Grunnleggjande leseopplæring. Lesing. Lesing: Ein basisdugleik. Lesing som ein av dei fem basisdugleikane:

Transkript

1 Grunnleggjande leseopplæring Bratteberg skule 4.mars 2009 Lesing Gjennom eit menneskeauge får ordet liv, det kan røre, opprøre og skape om. Det kan stige opp av papiret som lyn og eksplosjonar, som svarte sorgfuglar og som blømande kirsebærtre. Av og til skulle vi tenkje over kor merkeleg det er - Tarjei Vesaas Lesing: Ein basisdugleik Lesing som ein av dei fem basisdugleikane: Å kunne lese i norsk er en grunnleggende ferdighet som norskfaget tar et særskilt ansvar for gjennom den første leseopplæringen (LK06 :45) 1

2 LK-06: Kompetansemål etter 2. årstrinn Mål for opplæringen er at eleven skal kunne: bruke enkle strategier for leseforståelse og reflektere over leste tekster snakke om sammenhengen mellom språklyd og bokstav( ) bruke bokstaver og eksperimentere med ord ( ) finne skjønnlitteratur og faktabøker på biblioteket til egen lesing Sitat: Viss vi klarer å gjøre barna våre til gode lesere før de er 10 år, vil de bli det hele livet (Professor Åke Edfeldt) Auka fokus på leseopplæring i skulen FIGUR 4.4 ELEVAR MED LESEPROBLEM, 10- OG 15-ÅRINGAR Kjelde: PIRLS- og PISA undersøkingane Kjelde: OECD 2

3 Lesing, kva er det? Richard Kern (2000): Sosiokognitivt perspektiv på lesing Både individuell ferdigheit og sosial praksis Indre prosess (kognitiv- avkoding x forståing) Konvensjonar og normer- skriftspråklege kodar Meiningsskaping - ny forståing ny kunnskap Identitetsskaping Kommunikativ prosess- sosial og kulturell praksis Lesing er i utvikling gjennom heile livet (Kjelde: Kulbrandstad, 2006 :16-48) Korleis les og skriv vi? Lesing har ei både ei teknisk (fonemisk) side og ei innhald/bodskapsside. Lesing = Avkoding x Forståing i (modell av Hoover og Gough, frå Sjong, s. 84) Skrivinga har som lesinga ei teknisk side, men meininga bak må og vere med: Skriving = Innkoding x Bodskapsformidling (modell av Eriksen Hagtvet (1996), frå Sjong, s. 84 Å lese er ei kompleks røynsle basert på ei rekke tekniske og meiningskonstruerande prosessar som går føre seg samtidig Modell henta frå Frost,

4 Avkoding L=A x F Avkoding: Prosessen der bokstavane (grafema) blir oppfatta som lydar (fonem) for så å bli kopla saman til ord. Ein god lesar har ei automatisert og rask avkoding Det er ikkje nok å kunne avkode dersom ikkje forståinga av det ein les er til stades. Automatisering Det sipller ignen rlole i hlkven rkekeølfge bkotsavnee såtr i så lngee frøstse og stise bkoastv er på rkitig setd. Den mneneseklgie hejrenn ofppåtter hevrt ord som en hleeht! rrat ikke snat? Leseforståing L=A x F LESAREN Leseforståing er det er det som gjer det mogeleg å hente meining ut frå teksten. KONTEKSTEN METAFORSTÅING TEKSTEN 4

5 Forståing - metaforståing Forståing: Den mentale modellen som lesaren skapar i sitt indre Meta-forståing (meta = over): Tankar og refleksjon over egen forståing (eller manglande forståing) Meta-kognitive ferdigheiter (metakognisjon): Ei bevisstheit om kva vi forstår og ikkje forstår Skjema Etablerte minnesystem= Skjema Når vi les forstår vi meir enn det som står i teksta, fordi vi brukar skjema (Vi les mellom linjene ) Ein lagrar skjema for personar, hendingar, prosessar m.m. I tekst: ord, setningar, tekststrukturar Skjema vert påverka av : Alder, kjønn, språk, sosial bakgrunn, kultur Gryande skriftkunne Emergent literacy eller gryande skriftkunne. Korleis barn alt frå fødselen til dei byrjar på skulen utviklar seg når dei møter skrift som ein del av sitt naturlege miljø. Å leike lesar: Treåringen les for bamsane sine Å lese ord logografisk: Å lese eit piktogram- eit stilisert bilde, t.d. symbol for toalett, busstopp, TINE, BRIO m.m. Barnet forstår ordet i heilskap ut frå minnet, men er ikkje i stand til å lese nye ord. (Kulbrandstad, kap. 2 ) 5

