Forskjellar i likskapane? Om importord i skandinavisk HELGE SANDØY Artikkelen tar utgangspunkt i resultata frå prosjektet Moderne importord i språka i Norden som viser at svensk og norsk har skifta rolle i ordimporten frå 1975 til 2000. Først blir resultata drøfta med tanke på statistiske svakheiter, deretter blir det prøvd å finne forklaringar på den endra språkmentaliteten. 1 Den språklege realiteten Den språklege purismen kan vere retta mot ulike nivå i språket. Den purismen som oftast er fokusert, er den leksikalske, dvs. den som gjeld valet mellom f.eks. norsk datamaskin eller engelsk computer, dansk krydstogt eller engelsk cruise, svensk skräpmat eller engelsk junk food. Den vanlege oppfatninga blant folk i heile Norden har vore at dansk har vore minst puristisk i ordforrådet, og at norsk har vore mest av dei tre skandinaviske språka. Dei ikkje-skandinaviske språka islandsk, færøysk og finsk har så vore i ein særklasse med ekstra sterk ordpurisme. Resultata om dette spørsmålet frå prosjektet Moderne importord i språka i Norden (MIN) er presentert i dei to bøkene Fire dagar i nordiske aviser (Selback & Sandøy 2007) og Udenlandske eller hjemlige ord? (Kvaran 2007). I granskinga i siste boka (nedafor kalla Test sirka 2000 ) blei frekvensen av utvalte ord testa på den måten at ein stilte heimlege avløysarord opp mot importord (f.eks. holdarbejde mot teamwork i dansk) i elektroniske avisspråksbasar frå siste delen av 1900-talet, og så blei den relative bruksgraden av dei to rekna ut i prosent. (Analysane av dansk var utført av Pia Jarvad; Helge Omdal analyserte det norske materialet og Åsa Mickwitz det svenske.) I den første granskinga målte ein den leksikalske purismen ved å telje førekomstane av importord i løpande avistekst. Resultata av dei to undersøkingane viser same tendensen og støttar såleis kvarandre. Hovudtendensane er framstilt i diagram 1 (jf. Sandøy 2007:147).
Helge Sandøy 100 80 60 40 20 0 Norsk Dansk Svensk Frekv. 2000 88 82 70 Frekv. 1975 21 31 33 Test sirka 2000 83 87 75 Diagram 1: Moderne importord etter årstal. Frekvens i redaksjonelt stoff per 10 000 løpeord for 1975 og 2000, og gjennomsnittleg bruksgrad av importord (i prosent) i test sirka 2000. Det mest interessante i desse resultata er endringane for dei tre skandinaviske språksamfunna frå 1975 til 2000. Den utbreidde oppfatninga om norsk stemte for situasjonen i 1975, men i 2000 er norsk på topp i ordimport. Vi kan seie at språket har forandre karakter. Svensk har også skifta rang, frå første til tredje plass. Ettersom MIN har 0-stilt språka til 1945 og talt opp nye ord berre frå etterkrigstida, er det naturleg at det er ein god monn fleire ord i 2000 altså etter 55 år enn i 1975 etter berre 30 år. For svensk sin del er det vel ei dobling, og det overraskar neppe, for slik skal det bli om opptakstempoet er om lag det same heile tida. Men for norsk er det absolutte talet på importord per 10 000 løpeord vel firedobla, og ut frå det er det rimeleg å anslå nærare ei tredobling i sjølve importtempoet frå 1975 til 2000 i norske aviser (Sandøy 2005). Situasjonen for dansk ligg mellom den svenske og norske. Når ein sjekkar signifikansen på forskjellane ovafor, ser ein at dansk og svensk ikkje viser signifikant forskjell i 1975, mens norsk ligg signifikant lågare. (*** betyr på promillenivå, og det vil seie at sikkerheita er svært stor.) 1975: norsk ***< dansk = svensk Tjuefem år seinare ligg svensk signifikant lågare enn dansk og norsk, mens dansk og norsk seg imellom ikkje er signifikant forskjellige. 2000: svensk ***< dansk = norsk Den språkstatistiske realiteten er altså at dansken er stabil i teten på begge tidspunkta, men i 1975 saman med svensk, og i 2000 saman med norsk. Rollebytet skjer på tredjeplassen og førsteplassen.
