Orientering om økonomi og miljøeffekt av fjernvarmesatsinga svar på spørsmål frå Komité for miljø og byutvikling

Dato: 10.november 2010 Byrådssak /10 Byrådet Orientering om økonomi og miljøeffekt av fjernvarmesatsinga svar på spørsmål frå Komité for miljø og byutvikling ESOR SARK-558-200811652-16 Hva saken gjelder: I forbindelse med behandling av sak Kommunal vedtekt om tilknytningsplikt for utvidet konsesjonsområde for fjernvarmeanlegg - Åsane. Forslag til tillegg til vedtekt i plbl. 66 a, behandla i møte 220609 sak 154-09, vart følgjande merknad lagt fram i Komité for miljø og byutvikling: "Ber om at bystyret får en orientering om økonomien og miljøeffekten av fjernvarmesatsingen i Bergen kommune. Brukerne er garantert at de ikke skal betale mer enn markedsprisen på strøm. Vi ber om å få en oversikt over evt merkostnader fjernvarme har for -bruker, - kommunen, -utbygger, -drifter og evt andre, og at dette settes opp mot målbar miljøeffekt. Ber også om å få informasjon om det er noe vi som politikere kan påvirke, enten lokalt eller sentralt for å øke miljøeffekten ved bruk av fjernvarme. Komité for miljø og byutvikling viser til nye forskrifter (tek 07) til PLBL som krever betydelig reduksjon i varmetap i boliger og næringsbygg. Komité for miljø og byutvikling påpeker at kravet til tilknytningsplikt forutsetter at der installeres vannbåren varme som er en betydelig investeringskostnad i forhold til den energi man bruker til oppvarming. Sett i et miljøperspektiv hvor en ved nye boliger vil kunne bygge passivhus, som gir minimalt behov for energi, og viser til BKK Varme AS sin konsesjon gitt av NVE 15.12.2008, pkt B, hvor det også gis tillatelse til etablering og drift av to stk gass- eller oljekjeler med installert effekt på 6 MW hver, synes dette som et steg tilbake og følgelig vil det øke Bergen kommune sine utslipp av CO2. Komité for miljø og byutvikling ønsker en sak hvor en belyser nettopp miljøperspektivet og gevinsten av fjernvarme." Bergen har hatt ei satsing på fjernvarme sidan 1999. Denne er nært knytt til ordninga med forbrenning av avfall då varmen frå avfallsforbrenningsanlegget vert brukt i fjernvarmenettet. Fjernvarme er i dag ei miljøvennleg oppvarmingskjelde. Dersom ein reknar med at løysingar som varmepumper også treng nokon form for tilleggsenergi for å trygge varmebehovet på kalde dagar, er det berre dei reine fornybare energikjeldene som kjem miljømessig betre ut. Tilleggsenergi er den energien ein treng utover det som er basis i oppvarmingssystemet som reserve energikjelde for ekstra kalde dagar. Både fjernvarmesystemet og større varmepumpeanlegg og oljekjelar treng dette. 1

Ny forbrenningslinje i Rådalen vil gi større andel avfallsenergi i fjernvarmenettet dei nærmaste åra, men behovet for tilleggsenergi vil auke i takt med utvidinga av fjernvarmenettet. Val av tilleggsenergi er difor avgjerande for klimagassutslepp frå fjernvarmesystemet. BKK Varme jobbar for å auke andelen fornybar tilleggsenergi inn i systemet, og denne andelen vil auke i åra som kjem. Bl.a. vil dei nye anlegga som er i planleggingsfasen i Loddefjord og Åsane vere basert på avfallstrevirke. Fjernvarme er eit godt oppvarmingsalternativ for eksisterande bygg. Per i dag er 90% av fjernvarmekundane i Bergen eksisterande bygg som tidligare brukte olje og el til oppvarming. Etter BKK Varme sine prognosar vil 55% av auken i fjernvarmen gå til eksisterande bygg og 45% til nybygg. Dette betyr at fjernvarme erstattar ein betydeleg mengde olje då dei fleste bygg med vannbårne varmesystem i dag brukar ein kombinasjon av olje og el der valet til ei kvar