Kvifor får eg det ikke til? Eva Herløsund Søgnen Overlege medisinsk avdeling Førde Sentralsjukehus April 2019

Transkript

1 Kvifor får eg det ikke til? Eva Herløsund Søgnen Overlege medisinsk avdeling Førde Sentralsjukehus April 2019

2 Demens typar

3 Kvifor får eg det ikkje til? Ulike former for demens, viktig med diagnose, kartlegging av type demens og tiltak. Ein dement person har levd eit langt liv før demensstadiet. Personlighet, intelligens, erfaring, utdanning, relasjoner, yrkesbakgrunn, interesse, identitet, livssyn, kronisk sjukdom og temperament blir med inn i demensfasen. Like viktig å forstå kva konsekvens demensutvikling kan ha for funksjonsevne

4 Fellestrekk ved demens hos eldre Degenerativ sjukdom i hjernen, atrofi, hjernesvinn Mange har arteriesklerotisk sjukdom med forsnevring og forkalking i blodårar i tillegg til mindre eller større hjerneinfarkt, «døde områder». Eldre med mange kroniske sjukdomar er ofte «frail», det vil sei sårbare med liten fysisk, psykisk og kognitiv reserve ved akutt sjukdom og endring. Dei har alt tatt i bruk «reservetanken»

5 Kva er «frailty» Up to date; Frailty is most often defined as a syndrome of physiological decline in late life, characterized by marked vulnerability to adverse health outcomes. Frail older adults are less able to adapt to stressors such as acute illness or trauma than younger or non-frail older adults. This increased vulnerability contributes to increased risk for multiple adverse outcomes, including procedural complications, falls, institutionalization, disability, and death Increasingly, frailty in older patients is considered the hallmark geriatric syndrome and a forerunner to many other geriatric syndromes, including falls, fractures, delirium, and incontinence. Importantly, old age itself does not define frailty.

6 Normal aldring «Reservekapasitet» i alle organ går litt ned Reaksjonsevne går ned Muskelstyrke blir svekka Syn og hørsel blir svekka Å lære seg nye ting blir litt meir krevjande Mange opplever tap; funksjonstap, tap av partner, tap av venner, tap av tilhørighet i yrke og interessegrupper Tap medfører sorg. Sorg tar tid, sorg «stel tanker og oppmerksomhet».

7 Problem med husken Korttidshukommelsen varer 20 til 30 sekunder og er bra intakt hos mange, så ein kan kommunisere ein til ein og svare bra i «nuet». Mange demente slit med innlæring av nye ting og overgang frå korttidshukommelse til «fungerende arbeidsminne». Ein må umiddelbart utføre ei handling Ein må skrive lapp Ein spør om att og om att og om att og Ein veit ikkje at ein har spurt før og forstår ikkje at folk blir irritert. Når kroppen er treig å få i gang, gløymer ein ofte handlinga før ein når fram, eller ein stoppar opp i ei setning og lurer på kva svaret var. Døme; Ein er tørst, går på kjøkkenet for å hente eit glas vatn, men i rullatorhastighet tar det meir enn 30 sekundar og ein huskar ikkje kva ein skulle. Då hjelper det med hint som ; skal du hente noko? Var det mat? Var det drikke? Tiordtest Presenterer 10 ord, skal umiddelbart gjenta ord ein huskar(umiddelbar gjenkalling) Etter 5 minutt skal ein gjenta dei orda ein huskar(utsatt gjenkalling) Les opp liste med 20 ord, 10 er rett, skal for kvart ord sei om det er rette(gjennkjenning)

8 Tidsorientering Små barn forstår ikkje tid, dei lever i «nuet». Når foreldre er borte, så er dei borte til dei kjem att. Om dei hyler når ein går, så er det ingen vits i å sei at ein kjem att om 10 minuttar. Her er her, borte er borte, lenge er lenge. Mange demente er i «nuet» Mange har ikkje tidsbegrep lenger Kor er du? Eg er her Kor bur du? Eg bur heime. Kven bur du saman med? Familien. Kor lenge har du vore her? Ei stund.

9 Tidsorientering Når tidsbegrepet er borte, slit ein ofte med å orientere seg i tid Ein trur ofte ein er tilbake i tid, «hoppa av» Ein vekslar i tid Ein blandar notid, fortid og framtid. Ikkje alle er hallusinerte om dei «ser» døde folk eller ikkje forstår kven ektemaken er. Ein kan i tanken vere tilbake i tid og der var mor og ein yngre ektemake.

10 Tidsorientering Mange demente er i tankane tilbake i tid, har «hoppa av». Kor tidsorientert dei er kan varierer. Ein dement tidlegare reinhaldar eller industriarbeider kan kjenne seg sliten, ha smerter, vil passiv sitte å kvile. Det er heilt naturleg etter ein lang dag på jobb. Ein dement tidlegare pertentlig husmor vil kanskje rydde og flytte på ting i heimen sin. Heimen er der ein bur. Ein dement tidlegare sjef vil styre på med dokumenta sine og forlange at dei rundt han/henne har respekt for sjefen si avgjersle. Ein dement tidlegare lærar vil kanskje ta over underholdninga i selskap. Så når vi seier; no må du komme, det kan du ikkje gjere, kva er det du har gjort, så forstår ikkje personen det, blir forstyrra i sitt «arbeide» og frustrert, uroleg, sint, lei seg.. Kva med pasient autonomi

11 Orientering Mange evnar ikkje å orienere seg. Forstår ikkje tid Forstår ikkje retning Kjenner seg ikkje att Ingen landemerke å orienter etter I tanken er ein tilbake i tid, så «kart og terreng» stemmer ikkje. Lite demens vennleg samfunn Spør, men gløymer etter 20 til 30 sekundar Nedsatt syn, hørsel, ganghastighet, muskelstyrke. Ein trekker seg tilbake og blir passiv, ofte mistolka som deprimert. Ein blir uroleg og angstprega, alt er kaos. Nokre vandrer for å finne fram, nå fram, jobbe,

12

13 Filter Enkelte demente misser filter for kva som er sosialt akseptabelt, kan vere vanskeleg både for den demente og pårørande. Mangel på filter, kan og vere problem med tisdsorienering. Kroppen er gammal og dement, ein gjennkjenner ikkje folk og omgivelse. I tankane er ein tilbake i ungdommen og der er det andre reglar som gjeld, andre personar ein ser etter, andre følelser som gjeld, andre assosiasjoner.

14 ADL Når ein slit med orientering i rom, retning og tid, slit ein med ADL. Korleis bruke mobil, fjernkontroll, kaffetrakter.. Korleis pusse tenner? Korleis få på genseren? Kor mykje klede skal ein ha på seg, alt som er i skapet? Korleis treffe stolen når ein sit seg ned? Korleis skal ein ligge i ei seng? Når ein slit med ADL og tempo tar andre over, funksjonsnivå går meir ned, ein blir meir passiv og alt blir verre.

15 Vi må som helsearbeidere ha god kunnskap om demens. Vi må og streve etter å forstå og møte personen bak og inn i demensen og lose han/henne litt lettare gjennom den kronglete vegen. Takk for meg!