Forskjellar i likskapane 2 Årsaker? Tallenes tale er klår. Desse overraskande resultata er det grunn til å stoppe opp ved for å prøve å forstå meir. Situasjonen i 1975 stemmer bra med hypotesar om f.eks. at kort avstand til ein nasjonal sjølvstendestrid gir sterk purisme, at høg alder på standardspråket gir mindre purisme, og at høg urbaniseringsgrad gir liten purisme. Men resultata frå 2000, der Norge skiftar plass, skiplar alt dette. Vi skal nok ikkje ha store voner om å kunne trengje heilt igjennom, men når ein først har systematiserte data tilgjengelege, er det verdt å bryne seg på dei om ikkje anna for å sjå kva som ikkje fungerer som forklaringar. Nedafor skal eg først gå meir inn i avismaterialet for å dobbelsjekke resultata og deretter sjå om det kan gi oss språklege peikepinnar om kva som er årsaka til endringane. Til slutt skal vi drøfte om samfunnsomlegginga i dei tre landa kan sette oss på sporet etter ei forklaring. (Vi skal her avgrense oss til norsk, dansk og svensk, altså skandinavisk. For å gjere drøftinga enklare skal svensk også bety berre sverigesvensk.) 3 Er materialet representativt? Ei utfordring når ein skal granske omfanget av importord, er å finne eit materiale som kan vere representativt for normalstilen og gjennomsnittsspråket i samfunna. Talemålsmateriale såg vi fort vekk ifrå, for det var for vanskeleg å arbeide med. For skriftmålsbruken var det aktuelt å sjå etter både kva teksttypar som det blir produsert mykje av, og kva teksttypar folk har hyppig kontakt med. Fjernsynsteksting representerer f.eks. eit skriftmål folk i dag konsumerer mykje av. Men vi kom til at det ville gi oss altfor store tekniske og administrative problem å få tak i og å bruke slikt materiale. Etter ein grundig diskusjon var det klart at avismateriale er det som både er lettast å arbeide med og representerer godt gjennomsnittsskriftspråket ved at det inneheld dei stilartane som folk brukar mest. Da hadde vi sjølvsagt det såkalla redaksjonelle språket i tankane. Annonsespråket er ein særsjanger, og det blir ikkje drøfta her. Det kan vere litt problematisk å hevde at eit utval avistekstar er representative når avisene vi har valt ut, er forskjellige og av praktiske grunnar fåe. Derfor skal vi nedafor sjå først på om skeivheitene vi fann mellom dei tre språka, kan skuldast uhell i materialutvalet. 3.1 Er omfanget på materialet stort nok? Talmessig skal soliditeten i materialet vere god nok. Dessutan har signifikanstesten vi viste ovafor, tatt omsyn til størrelsen og funne forskjell på høgt signifikansnivå (promillenivå). I redaksjonell tekst var materialomfang og tal på førekomstar slik: norsk 2322 førekomstar av importord i ei materiale på 348 492 løpeord dansk 1699 førekomstar av importord i ein base på 273 955 løpeord svensk 1467 førekomstar av importord i ein base på 247 503 løpeord (Selback 2007:53, 71 og 91)
Helge Sandøy Av ymse praktiske grunnar blei det norske materialet større enn det danske og svenske. Men dette skal ikkje forvirre gjennomsnittstala så lenge vi reknar i førekomstar per fast mengd løpeord, f.eks. 10 000. (Annleis ville det vere om ein rekna i leksem, jf. Sandøy 2007:150f.) Alle tre basane skal vere store nok til å gi solide peikepinnar om hovudtendensar. (Når vi deler materialet opp i mindre kategoriar, bør ein nok vere meir på vakt.) Ei avis i 1975 er ikkje heilt som ei avis i 2000, for tekstomfanget i eit avisnummer er oftast blitt større. Dessutan fekk vi visse problem med å skaffe fram og bruke materiale frå 1975 frå nokre regionaviser. Det gjer at materialet frå 1975 er berre på halvdelen av det frå 2000: 1975: 291 534 2000: 578 416 Men som nemnt ovafor tar signifikanstesten omsyn til slikt. 