tid fell på det billigaste. Fjernvarme er og ei god løysing for nye bygg, både dei som er bygd etter ny forskrift og dei som er meir energieffektive og tilfredstiller eit passivhusnivå. Desse husa vil og ha behov for ei oppvarmingskjelde og det er ingenting i vegen for at passivhus kan bruke fjernvarme for oppvarming. Det er berre det vannbårne oppvarmingssystemet som gir utbyggaren ekstra kostnadar i byggefasen. Denne kostnaden er på om lag 1% av marknadspris for bustadar i sentrum. Ny Teknisk forskrift til Plan- og bygningslova (TEK10) krev at 40% eller 60% av nettooppvarmingsbehovet skal dekkast av anna energiforsyning enn direkte verkande elektrisitet eller fossile brensel. Dette kravet vil medføre at vannbårne varmesystem vil bli den beste løysinga i mange bygg uavhengig av om varmebehovet vert dekka av fjernvarme eller andre løysingar. Energiutnyttingsgrad for avfallsforbrenningsanlegget låg i 2008 og 2009 i underkant av 70%. Med fortsett utbygging av fjernvarmenettet vil denne kunne auke framover sjølv om den truleg vil gå noko ned dei første åra pga opning av auka kapasitet i og med ny linje 2 i avfallsforbrenningsanlegget i Rådalen. Satsing på fjernvarme vil gi kommunen eit robust fleksibelt varmeforsyningssystem. I utbyggingsfasen skapar det næringsaktivitet i Bergen. Fjernvarme skal bli enda meir miljøvennleg For at fjernvarmen i Bergen skal bli så miljøvennleg som mulig er det viktig å fase ut olje og fossil gass samtidig som ein tar i bruk nye fornybare energikjelder. Kommunen stiller krav til fjernvarmeselskapet om bruk av fornybare energikjelder og krav til klimagassregnskap for produksjon av fjernvarme. Eit forbod mot bruk av olje til oppvarming er i tråd med intensjonane i Framtidens byer og klima- og energihandlingsplanen. Det er og av stor vekt at det er fokus på veksten i fjernvarmen og konsekvent bruk av regelverket i saker om tilknytingsplikt. Det er og viktig at slike saker vert behandla raskt og effektivt. For at ny varmeproduksjon skall kome på plass er det viktig at BKK varme er i forkant med avklaring av tilstrekkelig areal og plassering då desse installasjonane gjerne er arealkrevjande. Samtidig er det viktig at kommunen stiller krav til val av energikjelder og utslepp. 2

Vedtak som er aktuelle for saka: Klima- og energihandlingsplanen, Sak 200708299-93, Bystyresak 341/10 Framtidens byer. Handlingsprogram Sak 200603885-159, Bystyresak 145/09 Kommunelplanensarealdel, Sak 200817958-115, Bystyresak 162/07 Energimeldinga, Sak 9710919, Bystyresak 144/98 Begrunnelse for fremleggelse for bystyret: Saken vert lagt fram for bystyret med referanse til bystyresak 154/09. Byrådet innstiller til bystyret å fatte føljande vedtak: 1) Bystyret tar saka til etterretning. 2) Satsinga på fjernvarme skal vidareførast. For at fjernvarmen i Bergen skal bli så miljøvennleg som mulig er det viktig å fase ut olje og fossil gass samtidig som ein tar i bruk nye fornybare energikjelder. BKK Varme blir bedt om å bruke fornybare energikjelder og utarbeide klimagassregnskap for produksjonen av fjernvarme. Monica Mæland Byrådsleder Lisbeth Iversen Byråd for byutvikling, klima og miljø 3

