid'. Språkleg sosialdemokrati e. Seinmoderniteten 1970-: Frå 'språkfred' (1965) via dialektkamp til offisiell borgfred (ved hjelp av engelsk som ytre fiende). Uoffisielt: språkleg demokratisering gjennom massekultur og avstandardisering Brit Mæhlum og Stian Hårstad: 3. Nasjonale og regionale identiteter En innledende bolk til et slikt kapittel må nødvendigvis inneholde en mer teoretisk og prinsipiell drøfting av forholdet mellom språk på én side og ulike regionale eller nasjonale 19

20 identiteter på den andre. Dette er jo i høyeste grad en problematisk og kompleks materie, men en litt fyldig drøfting av ulike perspektiver her må være med før en går løs på det konkrete geografiske området som går under navnet Norge. En praktisk ledetråd i det følgende må bli at en gjør så godt en kan for å få tak i de håndfaste kildene som finnes om denne typen temaer og så bruke dem for det de er verdt. Men samtidig må en helt sikkert innse at for en god del historiske epoker og for en god del geografiske områder vil det være lite eller ingenting å basere dette temaet på. Teksten vil med andre ord ikke kunne bli heldekkende på noe vis; kildemangelen vil nødvendigvis måtte resultere i en god hull. Deretter bør det være en bolk som tar for seg tida før ca ; altså en periode der en med hensyn til den overordnete problematikken først og fremst vil være i stand til å foreta mer eller mindre kvalifiserte gjetninger. Vi snakker da i praksis om tida mellom tallet og fram til ca Men om en virkelig klarer å finne noen gode holdepunkter her, ville dét være særdeles relevant sett i relasjon til overordnete trekk i det vi vet om dialektutviklingen i Norge både sett kontrastivt mot nabolandene, og internt innenfor det norske språkområdet. Både tale og skrift må imidlertid være med her som referansepunkter så langt det er mulig. I tillegg har jo Norge omfattet til dels store geografiske områder som er skallet av underveis, og også disse regionene og utpostene bør bli omtalt i den utstrekning det er relevant og mulig. I og med at denne bolken høyst sannsynlig vil måtte hvile på et temmelig tynt empirisk grunnlag, bør den bli nokså kort, sammenliknet med det øvrige. Så kommer vi til den perioden hvor en begynner å ha mer kjøtt å putte på beina; altså fra og med ca og framover (eksakt hvor langt fram, er litt vanskelig å antyde, men kanskje kunne en bare si fram mot slutten av 1900-tallet, eller rett og slett fram til i dag (?)). I denne delen av kapitlet er det mulig å se for seg en mer overordnet analyse av følgende store og foreløpig noe ullne og lite sofistikerte problemstilling: På hvilke måter har en egen norsk nasjonal identitet og ulike regionale identiteter kommet til uttrykk i språksituasjonen i Norge? Her er det vel skriftspråksstoda som vil stå i første rekke, men også talemålet må med. En siste, men relativt kortfattet bolk i et slikt kapittel kunne med fordel drøfte hvilken betydning regional og nasjonal identitet har i et seinmoderne, globalisert samfunn relatert til språklige praksisformer, selvsagt. Etter noe fintenking og diverse gode råd er følgende bestemt: At dette kapitlet blir skrevet av Brit Mæhlum og Stian Hårstad, presumptivt sammen. Men for å få en skapelig og anstendig tekst ut av et slikt tema, må en uansett ty til iallfall en del hjelp utenfra (altså utenfor lingvistenes rekker). Dét er aktuelt både når det gjelder å innhente tips om skriftlige kilder (fra middelalder og framover) som tematiserer forhold som her kan brukes, og for å få gode fagfolk til å lese gjennom og kommentere større eller mindre biter av teksten underveis. Aktuelle personer å kontakte her vil for eksempel være historikerne Øystein Sørensen, Knut Kjelstadli og Steinar Imsen, statsviteren Elisabeth Bakke, kulturgeografen Tor Selstad; samt våre egne Oddmund Løkensgard Hoel og Lars Vikør. For øvrig har jeg allerede fra den nevnte spesialistgruppa fått tips om bøker som Grenser og grannelag i Nordens historie (red. Steinar Imsen) (2005), og Integration och identiteter i det förnationella Norden (red. Harald Gustavsson & Hanne Sanders) (2006). Her bidrar både historikere og språkfolk, og det er diverse i begge disse bøkene som tangerer eller også direkte omhandler temaet nasjonale og regionale identiteter. 20

