Opplysningstid 1700-talet

Transkript

1 Opplysningstid 1700-talet

2 Tida og samfunnstilhøva 2 Borgarskapet veks fram Eit handelsborgarskap veks fram, og det blir lettare å slå seg opp ved eigne krefter. Borgarskapet får dessutan del i den nye kunnskapen som utviklar seg. rike toppar misnøya seg med opprør og revolusjon i Kongen blir avsett og seinare avretta, saman med mange adelege. Naturvitskapen skaper framtidsoptimisme Tankegods frå mellomalderen må vike for nye oppdagingar i naturvitskapen. Newtons lover blir avgjerande for mekanikken, som etter kvart legg grunnlaget for industrialisering og masseproduksjon. Stormen på Bastillen 14. juli 1789 innleidde den franske revolusjonen Opprør og revolusjon Kongen og adelen har framleis så godt som all makt og mange særrettar. Men handelen med utlandet aukar, og handelsstanden får ein stadig større og viktigare posisjon. Borgarane er misnøgde med dei få rettane dei har. I Frank- Isaac Newton

3 Tankar i tida 3 Detalj frå omslaget til Encyclopédie (1772), teikna av Charles-Nicolas Cochin og gravert av Bonaventure-Louis Prévost. Biletet er fylt med symbolisme: Figuren i midten er sanninga, omgitt av eit skinande lys (det sentrale symbolet i opplysningstida). Figurane til høgre er fornuft og filosofi, som riv ned sløret som dekkjer sanninga. Fokus på enkeltmennesket Ideen om at mennesket har grunnleggjande rettar, uavhengig av stand og klasse, veks fram. Desse synspunkta finn vi att i den norske grunnlova i Rasjonalisme Cogito, ergo sum. ( Eg tenkjer, altså er eg. ) Dette er grunntanken i Descartes filosofi. Å vere rasjonell eller tenkje rasjonelt har med menneskeleg fornuft å gjere. Rasjonalismen ser fornufta og tanken som grunnlaget for all kunnskap. Hos Holberg finn vi den same tenkjemåten: Eg tviler, altså tenkjer eg. For å kunne tru må ein tvile. (Holberg-sitat) Empirisme Empirismen heng saman med rasjonalismen. Empiristane meiner at erfaring er den einaste sikre kjelda til all kunnskap. Empiri tyder forsking, og vi finn att ordet i empirisk forsking. Idéhistorisk legg begge retningane eit felles grunnlag for tenkjemåten i opplysningstida. Menneskesyn Tankane til Descartes og Holberg er idéhistorisk viktige fordi dei plasserer grunnlaget for ei forståing av verda i mennesket sjølv altså i den menneskelege fornufta, ikkje i den religiøse trua. Det er i ferd med å vekse fram ei oppfatning av at mennesket er eit rasjonelt, tenkjande vesen. Fordommar og autoritetstru blir utfordra Opplysningsfilosofar og forfattarar som Holberg i Danmark, Voltaire og Montesquieu i Frankrike kritiserer sterkt fordommar og gammal autoritetstru. Gjennom opplysning skal folk lære seg å tenkje sjølve, slik at dei kan utvikle seg til sjølvstendige individ. Eit opplyst samfunn Kunnskap og fornuft bør spreiast ut til folk for å sikre eit opplyst samfunn. Encyclopédie, det første oppslagsverket i verda, kjem ut med heile 35 bind i perioden Det er opplysningstanken som er drivkrafta bak det første leksikonet i verda.

4 Om stilen klassisismen 4 Palladios Villa Rotonda i Italia Det klassiske idealet Den klassisistiske stilen utviklar seg i Frankrike i overgangen mellom og 1700-talet. Nemninga klassisistisk viser til idealet forfattarane prøver å leve opp til, nemleg dei klassiske greske tragediane. Omgrepet klassisisme gjeld den kunstnarlege uttrykksforma, mens ordet opplysningstid peiker mot tida og samfunnstilhøva. Idealet: harmoni og måtehald Klassisismen er ein reaksjon på dei sterkt overdrivne effektane i barokkstilen. Idealet er harmoni og meir måtehald i bruken av verkemiddel. Samanfall i tid, stad og handling Diktekunst blir rekna for handverk. Det er tydelege reglar for korleis ein skal skrive i dei ulike sjangrane. Det klassiske dramaet følgjer regelen om samanfall i tid, stad og handling. Klassisistisk arkitektur: Jenisch Haus i Hamburg