Saksutredning: HISTORIKK KRING FJERNVARMESATSINGA I BERGEN Fjernvarmesatsinga i Bergen kommune er utbygd med utnytting av energien frå avfallsforbrenningsanlegget i Rådalen som base. Avfallsforbrenningsanlegget har eit krav til energiutnyttingsgrad på 50%. Bystyret har i tilegg vedtatt at det skal lagast ein plan for korleis utnyttingsgraden skal aukast til 80% (Bystyresak 144/98). Det har vore ei gradvis utbygging med fokus på å knyte så mange eksisterande bygg med vannbårne varmesystem til anlegget som mulig. Brorparten av dei bygga som i dag er tilknytt anlegget var eksisterande bygg som brukte olje og el tidligare. Det er fire sentrale aktørar i fjernvarmesatsinga i Bergen, Bergen kommune, BKK Varme AS, BIR AS og utbyggar/byggeigar. Spesielt dei to første må samarbeide dersom det skal bli eit robust og effektivt anlegg. Lista under viser viktige haldepunkt for fjernvarmeutbygginga i Bergen Figur 1 Fjernvarmenettet i Bergen Kjelde BKK VArme 1998 Krav om 50% energiutnytting for avfallsforbrenningsanlegget og vedtak om plan for 80% energiutnytting av avfallsforbrenningsanlegget. (Energimeldinga, Bystyresak 144/98) 1999 BKK Varme fikk konsesjon for å bygge og drive fjernvarmeanlegget i Bergen. 2000 Vedtak om tilknytingsplikt til fjernvarme i Bergen bystyre (31. januar) 2003 Første driftsår for anlegget 2006 Utviding av konsesjonsområdet. Konsesjonsområdet omfatter no det tidligare området inkl. heile Bergen sentrum og ytre deler av Laksevåg. Sjå kart 2008 Innvilga konsesjon for fjernvarme i Åsane 2010 Innvilga konsesjon for fjernvarme i Loddefjord 2010 Forbrenningslinje nr. 2 på avfallsforbrenningsanlegget i Rådalen vert tatt i bruk Fjernvarmesatsinga er forankra i andre program og planar i kommunen slik som Framtidens byer, som er eit nasjonalt program frå 2008 til 2014 for dei 13 største byane i Noreg, Kommuneplanens arealdel, og Klima og energihandlingsplan (vedatatt 10. september.2010). Dessutan i Fylkeskommunen sin Klimaplan for Hordaland som kom i 2010. I Klima- og energihandlingsplan for Bergen er det stadfesta føljande mål for fjernvarme "Fjernvarme skal benyttes i alle nybygg og større rehabiliteringer innenfor konsesjonsområdet for fjernvarme" "Alle større bygg innenfor konsesjonsområdet for fjernvarme skal bygges med vannbårne system der fjernvarme kan benyttes for romoppvarming og tappevann. 4

ØKONOMI Prismodellen slik den fungerar i dag Pris for fjernvarme er regulert i Energilovens 5. Hovudprinsippet her er at: Pris på fjernvarme skal ikke overstige pris på elektrisk oppvarming (prioritert elektrisk kraft). Utover dette har BKK Varme som politikk at fjernvarme skal vere konkurransedyktig med kunden sitt alternativ. Alternativet har vore både olje og elektrisitet. Prismodell på fjernvarme i Bergen har vore at prisen ikkje skal overstige kunden sine alternative kostnader ved anskaffing og produksjon av eigen varme ved hjelp av olje eller elektrisk kraft. For kundar med andre oppvarmingsalternativ, som t.d. varmepumpe, er det laga prismodellar som tar omsyn til dette. Prismodellen er den same uavhengig av om det er leveringsavtale med eit eksisterande bygg utan tilknytingsplikt, eller om bygget er vedtatt tilknytte i samsvar med rammeløyve gitt av Etat for byggesak og private planer. Oppsummert blir ikkje utbyggarar av nye bygg pålagt andre kostnadar enn eigar/brukar av eksisterande bygg. Installasjonskostnadar for fjernvarmerør og kundesentral vert i dag dekka av BKK Varme. Kunden dekker varmesentral inne i bygget og grøfta på sin eigedom. Myndigheitene Ny plan- og bygningslov stadfester at bygg innafor konsesjonsområdet for fjernvarme skal tilkytast fjernvarmeanlegget dersom det er bestemt i plan. Men kommunen kan gje heilt eller delvis unntak frå tilknytingsplikta der det vert dokumentert at det alternative tiltaket vil vere miljømessig betre. PBL 27-5. TEK 10 stadfester at der det er tilknytingsplikt skal nye bygg vere utstyrte med varmeanlegg slik at fjernvarme kan brukast til romoppvarming, ventilasjonsvarme og varmvatn. TEK10 14-8. TEK 10 set og krav til at 60% (bygg >500m 