3.2 Avisene Avisene som utgjorde materialet, blei valt ut med tanke på at dei skulle vise spreiing i typar. Derfor tok vi med både nasjonale og regionale aviser, og vi inkluderte både typiske laussalsaviser og typiske abonnementsaviser (Selback & Sandøy 2007:13). I arbeidet med rapporten frå avisprosjektet (Selback & Sandøy 2007) gjorde vi ikkje meir med denne innebygde variasjonen. Vi skal derfor her kikke under landsgjennomsnitta og ned på enkeltavisene, der endringane i det redaksjonelle stoffet ser ut som i diagram 2. 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Ekstra Bladet Politiken Århus Stiftstidende Aftenposten Dagbladet Bergens Tidende Lofotposten Dagens Nyheter 1975 27 39 27 19 28 8 26 47 Expressen Sunnmørsposten Göteborgs- Posten 2000 81 84 80 88 144 70 94 51 87 39 71 76 Sundsvalls Tidning Diagram 2: Moderne importord for to år i visse nordiske aviser. Dei tre danske avisene er svært jamne i talet på importord per 10 000 tekstord, særleg i 2000. Vi kan legge merke til at regionavisa Århus Stiftstidende ligg lågast og abonnementsavisa Politiken høgast. Dei norske og svenske avisene har nokså ujamne skårar. I dei norske tala finn vi òg tendens til at regionaviser (Bergens Tidende, Lofotposten og
Forskjellar i likskapane Sunnmørsposten) ligg lågare enn riksavisene (Aftenposten og Dagbladet), og her er det laussalsavisa Dagbladet som skil seg ekstraordinært ut, særleg i 2000. I Sverige er det også ei riksavis som viser høgast tal, nemleg Dagens Nyheter. Men vi kan legge merke til at dei svenske og danske laussalsavisene Expressen og Ekstra Bladet ikkje ligg noko høgt. Expressen har endatil nedgang i importordsfrekvens. Det er altså det norske Dagbladet som er mest avvikande, og det skal vi komme tilbake til. Om vi gjer det eksperimentet at vi held det utafor teljinga, blir importordsskåren for norsk i 2000 redusert frå 88 til 79 (dvs. 1634 av 207311). Det talet ligg likevel godt over det svenske gjennomsnittet, men viser at den norske tendensen er opplagt forsterka av Dagbladet. Ein kan også fjerne effekten av at somme aviser har meir av det samla materialet enn andre, for det kan diskuterast om stort sidetal er ein faktor som skal innverke på landsgjennomsnittet. Men dei største bidragsytarane i materialet i Danmark og Norge, nemleg Politiken og Aftenposten, ligg nær gjennomsnittet. Dagens Nyheter kan ein seie drog ned i 1975, men Göteborgs-Posten neppe noko opp i 2000. Det tilseier at det neppe er mykje å rette opp med den innfallsvinkelen heller. Men vi kan gjennomføre eit korrigeringseksperiment ved å la kvar avis telje like mykje på landsgjennomsnittet, dvs. ved å rekne snittet av frekvensskårane i enkeltavisene i staden for å rekne skårane i det samla materialet for kvart land. Da blir resultata frå diagram 1 endra til det vi finn i tabell 1. Norsk Dansk Svensk Frekvens 1975 18,1 31,1 36,8 Frekvens 2000 89,1 81,8 68,2 Tabell 1: Frekvensen av moderne importord med lik vekt på avisene i materialet. Her blir det ein viss Dagblad-effekt oppover på 2000-talet (Dagbladet får altså større innverknad enn i diagram 1), og tilsvarande ein Lofot-effekt nedover på 1975-tala, og noko liknande skjer i dei svenske resultata. Men i det store og heile er endringane ikkje store ved denne korrigeringa; den norske leiarskapen blir i tilfelle forsterka. 3.3 Avissjangrar Aviser i 2000 er ikkje det same som aviser i 1975. Vi ser lett forskjell i oppsett, bildebruk og stil om vi samanliknar aviser med ein generasjons mellomrom. Vi kunne tenkje oss at eitt som har endra seg på denne tida, er typane stoff, altså tekstmengda i dei ymse sjangrane. Den mykje omtalte tabloidiseringa og intimiseringa kunne f.eks. få uttrykk i at visse typar stoff blir føretrekt. Dette kan vi i tilfelle måle her, for materialet vårt er merkt for sjanger, og resultatet er: Når vi reknar ut prosentdelen som kvar sjan-