21 Lars S. Vikør: 4. Standardspråk, normering, korrektheit 1. Standardspråks- og korrektheitsbegrepet, i skrift og tale 2. Framvoksteren av overdialektalt skrift- og talemål frå norrøn tid til moderne tid 3. Normeringshistorie, overgripande framstilling etter Haugens modell: 1 Normgrunnlaget for bokmål og nynorsk 2 Kodifisering: Den eigentlege normeringshistoria, både institusjonelt og lingvistisk 3 Utvikling av språket til nye funksjonar: Terminologi og anna ordtilfang 4 Implementering (gjennom lover og reglar, undervisning osv.) 5 Mottaking: Aksept og motstand; språkbruk (særleg i skrift) og språkstrid Om innehållet i kapitlet Idéhistoriske jamføringar med utlandet Tore Janson: 5. Idéhistoriske jamføringar med utlandet De frågor som verkar väsentliga att ta upp i detta kapitel gäller hur språkets status och synen på språket har förändrats genom tiderna i Norge, och i vad mån dessa förändringar liknar utvecklingar i andra länder. Kapitlet bör ha två huvuddelar: en kortare som handlar om perioden fram till och med talet (eller möjligen fram till den danska bibelöversättningen), och en längre som rör talet och utvecklingen därefter. Framväxten av en relativt enhetlig skriftspråksnorm i det medeltida Norge har åtskilliga paralleller i Europa. Liknande kulturella och politiska förhållanden och likartade relationer till det dominerande skriftspråket latin ledde till liknande lösningar på många håll. Resultaten blev i en del fall stabila nationella språk som svenska eller spanska, i andra fall ett lite använt skriftspråk, som frisiska. I en del fall kom utvecklingen aldrig så långt som i Norge, som med gutniskan på Gotland. Kapitlet bör visa hur det medeltida skriftspråket i Norge förhåller sig till andra framväxande språk när det gäller sådant som relationen till statsmakt/kungamakt, etablering av ett språknamn, domänerövring från latinet, med mera. Efter en kortfattad översikt av perioden med enbart danskt skriftspråk kommer kapitlets längsta och viktigaste del, om framväxten av idén om ett norskt språk under 1800-talet och skapandet av två skriftspråksnormer för detta språk. Många skriftspråk har skapats i världen 21

22 under de senaste tvåhundra åren, och den processen hänger ofta nära ihop med uppkomsten av idén om en språkgemenskap som också bildar en politisk enhet. Det går att dra paralleller till exempel med finska i Finland, afrikaans i Sydafrika, setswana i Botswana. Listan kan göras lång, men kapitlet bör nog innehålla detaljerad jämförelse med ett eller två andra språkområden snarare än en stor översikt. Norges utveckling är i det här avseendet ett ganska typiskt exempel på något som har inträffat många gånger i olika delar av världen. Uppkomsten av två olika skriftspråksnormer som fortlever i fredlig samexistens är däremot något unikt, eller åtminstone något extremt ovanligt. Detta bör lyftas fram, med diskussion om hur denna ovanliga situation kunde uppkomma. Eventuellt görs också jämförelse med serbiska och kroatiska och med arabisk kontra latinsk skriftspråksnorm i Tanzania, Turkiet och annorstädes. Kapitlet kan avslutas med en blick på den nuvarande situationen och en bedömning av dess stabilitet mot bakgrund av de tendenser som finns i andra länder. 22

23 NSH4: Tidslinjer (bindredaktør Agnete Nesse) Kapittel Hovudforfattar Sidetal Medforfattarar 1. Innledning Agnete Nesse Den eldste tiden ( -700) Michael Schulte Vikingtiden ( ) Michael Schulte Høgmellomalderen ( ) Odd Einar 80 Haugen 5. Seinmellomalderen ( ) Endre Mørck Dansketiden ( ) Agnete Nesse 60 Arne Torp 7. Det nasjonale gjennombrotet (1814 Oddmund Hoel ) 8. Det sjølvstendige Noreg ( ) Ernst Håkon Jahr 80 Gro-Renée Rambø 9. Den nyaste tida (1945 ) Lars S. Vikør 80 I alt 560 sider Agnete Nesse: 1. Innledning Michael Schulte: 2. Den eldste tiden ( 700) 1. Språklig evaluering 1.1 Våre primærkilder: Runeinnskrifter (korpus med nyfunn) 1.2 Våre sekundærkilder: fenno-ugriske lånord m.m. 1.3 Hva skal barnet hete? Urnordisk ingvæonisk nordvestgermansk (HFN: Early Runic) 1.4 Dialektgeografisk stilling innenfor germansk (makrogrupper) 1.5 Sentrale endringer fra urgermansk til *urnordisk 1.6 Språkendringer innenfor den eldre perioden (100/ ) 1.7 Den såkalte overgangsperioden ( /700) 2. Skriftsystemet 2.1 Opphavsteorier 2.2 Skriftsystemets diakroni: Futharken i bruk 3. Kontekst: Samfunn og språkkultur 3.1 Literacy: Runisk skriftkultur som elitekultur 23