2 ) og 40% (bygg <500m 2 ) av nettovarmebehov skal dekkast med anna energiforsyning enn direkteverkande elektrisitet eller fossile brensel. TEK10 14-7. Dette inneber at vannbårne system vil bli aktuelle også av andre grunnar enn sjølve tilknytingsplikta i lova, spesielt i større bygg. Dette er ein styrt politikk frå myndigheitene si side på lik linje med universell utforming og krav til sikkerheit. Og det er eit faktum at slike krav fører til ekstra kostnadar i investeringsfasen men at det er fornuftig på sikt. Økonomiske konsekvensar for utbyggar Argumentasjonen frå utbyggar si side har i stor grad handla om at vannbårne varmesystem medfører høge investeringskostnadar som ubyggar i mange tilfeller har vore lite villig til å akseptere. Men med ny TEK10 og krav om 40-60% alternativ energi til oppvarming kjem dette i et anna lys, då vannbårne varmesystem i mange tilfeller kan vere den beste løysinga for å tilfredstille dette kravet. Difor er det ikkje lenger berre tilknytingsplikta til fjernvarme som krev vannbårne system, og denne argumentasjonen vil falle. Installasjon av vannbårne varmesystem har ein meirkostnad på 2-400kr/m 2 jamført med direkte elektrisk oppvarming. Dette utgjer mellom 0,5% til 1,3% av dagens bustadmarkedsprisar på 30-45 000kr/m 2 i sentrum. 5

Installasjonskostnadar for fjernvarmerør og kundesentral vert i dag dekka av BKK Varme. Kunden dekker grøfta på sin eigedom og nødvendig utstyr til sitt vannbårne anlegg som t.d. pumper og styring. Konsesjonær (BKK Varme) har muligheit til å ta ut eit anleggsbidrag for å føre fram rør til nye bygg. Størrelsen på dette er lovregulert. Det kallas då tilknytingsavgift og får ikkje overstige dei faktiske kostnadane. Dette er ikkje blitt gjort i Bergen fram til i dag. Økonomiske konsekvensar for brukar/eigar/driftar Det vert ingen økonomiske konsekvensar for eigar eller driftar sidan fjernvarmeprisen er lovpålagt å ligge under alternative prisen for prioritert elektrisitet. BKK Varme legger seg konsekvent på eit prisnivå under alternative energikjelder som i dei fleste tilfeller er kombinasjonen uprioritert el olje. Bruk av fjernvarme fører i tillegg til eit enklare oppvarmingssystem der ein er garantert ein viss leveranse, og slepp dermed uføresette utgifter for eventuelle problem med eigen varmeproduksjon. BKK Varme overvakar og vedlikeheld kundesentralen. Vedlikehald av det vannbårne systemet i bygget fell sjølvsagt på eigar/driftar. Konsekvensar for kommunen Bergen kommune har tydelige ambisjonar for utnytting av avfallsvarmen med ynskje om ein plan for 80% utnytting. Dette målet kan berre nås gjennom ytterligare vekst av fjernvarme systemet, spesielt er det vesentlig å utnytte varmen i sommarhalvåret. Utan fjernvarme vil det vere vanskeleg å nå det statlige kravet om 50% energiutnytting for avfallsforbrenningsanlegget. BKK Varme har og vore ein av aktørane til samarbeidet om graving i sentrum, og bidrege til ein kostnadseffektiv måte å utføre VA og vegfornying på ved at kostnader vert delt på fleire aktørar. BKK varme har investert 800 mill. kr i fjernvarme dei første 10 åra er. Med planlagt vekst dei neste10 åra vil behovet for investering ligge på kring 600 mill.kr. Med eit godt utbygd fjernvarmenett i store delar av sentrum vil Bergen ha ein infrastruktur for energidistribusjon som vil vere fleksibel i forhold til bruk av energikjelde, og det er mulig på ein enkel måte å få ein meir miljøvennleg energibruk i bygg etterkvart som ny teknologi vert utvikla. Passivhus kontra fjernvarme Det har vore mykje diskusjonar om fjernvarme i forhold til lavenergi og passivhus. Ofte vert