Helge Sandøy ger utgjer av den totale tekstmengda for kvart språk på dei to tidspunkta, ser vi at f.eks. svenske aviser viser denne overraskande stabiliteten: 30 25 20 15 10 5 0 feature intervju leiar, kron, lesarbrev melding 1975 1,403514 6,26641 14,01348 4,160463 5,067266 15,14631 25,48521 7,629321 3,63127 2,283247 14,91352 2000 0,192953 6,706717 8,825749 3,696067 5,250062 18,74356 27,13502 6,967636 2,95478 5,010454 14,51701 notis nyhende artikkel omtale petit portrett reportasj e Diagram 3: Tekstfordelinga mellom sjangrane i svenske aviser i 1975 og 2000. Vi ser at kronikkane har fått mindre plass, men jamt over går dei to kurvene likt. Avisene er tekstleg sett altså svært like gjennom denne generasjonen. I tillegg er det slik at diagramma for norske og danske aviser er nesten likeins. For dansk er det litt avvik ved at intervju, meldingar og nyheiter har fått auka sin del litt. Men skårane av importord for desse sjangrane er ikkje spesielt avvikande frå snittet, så det kan neppe verke noko inn om ein prøvde seg på ei matematisk/statistisk korrigering. Skandinaviske aviser er altså svært stabile og svært like når det gjeld sjangersamansetting gjennom den aktuelle perioden, og neppe noko av dei samla resultata våre kan forklarast som nokon effekt av sjangerendringar. 3.4 Emne Når vi rangordnar frekvensane av importord etter emne, finn vi stor likskap mellom språka. Av tabellen nedafor går det fram at same emna legg seg langt opp eller langt ned på ranglista. Einaste klåre unntaket er ungdomsstoff i Norge, som kjem heilt ned på åttande-plassen. Men nettopp dette ungdomsstoffet har lite materialgrunnlag, og dermed bør ein her vere varsam med å dra tolkinga langt. Elles er det fritid som skårar høgt i det norske materialet. Éi bestemt nyheit som blir fokusert ein dag, kan skape skeivheiter i materialet, særleg ettersom alle aviser i eit land har ein tendens til å fokusere det same. For å unngå at slike tilfeldige nyheiter slo skeivt ut, valte vi aviser frå same dagane i alle språksamfunna, for på den måten å ha ein viss kontroll på verdsnyheitene som var tematisert. Det er vanskeleg å kontrollere om det har lykkast eller mislykkast i praksis, og det kan vere grunn for å gjennomføre eit justeringseksperiment. Vi kan rekne ut kor mykje kvart
Forskjellar i likskapane Snitt for heile Norsk Dansk Svensk Norden Ungdom 8 1 1 1 Underhaldning 3 2 2 2 Populærvitskap, forbrukar og helse 2 3 3 3 Fritid 1 4 5 4 Økonomi 4 5 4 5 Kultur 5 10 7 6 Utanriks 6 9 9 7 Kriminalitet 10 11 13 8 Innanriks 7 6 12 9 Sport 9 13 8 10 Politikk 12 8 6 11 Lokal 10 7 10 12 Personalia 13 11 11 13 Tabell 2: Rangordning av moderne importord etter emne i redaksjonell tekst. (I "heile Norden" er Island, Færøyane, Svensk-Finland og Finsk-Finland òg medrekna.) emne utgjer av den samla tekstbasen for dei tre språka, og så bruke det snittalet som faktor når ein vektar innslaget som kvart emne skal ha i det samla gjennomsnittstalet for importord i språksamfunnet. Her legg ein da til grunn for resonnementet at vi innafor kvart emne eigentleg produserer like mykje tekst i alle tre landa, og at dette forholdet også var det same i 1975 som i 2000. Når kvart emne såleis veg likt i alle tre språka, blir dei justerte resultata som i tabell 3. Norsk Dansk Svensk Frekvens 1975 25 29 34 Frekvens 2000 85 88 67 Tabell 3: Frekvens importord når emna får same vekting i kvart språk. Jamfører vi med diagram 1, går justeringa på at dei norske og svenske tala for dei to åra nærmar seg litt mot midten (altså ei mindre endring), mens dei danske viser større avstand. Justeringa er likevel ikkje stor, og vi ser igjen at hovudkonklusjonen blir ståande: Svensk og norsk har bytt rang frå 1975 til 2000, mens dansk har halde seg på delt plass i teten heile tida.