24 3.2 Språk- og skriftkontakt: Runer og latin m.m. Michael Schulte: 3. Vikingtiden ( ) 1. Språklig evaluering 1.1 Våre primærkilder I: Runeinnskrifter (korpus med nyfunn) 1.2 Våre primærkilder II: Skaldediktningen 1.3 Dialektgeografisk stilling innenfor nordgermansk 1.4 Sentrale språkendringer: Eggja som inngangsport i eldre gammelnorsk 1.5 Språkendringer innenfor vikingtiden ( ) 1.6 Sosiolektal og dialektal variasjon 1.6 På vei mot klassisk gammelnorsk 2. Skriftsystemet 2.1 Runeskriftens diakroni: overgangen fra den eldre til den yngre futharken 2.2 Subsystemer: langkvistruner, kortkvistruner og stavløse runer 3. Kontekst: samfunn og språkkultur 3.1 Skriftkultur i endring: På vei mot en pragmatisk skriftkultur 3.2 Språk- og skriftkontakt: Runer og latin; samisk-nordisk kontakt; Vikinger i Storbritannia m.m. Odd Einar Haugen: 4. Mellomalderen Odd Einar Haugen, 14. okt Supplert med utkast til disposisjon, 16. nov Det er naturleg at dei ulike kapitla i det kronologiske bandet får same struktur, og denne meiner eg redaksjonen må fastsetje med eit visst armslag for dei enkelte forfattarane. I dette utkastet skal eg derfor kome med nokre allmenne innspel. 1. Indre vs. ytre språkhistorie Dette er det tradisjonelle skiljet. Skal dei tre andre banda dekkje den ytre språkhistoria, eller er dette eit skilje som vi også skal ta med oss inn i bd. 1? 2. Talespråk vs. skriftspråk Talespråket er primært, men vi kan berre nærme oss dette gjennom skriftspråket. Som eit minimum bør det vere nokre refleksjonar om korleis ein brukar skriftspråket som inngang til talespråket. I tillegg til den faktiske ortografiske variasjonen kan ulike former for feilskrift og hyperkorrekte former brukast som døme. Seip har tankar om eit høgare talemål i mellomalderen er det råd å seie noko om dette? 24

25 3. Kjelder I alle fall i mitt kapittel kunne eg ønskje å gje eit mest mogleg fullstendig oversyn over kjeldene (det same trur eg kan gjerast for dei andre eldre kapitla). Det vil for det første seie runematerialet, for det andre handskriftsmaterialet (kodeksar og fragment av kodeksar) og for det tredje diploma. For dei to første kategoriane er det mogleg å gje nokså detaljerte lister, medan ein må vere meir summarisk for diploma. På dette punktet trur eg at ein kan tilføre språkhistoria noko nytt. For perioden er det mogleg å seie ganske nøyaktig kor mange ord vi har i kjeldene, og ein kan vise grafisk korleis kjeldetilgangen aukar gjennom perioden. Ved å skilje mellom kodeksar og diplom får ein også godt fram korleis diploma blir stadig fleire og kodeksane (med unntak av lovkodeksane) stadig færre. I desse oversyna kan det vere aktuelt å skilje mellom omsett og heimleg litteratur, og mellom lovtekstar og andre litterære tekstar. 4. Eksemplifisering & illustrasjonar Eg vil gjerne setje av plass til å eksemplifisere språket i perioden, slik t.d. Vemund Skard gjorde i si språkhistorie. Det inneber både originaltekst og omsetjing, gjerne også kommentar, av utvalde tekstar. Dette kan setjast opp slik at tekstdøma skil seg frå teksen for øvrig (tekstboks e.l.), og svært gjerne med faksimile av dokumenta. Det er mange vakre kodeksar frå og 1300-talet, og runeinnskrifter kan også fortene å bli illustrerte. Eg er klar over at dette er plasskrevjande, men ei språkhistorie utan visuelle avbrot er nokså drepande å lese (jf. Seips språkhistorie). 5. Dialektskilnader Det er visse dialektskilnader i gammalnorsk, men det meste som er skrive om dette (Hægstad og andre) er i dag tungt tilgjengeleg. Det må vere mogleg å setje opp eit kart over dei gammalnorske dialektane, sjølv om isoglossane ikkje kan trekkjast skarpt. Også her kan det vere aktuelt å ha med tekstillustrasjonar. Jan Ragnar Hagland har skrive oversiktleg om dette i Handbok i norrøn filologi (kap. 9), men eg trur det godt kan vere litt overlapping. 6. Kor mange komponentar? Som nemnt bør redaksjonen fastsetje strukturen i kapitla. Eg tenkjer meg at desse delane bør vere med: (a) fonologi, (b) morfologi, (c) syntaks, (d) leksikon og (e) stilistikk. Det store spørsmålet er kor lingvistiske vi kan tillate oss å vere. Kven skriv vi for eigentleg? Kan ein bruke Handbok i norrøn filologi som eit jamfløringsgrunnlag? Her har Marit Aamodt Nielsen, Jan Ragnar Hagland og Endre Mørck kapittel som heilt eller delvis kunne ha vore del av ei språkhistorie. Handbok i norrøn filologi er skriven for studentar på BA-nivå, men i praksis sikkert også for studentar på MA-nivå, forutan den gamle gjengangaren, den interesserte ålmenta. Er kapitla i denne boka for krevjande og tekniske? Skal vi t.d. rekne med at lesarane veit kva kasus og modus er, eller skal vi prøve å forklare slike termar (på ein diskret måte)? 25