5 Litteraturen 5 Ludvig Holberg Ludvig Holberg er fødd og oppvaksen i Bergen. Han reiser i ung alder til København for å studere. Han blir seinare dansk-norsk forfattar og professor i metafysikk ved universitetet i København. Holberg er den største og viktigaste dansk-norske forfattaren på 1700-talet. I tillegg er han ein viktig folkeopplysar og pedagog. Ein allsidig forfattar Holberg skriv komediar, vitskaplege framstillingar, forteljingar på rim, prosaforteljingar, brev, essay og satire. Satire er ein tekst som kritiserer eller gjer narr av personar eller tilstandar i samfunnet. I det satiriske heltediktet Peder Paars lagar Holberg parodi på dei mest kjende verka i latinsk litteratur. konflikt. Dermed veks det fram intrigar. Til slutt går hovudpersonen på eit nederlag og må lære av feila sine. Kamuflert samfunnskritikk Niels Klims underjordiske reise er ein sciencefictionroman på latin! Reisa endar i ideallandet Potu (Utopia), der adelen er rydda av vegen, og bøndene er dei mest fornemme. På den måten lanserer Holberg ein kamuflert samfunnskritikk. Erasmus Montanus Jeppe på Bjerget Karakterkomediar Komediane til Holberg følgjer klassisistiske reglar, og vi kallar dei karakterkomediar. Hovudpersonane har gjerne ei dårleg side eller ei last som fører til

6 Litteraturen 6 studentar, men det er også ein litteraturklubb og ei diktarstove. Her blir det dikta muntre drikkeviser, hyllingsdikt og parodiar. Noregs første nasjonalsong Ein av stiftarane er Johan Nordahl Brun, som seinare blir biskop i Bergen. Han er mest kjend for diktet For Norge, kjempers fødeland. Teksten er skriven som ei drikkevise, men blir seinare vår første nasjonalsong. Norske selskab Norsk studentmiljø i København Norske Selskab blir grunnlagt i 1772 av ei gruppe norske studentar i København. På den tida har ikkje Noreg eige universitet, og alle nordmenn som vil studere, må reise utanlands. Ein møtestad og ei drikkestove Norske Selskab er møtestad og ølkafé for norske Wessel ein satirikar av dei sjeldne Johan Herman Wessel ( ) er sentral i Norske Selskab. Han skriv Kiærlighed uden strømper, ein parodi på den klassisistiske tragediediktinga på 1700-talet. Wessel er òg kjend for sine satiriske vers og gravskrifter. Fleire nordmenn i klubben Andre sentrale namn i Norske Selskab er Johan Vibe, Jens Zetlitz og Claus Fasting.

7 Språket 7 Eksempel på kansellistil: Hans Egede: Grønlands Naturell Historie (1741) Eksempel på språket i opplysningslitteraturen: Pontoppidan: Geografisk Oplysning til Kartet over sydlige Norge (1785) Latin - språket til dei lærde Latin er språket til dei lærde på 1700-talet. Holberg skriv mange av tekstane sine på latin, og han held førelesingar ved universitetet på latin. Fransk som diplomatspråk Frankrike er ei stormakt. Latin blir derfor avløyst av fransk som diplomatspråk. Også i overklassemiljøa rundt om i Europa får det franske språket status. Kansellistil Det tysk-latinske stilmønsteret er eit ideal. Dette er ei uttrykksform med lange ytringar, mange leddsetningar og innskot. Skrivemåten har seinare fått nemninga kansellistil. Dei få som er skrivekunnige, bruker embetsspråket, og dermed blir kansellistilen normgivande. Dansk påverknad i byane I Noreg får dansk tale status i byane. Det er mange danske embetsmenn med familiar her i landet, og dette påverkar utviklinga av talemålet i byane. Dialektane held stand På bygdene og ute i distrikta har dansken liten påverknad. Her bruker folk dialektane som før. Dansk skrift Skriftspråket er dansk, og dei som kan skrive, skriv dansk. Holberg er kritisk Holberg er kritisk til denne skrivestilen. Han er dessutan kritisk til bruken av lånord av fransk eller latinsk opphav, og han argumenterer for å bruke eit enklare og meir talemålsnært skriftspråk.

8 Andre kunstformer 8 Måleri av Jean-Antoine Watteau (1721) Rokokko Stilretninga som dominerer biletkunst, møblar og arkitektur på 1700-talet, kallar vi rokokko. Denne stilen bryt med barokkens bruk av overdådige verkemiddel. Det er ein enklare, meir elegant og mindre kjensleladd stil. Kyrkje i rokokkostil, Ottobeuren i Böhmen.

9 Andre kunstformer 9 Kammermusikk Komposisjonar for små ensemble høver for framføring i små rom, og kjem på mote. Sonatesatsen, som omfattar tre delar, er ein slik kammermusikksjanger. Sonaten er ein komposisjon som blir innført etter same modell som det klassisistiske dramaet. Mozart spelar kammermusikk saman med systera og faren Ny musikkstil Musikkstilen endrar seg også på 1700-talet. Uttrykksforma går frå den tunge, kontrastfylte barokke stilen til ei lettare og meir elegant form. Wienerklassisisme Klassisismen i musikken kallar vi òg wienerklassisisme. Det er fordi Wien var heimstaden til dei fleste komponistane på 1700-talet. To store wienerklassisistar Wolfgang Amadeus Mozart ( ) er den største av wienerklassisistane. Ein annan er Joseph Haydn ( ). Begge er kjende for ein stor produksjon og minneverdig musikk som aldri går av mote. Beethoven som wiener klassisist Dei første komposisjonane til Ludwig van Beethoven ( ) har mykje til felles med Mozart og Haydn. Denne delen av Beethovens produksjon reknar vi derfor som wienerklassisistisk.