Helge Sandøy Kan endringane i emnekategoriane gi oss ein peikepinn om kvar i språket det har skjedd ei endring? Først ser vi på endringane frå 1975 til 2000, og vi låner diagramma frå Selback 2007 (s. 64, 83 og 100). 250 Talet på importord per 10 000 ord 200 150 100 50 0 fri inn kri kul lok ok per pfh pol spo und ung utr 1975 32 17 18 25 15 55 8 43 8 17 69 10 19 2000 225 73 36 129 39 98 10 159 37 63 128 98 92 Redaksjonelt emne Diagram 4: Moderne importord i norsk fordelt på år og redaksjonelt emne. Forkortingar: fri = fritid, inn = innariks, kri = kriminalitet, kul = kultur, lok = lokal, ok = økonomi, per = personalia, pfh = populærvitskap, forbrukar og helse, pol = politikk, spo = sport, und = underhaldning, ung = ungdom, utr = utariks. Tal i kursiv: tekstgrunnlaget < 10 000 ord. Talet på importord per 10 000 ord 700 600 500 400 300 200 100 0 fri inn kri kul lok ok per pfh pol spo und ung utr 1975 0 42 14 30 18 22 32 30 21 20 80 45 2000 95 80 57 52 106 111 44 115 82 55 227 638 54 Redaksjonelt emne Diagram 5: Moderne importord i dansk fordelt på år og redaksjonelt emne.
Forskjellar i likskapane 300 Talet på importord per 10 000 ord 250 200 150 100 50 0 fri inn kri kul lok ok per pfh pol spo und ung utr 1975 69 9 5 56 0 10 11 57 20 39 85 0 29 2000 85 32 21 59 32 140 32 115 72 52 117 246 34 Redaksjonelt emne Diagram 6: Moderne importord i svensk fordelt på år og redaksjonelt emne Bildet her blir lett uoversiktleg med så mange kategoriar. Men inntrykket er at norsk har hatt største endringa i fritid, kultur og ungdom, dansk i fritid, lokal, økonomi og ungdomsstoff, og endeleg svensk i kriminalitet, lokal, økonomi og ungdomsstoff. Det einaste spesielle med norsk er auken i kulturemnet, og likeins som i dansk har fritid fått stor auke. For enkeltaviser er ein slik emneanalyse også relevant: Aftenposten har frå 1975 til 2000 auka stoffmengda monaleg for fritid (4,9 % > 10,1 %), samtidig som fritid også har stor importordsauke. Dermed dreg dei to faktorane i same retninga. I Dagbladet er dette enda tydelegare, for der var fritidsstoffet omfattande alt i 1975 (11,5 %), og i 2000 er det komme opp i ein femdel av alt redaksjonelt stoff (20,1 %). Her ligg nok forklaringa på det dagbladske særpreget med så høg importordsfrekvens begge dei to åra, og særleg at auken er så stor på dei 25 åra. (For svensk og dansk er tekstgrunnlaget rettnok lite her.) 4 På leit etter orda Denne bautinga att og fram i statistikken slår godt fast det kvantitative faktumet at det har skjedd ei vesensforandring med svensk og norsk. Men kvar har noko skjedd? Det kjem ikkje klårt fram utover poenget med emna fritid og kultur. Dei emna har likevel ikkje slikt omfang at dei kan forklare heile endringa. Er det så noko typisk ved importorda i norsk som kan avsløre kva som har skjedd i det norske språksamfunnet frå 1975 til 2000? Det første som fell oss i tankane er oljealderen. At oljeindustrien har endra det norske næringslivet, er slikt vi nordmenn nesten føler på kroppen, i alle fall ligg det høgt i bevisstheita vår, for nyheitene kring norsk olje utgjer ein permanent straum, og fasinasjonen av den teknologiske utviklinga grip mange.