26 7. Inn og ut? Ei språkhistorie skal kartleggje den diakrone aksen i språket, men det må gjerast gjennom ei rekkje synkrone snitt. Bør ein (kan ein?) oppsummere utviklinga gjennom eitt eller fleire synkrone snitt? For perioden har grammatikkar og ordbøker lagt språktilstanden på midten av 1200-talet som grunnlag, dvs. at dei har gjort eit synkront snitt midt i perioden Kan ein formulere tilsvarande snitt for inngangen og utgangen av perioden, dvs. i snittflata mellom perioden før og etter? Med andre ord: korleis skal stafettpinnen overleverast til neste forfattar? Kan ein gje eit oversyn over språktilstanden ved inngangen av perioden og ved utgangen (som då er inngangen på neste periode), slik at den språklege utviklinga i perioden så å seie er differansen mellom utgangsverdiane og inngangsverdiane? * * * På bakgrunn av tilbakemeldinga frå Helge Sandøy og Ernst Håkon Jahr i notat av 11. nov. 2009, gjer eg framlegg om denne høgst provisoriske disposisjonen: 1. Historisk utvikling Redaktørane understrekar at det skal vere språkhistorie. Det er vanskeleg å flette saman indre og ytre språkhistorie steg for steg, så inntil noko anna blir sagt, trur eg at det enklaste kan vere å byrje med eit historisk oversyn over heile perioden. Om kapitlet skal vere på rundt 50 sider, bør ein ikkje setje av stort meir enn 5 sider til dette punktet. Problem: For ein som ikkje er historikar, kan dette lett bli avskrift. To viktige moment her: digrafi (runer og latinskrift, begge brukte for morsmålet) og diglossi (tekster på både norrønt og latin det siste var det langt fleire av, skal vi gå ut frå det overleverte fragmentmaterialet i Riksarkivet). 2. Kjelder Etter eit slags fugleperspektiv i pkt. 1 er tida inne til å fortelje lesarane kva for kjelder kapitlet byggjer på. Som nemnt ovanfor, er det råd å vere ganske presis i denne gjennomgangen, men det er ikkje plass til å nemne kvar kjelde for seg (bortsett frå at dei viktigaste handskriftene bør bli omtalte!) Det er med andre ord behov for å lenkje denne delen av kapitlet til ein digital ressurs, anten det er Menota eller ein tilsvarande katalog, t.d. noko i retning av ei handlist som det finst mange av for latinske handskrifter, og som kan hende vil bli produsert for latinske handskrifter og -fragment i Noreg. 3. System 3.1 Fonologi Oversyn over utviklinga i lydverket. Eg er usikker på om ein treng bruke fonemnotasjon i dette oversynet, eller om ein kan klare seg med god, gammaldags kursivering. Eg synest det er lettare å bruke fonetisk notasjon i hakeparenets, der det trengst. I dette underkapitlet bør ein drøfte korleis det latinske alfabtet vart tilpassa det norrøne lydsystemet, og kva for endringar som skjedde med runeortografien i perioden. Her kan ein også ta inn refleksjonar om forholdet mellom tale og skrift, om ikkje det er gjort annan stad. 3.2 Morfologi 26