6 Leseutviklingsmodell ( Spear-Sternberg 1994) Leseutvikling Førlesar: Lesing av kontekst, ikkje teksten liksomlesing og liksomskriving Barnet blir merksam på skrifta og at skrifta har meining Begynnarlesar: Barnet kan forstå heile ord: LEGO, TINE. Barnet prøver å forstå kva skrifta tyder, med heile situasjonen (konteksten) som rettesnor. Overgangslesar 1: Barnet har begynt ordgjenkjenning, og har knekt lesekoden, men vil ha langsam og upresis avkoding. Overgangslesar 2: Barnet har automatisert ordgjenkjenning, og ser samanheng mellom bokstavar (grafem) og påfølgande lyd (fonem). Barnet forstår innhaldet i ord det les uavhengig av situasjon. Innhaldslesar (sikker ortografisk kunnskap) Automatisert lesing. Barnet har i tillegg til sikker ordattkjenning opparbeida seg strategiar for leseforståing. (Spear-Sternberg, 1994) Førlesing: Lesing av kontekst, ikkje teksten liksomlesing Å leike lesar. Når 2- åringen les i avisa 6

7 Begynnarlesar: logografisk-visuell lesing. Å lese ord logografisk: Å lese eit piktogram- eit stilisert bilde t.d. symbol for toalett, busstopp, TINE, BRIO m.m. Barnet forstår ordet i heilskap ut frå minnet, men er ikkje i stand til å lese nye ord. Barnet kan skrive namn på personar ut frå sitt eige visuelle minne. Har ikkje knekt lesekoda enno Overgangslesar 1 Barna har her knekt lesekoden! Barna skriv mykje slik det snakkar, lydrett frå sin eigen tale. Overgangslesar 2 Barna meistrar noko grammatikk skriftleg, og ordgjenkjenninga er automatisert. 7

8 Innhaldslesar Sikker ortografisk kunnskap, Automatisert ordgjenkjenning, og god leseforståing. Barnet kan gjere seg nytte av ulike lesestrategiar for å betre leseforståinga. Friths tre fasar for god lese- og skriveopplæring Skrive- og leseutvikling er to prosessar som til dels skjer parallelt og til dels kvar for seg. Frith meiner at lesing og skriving vekslar som pådrivarar i den skriftspråklege utviklinga Fase Alder Lese/skrive år lese døra inn til skriftspråket år skrive medvit om det alfabetiske prinsippet 3 8 år og meir lese ein ortografisk fase (4 skrive gjev tekstmedvit) (Aske: 2006) Kontekstavhengigheit Austad (2003) :22 8

9 Den første leseopplæringa Når barn byrjar på skulen har dei aller fleste forventningar om å lære å lese og skrive skikkelig. Barn er forskjellige, og kan ha heilt ulike utgangspunkt i og forkunnskapar om lesing og skriving. (forforståing) Det lesande klasseromet Klasseromet eit sosialt rom Tryggleik, motivasjon, glede ved å lese Tilrettelegging for kvar einskild elev Ulike metodar for lesing: Høgtlesing Medlesing Individuell lesing Den gode lesaren: 1. Automatisert lesing - bygd opp over tid 2. Hurtig og sikker attkjenning frigjer ressursar til forståingsprosessen 3. Lesinga er motivert 4. Lesinga er strategisk 5. Lesinga er i utvikling 6. Lesinga er meiningsskapande 7. Lesinga er kritisk og kreativ 8. Lesinga er tilpassa teksttype og føremål 9

10 Kjelder: Skjong, Synnøve (red )(2005): Nilsen: Å få være både språkforsker og forfatter. GLSM Grunnleggjande lese og skrive- og matematikkopplæring. Det Norske Samlaget. Oslo. s Frost, Jørgen: Prinsipper for god leseundervisning i Grunnleggjande lese og skrive- og matematikk- opplæring i lærarutdanninga (GLSM) (Kompendiet) Kulbrandstad, Lise Iversen (2003): Kap. 1 og 2 i Lesing i utvikling. Teoretiske og didaktiske perspektiver. Fagbokforlaget. Bergen. Austad, Ingolv (red) (2003 ): Liv Engen: Å lese for å lære.( ) Meining i tekst. Cappelen Akademisk Forlag. Oslo, s Haug, Peder (red) (2006): Aske: Salmar frå klasseromet Begynnaropplæring og tilpassa undervisning kva skjer i klasserommet?. Caspar Forlag A/S. Forelesingsnotat frå Jorunn Aske, GLSM, Forelesingsnotat frå GLSM, 2006, Høgskulen i Vestfold OECD-rapport: 10