Helge Sandøy Dersom det er oljealderen som har endra norsk språk, er første tanken at det kan ha komme inn ei mengd ord med den nye næringa. Men kor mange oljeord finn vi i materialet vårt? Vi kan gå igjennom listene på dei redaksjonelle temaa økonomi og populærvitskap, og der finn vi desse aktuelle orda: prosessoperatør og rigg frå 2000, og frå 1975 finn vi rigg, oil-carrier og pipe carrier og semisubmersible. Det er tale om berre 22 belegg på fem leksem i eit materiale på 468 førekomstar av 358 leksem innafor dei to temaa. Oljeindustrien er faktisk blitt fornorska sia 1970-talet. Ei tid låg det systematisk arbeid attom, både terminologisk og politisk. Daglegspråket på plattformene er no norsk, og svært mange av termane er i dag norske. (Myking 2008). Orda ovafor kan forresten vere typiske for utviklinga. Dei tre siste orda er ikkje brukt i 2000-materialet; i dag heiter det tankskip eller bulktankskip for oil-carrier, og ein talar om nedsenkbar plattform. Pipe carrier finn eg nokre gonger på nettet, tydeleg i spesifikasjonar, men i ikkje-fagleg samanheng vil det nok bli omtalt som forsyningsskip for rørtransport (jf. dette frå nettsida til StatoilHydro: som gjør det til ett av verdens største forsyningsskip. Det skal hovedsakelig brukes til frakt av rør ). Det er ikkje til å unngå at nokre engelske ord kjem inn i spesifikasjonar i spesielle tekstar; i allmenne presentasjonar kan ein sjå at norske og engelske ord står som forklaringar til kvarandre. Men oljefagspråket har normalt liten plass i avisene det er ikkje slik næringa blir omtalt. Dei importorda eg her har nemnt frå oljenæringa, har berre 14 førekomstar i 1975 og 8 i 2000. Alle orda som er nemnt ovafor, finn ein òg på danske og svenske nettsider (unntatt pipe carrier, som ikkje finst på danske). Oljenæringa har altså dratt med seg nokre fåe importord inn i norsk, men innslaget blir for lite til å sjå forklaringa på endringa i norsk språk her. Det er altså ikkje oljespråket som har endra norsk språk. Når ein går igjennom ordforrådet også innom andre emne, som fritid og kultur, finn ein det same: at det er lite spesielt med importorda i kvart enkelt språk. For å unngå alle slengarane, dvs. dei relativt mange orda som er innom ein tekst berre ein eller to gonger, og som er lite typiske for språket, bør ein sjå på dei mest frekvente. Tar vi f.eks. ei liste over ord med frekvens på meir enn 10 i kvart språk, er alle slike ein finn att også i dei andre språka. Lite tyder på at det er noko kvalitativt spesielt med dei norske importorda, og neppe med dei danske og svenske heller. Det er berre den samla frekvensen av dei som er ulik i språka. Det er altså ingen kvalitetsforskjell mellom landa. 5 Samfunnsendringar I rangordninga ovafor blir dansken normaliteten eller orienteringspunktet ettersom det held på posisjonen sin. Dermed blir resonnementet vidare at nordmenn og danskar har i 2000 ein tendens til å bruke importord oftare enn svenskane sjølv om vi har til disposisjon same orda. Det kan vi seie er uttrykk for ein mentalitetsforskjell. Finst det nokon
Forskjellar i likskapane måte å forstå det på at denne mentaliteten har endra seg slik i tida frå 1975 til 2000, altså at nordmenn (og danskar) har gått så markert forbi svenskane? Kva har skjedd i samfunnet som ev. kan forklare dette? Vi kan kople dei språklege resultata ovafor til ein hypotese om at svenskane i 1975 låg føre Norge (og dels Danmark) i det vi kan kalle ein moderniseringsprosess, men at no er rollene ombytt. Sverige hadde eit stort forsprang da andre verdskrigen tok slutt, og det greidde landet å halde fram til 1970-talet. Ved unionsoppløysinga mellom Norge og Sverige i 1905 var Sverige eit heller fattig land i Europa, men Norge hadde berre to tredelar av det svenske bruttonasjonalproduktet rekna per person. Danmark låg høgast av dei tre landa. Utover 1900-talet opplevde alle landa ein stor økonomisk vekst, med visse tilbakeslag som resten av vesten. Andre verdskrigen førte til at Danmark og Norge fekk ein stopp, ja faktisk ein nedgang i nasjonalproduktet, mens Sverige hadde ein auke på 10 % i denne femårsbolken. Diagram 7: Norsk BNP per innbyggjar som % av svensk (Frå Cappelen & Larsen 2006:9). Som ein ser av diagram 7, var BNP per innbyggjar i Norge i fredsåret 1945 nede på 60 % av det svenske, og dermed var forholdstalet lågare enn i 1905. Sverige låg tydeleg og godt framom Norge i vekst i heile perioden 1945 75, men så kjem skiftet, for midt på 1970-talet ekspanderer norsk økonomi, og kring 1990 passerer det norsk BNP per innbyggjar det svenske. I 2002 var det blitt kring 135 % av det svenske. (Cappelen & Larsen 2006:9.) Forklaringa på denne endringa er sjølvsagt oljealderen. Men høg BNP per innbyggjar er ikkje automatisk det same som at kvar innbyggjar har mykje til disposisjon. Reknar ein i konsum per hushald, ligg Norge ved tusenårsskiftet nær snittet for EU-land (eller 98 %), mens Danmark er på 92 % og Sverige på 81 % av snittet. (Kristiansen 2004:565.) Vi ser at prosenttala minkar noko, men forholda er i praksis dei same.
Helge Sandøy I næringsstruktur er landa våre slåande like. Primærnæringane har falle likt i andel og er blitt ubetydeleg i 2000 i bidraget til BNP (2,1 i Norge, 1,9 i Sverige). Ein tydeleg forskjell er at industri og anlegg i Norge har auka gjennom heile perioden, frå 34,1 % i 1950 til 42,8 i 2000, mens same næringane i Sverige i same tidbolken har gått ned frå 44,9 til 31,7 %. Alt i 1980 hadde den norske prosentdelen (39,6) gått forbi den svenske (31,7), og det er oljeindustrien som ekspanderer på kostnad av alle andre næringar. Alle desse tala om næringslivet fortel altså at Norge har passert Sverige som industrinasjon rekna etter folketalet. Her augnar vi ein forskjell i utviklinga i næringsstruktur, som igjen er grunnlaget for ein forskjell i velstandsauke. Det er ikkje lett å forstå detaljane i ei årsakskjede frå auka velstand til auke i bruken av importord og altså bruken rekna i frekvens, ikkje rekna i kva for ord språket tar opp. Men det er muleg å resonnere slik at velstandsauken kan på ein eller annan måte gjere folk meir opne for impulsar, eller for å markere oftare allusjonar eller referansar til det utalandske. Det kan ligge eit hint i den retninga i det faktumet at etter at den norske velstanden skaut i vêret på 1970-talet, har nordmenn lege på topp i europeiske statistikkar for feriereiser (80 % av folket), godt framom Sverige og Danmark (med sirka 60 %) (Kristiansen 2004:562). Nordmennene hadde i 2007 også nær kortaste arbeidsåret i Vesten med 1411 timar mot 1541 i Danmark og 1562 i Sverige (Sætre 2008). Resultatet under seksjon 3 om auke i ordimport under emnet fritid i norsk, går godt saman med reiseinteressa. Eit anna indisium på ein moderne stat er gjerne utdanningsgraden i folket. Etter statistikkane for 2002 (Dahlgaard 2003) er landa våre nokså like her òg, men Norge ligg høgast: I Danmark har 15,0 % av folketalet eksamen frå universitet eller høgare skole (dvs. postgymnasial utdanning), i Sverige 15,3 % og i Norge 16,7 %. Desse tala fortel truleg same historia som den ovafor om velstanden. Men det er ikkje heilt opplagt korleis ein utdanningsfaktor skal slå direkte ut når det gjeld språk, verken generelt eller når det gjeld importord. Det ser vi f.eks. av holdningsgranskingane i MIN (Kristiansen & Vikør 2006). Eit anna utviklingsdrag som har vore framme i drøftingane av emnet, er urbaniseringsprosessen. Danmark har i lang tid hatt den mest urbaniserte busetnaden, og i 1990 utgjer den urbaniserte folkesetnaden 86 % av folketalet. I Sverige viser urbaniseringa ei jamn bratt kurve utover 1900-talet heilt til 1970; da flatar ho mykje ut. I 1985 er urbaniseringsprosenten der på 85,5. I Norge flata kurva ein del ut alt kring 1920, og ho blir markert bratt att først i 1960. Frå 1970 har Norge så tatt innpå Sverige i urbanisering, og begge landa har nærma seg den danske situasjonen. Men Norge ligg i 1990 framleis bak, for urbaniseringsprosenten er berre 71,6. Ein hypotese om at urbanisering opnar samfunnet for utalandske impulsar, deriblant også importord, kan her få noko støtte i den endringa som har skjedd i Norge. Da er det prosessen og ei bratt kurve som er viktigaste forklaringa på ei mentalitet-
Forskjellar i likskapane sendring, ikkje graden av urbanisering, for Norge er framdeles mindre urbanisert og sentralisert enn Sverige, mens Norge altså skårar høgare i importordsfrekvens. Blant fleire faktorar kan denne likevel vere aktuell, og det er råd å grunngi han teoretisk, for dei opne holdningane viser større positivitet til importord i byar enn på landet i Norge (jf. Kristiansen & Vikør 2006:204-206 og 211). Men da må vi også ta med oss poenget om at det for dei underbevisste holdningane er motsett (jf. Kristiansen 2006:171-173). Her ligg framdeles noko uavklart. 6 Avslutning Tala om importord i dei skandinaviske språka er klåre. Ovafor er nokre feilkjelder testa, og hovudkonklusjonen står fast. Vi har sett at det er ikkje noko ved sjølve ordforrådet som viser særpreg for kvart av dei tre skandinaviske språka. Forskjellen mellom landa får berre uttrykk i talet på importord i løpande tekst. Det skiftet som har skjedd i rangering mellom svensk og norsk, må kunne omtalast som ei endring i mentalitet, og den er nok mest radikal hos nordmennene. Vi har ingen gode modellar for å forklare korleis ein kollektiv mentalitet blir forandra pga. visse andre uavhengige faktorar. Men når vi ser etter endringar i samfunnsforhold som kan korrellere med endringar i ordimport, får vi beste tilslaga når vi ser på den raske velstandsveksten Norge har opplevd frå midten av 1970-talet, dvs. nettopp i den siste bolken av granskingsperioden vår. Velstandsauken kan gi vilkår for endra livsstil og nye kulturelle orienteringar som peikar utafor landegrensene. Utalandsturismen kan f.eks. vere uttrykk for ei slik omlegging. Tala og korrelasjonane ovafor var meint som prøvande spadestikk. I vidare arbeid kan det kanskje bli muleg å peike på fleire kulturytringar som avspeglar same mentaliteten, og vi kan kanskje med tida forstå meir av den kompliserte årsakskjeda frå samfunnsmessige rammevilkår som her er olja til språkmentaliteten. Litteratur Cappelen, Ådne & Larsen, Erling Røed 2005: Økonomisk utvikling og verdiskaping. Bore, Ragnhild Rein (red.): Hundre års ensomhet? Norge og Sverige 1905-2005. Oslo: Statistisk sentralbyrå. 6-14. Dahlgaard, Frank 2003: Nordisk statistisk årsbok 2003. (Nord 2003: 1.) København: Nordisk ministerråd. Guðrún Kvaran (red.) 2007: Udenlandske eller hjemlige ord? En undersøgelse af sprogene i Norden (Moderne importord i språka i Norden 6). Oslo: Novus. Josephson, Olle 2004: "Ju". Ifrågasatta självklarheter om svenskan, engelskan och alla andra språk i Sverige. Stockholm: Nordstedts. Kristiansen, Jan Erik 2004: I statistikkens speil. Bull, Tove & Norvik, Harald (red.): Norge. Portrett av en nasjon. Oslo: Dinamo. 545-569.
Helge Sandøy Kristiansen, Tore & Vikør, Lars S. (red.) 2006: Nordiske språkhaldningar. Ei meiningsmåling (Moderne importord i språka i Norden 4). Oslo: Novus. Kristiansen, Tore (red.) 2006: Nordiske sprogholdningar. En masketest (Moderne importord i språka i Norden 5). Oslo: Novus. Myking, Johan 2008: Motivasjon som termdanningsprinsip. ein teoretisk diskusjon på grunnlag av norsk oljeterminologi (Aacta Wasaensia nr 191). Vasa: Vasa universitet. Sandøy, Helge 2005: Presset mot språka i Norden. Språk i Norden 2005. 177-196. Sandøy, Helge 2007: Avisspråket i Norden ei jamføring. Selback, Bente & Sandøy, Helge (red.): Fem dagar i nordiske aviser. Ei jamføring av påverknaden i ordforrådet i sju språksamfunn (Moderne importord i språka i Norden 3). Oslo: Novus. 127-155. Selback, Bente & Sandøy, Helge (red.) 2007: Fem dagar i nordiske aviser. Ei jamføring av påverknaden i ordforrådet i sju språksamfunn (Moderne importord i språka i Norden 3). Oslo: Novus. Selback, Bente 2007: Islandsk. Færøysk. Norsk. Dansk. Sverigesvensk. Finlandssvensk. Finsk. Selback, Bente & Sandøy, Helge (red.): Fem dagar i nordiske aviser. Ei jamføring av påverknaden i ordforrådet i sju språksamfunn (Moderne importord i språka i Norden 3). Oslo: Novus. 25-125. Sætre, Simen 2008: Den korte arbeidsdagen. Morgenbladet 5.-11. desember 2008. 8-10. Helge Sandøy Professor Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studier Universitetet i Bergen helge.sandoy@lle.uib.no