det hevda at det er umuleg med både og sidan begge medfører ekstra investeringskostnadar. Men det er utvikla forenkla vannbårne system til bruk i bygg med ekstremt lave oppvarmingsbehov, og modulbygging medfører at prisen på det vannbårne systemet går ned. Dette gir muligheiter for å bygge passivhus med vannbåren infrastruktur til bruk av fjernvarme. Studiar i Sverige har vist at passivhus med berre elektrisitet til oppvarming ikkje er miljømessig betre enn gamle konvensjonelle hus med vannbårne varmesystem dersom ein reknar med at elektrisitet gir opphav til CO 2 utslepp. Dette fordi fjernvarme gir en fleksibilitet til å velje fornybare energikjelder. I Enova sin database over prosjekterte og bygde lavenergi- og passivhusprosjekt ligg meirkostnaden i utbyggingsfasen for dei energieffektive bygga mellom 580 NOK/m 2 og 2 440 NOK/m 2 og SINTEF Byggforsk har estimert meirkostnaden til 800 NOK/m 2 for yrkesbygg og 1200 NOK/m 2 for bustadar. Her er det viktig å huske på at dette er kostnadar som ein vil få tilbake gjennom mindre energi kostnadar i bygget si levetid 6

For at fjernvarmen i Bergen skal bli så miljøvennleg som mulig er det viktig å fase ut olje og fossil gass samtidig som ein tar i bruk nye fornybare energikjelder. Her stiller kommunen krav til fjernvarmeselskapet om bruk av fornybare energikjelder. BAKGRUNN FOR VURDERINGANE KRING KLIMAGASSUTSLEPP FRÅ FJERNVARME I BERGEN Det er mange vurderingar som skal gjerast før ein kan sette eit tal for klimagassutslepp frå fjernvarme, og det er viktig å vere klar over føresetnadar som er lagt til grunn når ein skal vurdere resultatet. Fjernvermesystemet og andre større oppvarmingssystem har behov for både hovudenergikjelde/er og tilleggsenergi. Tilleggsenergien er i hovudsak naudsynt for at hovudenergisystemet ikkje skal vere overdimensjonert. Denne tar hand om ekstra kalde dagar og stopp i hovudanlegget pga. reparasjonar og ettersyn. For fjernvarmesystemet og større varmepumper er tilleggsenergien i dag gjerne olje, gass og el. Varmepumper i einebustadar har og behov for tileggsenergi men er ikkje like synleg då det vert dekka av ein liten vedomn eller ein elektrisk omn. Her er ein kort gjennomgang av kva ein må tenke på for dei ulike energikjeldene. Det er ikkje tatt med foredling og transport av brensel i betraktningane. Avfall Ein kan sjå på avfall som ei energikjelde som alle andre og dermed vekte mellom biologisk og fossilt material. På grunnlag av denne vektinga vert CO 2 innhaldet berekna. Her er det brukt tal Norsk Energi har tatt fram på 98 tonn CO 2 /GWh. Ein kan og utgå i frå at avfallet blir produsert uavhenging av om energien i avfallet vert brukt eller ikkje. Då vil alle CO 2 utsleppa bli belasta avfallshandteringa og ikkje fjernvarmen og vi får 0 tonn CO 2 /GWh. Ny Teknisk forskrift til Plan og bygningslova (TEK10) har valt dette settet å rekne. I Sverige er det vanleg å bruke ein mellomting av desse, der halvparten av det fossile materialet i avfallet vert rekna til fjernvarme, og halvparten vet rekna til avfallshandteringa. Vi har valt å vise to ulike betraktningar for avfall, både ein faktor der den fossile delen av avfallet vert allokert til fjernvarme (Fall 1) og ein faktor der alle utslepp vert allokert til avfallshandteringa (Fall 2). Gass og olje Desse energikjeldene har kjente utsleppsverdiar av CO 2 og er difor relativt enkle å berekne. Men ein må likevel ta omsyn til verknadsgrad. Her er tal frå BKK varme sine kjelar i Rådalen brukt. Verknadsgraden her ligg på 92-94%. El Elektrisitet er på same måte som fjernvarme ein energiberar for å transportere energi. CO 2 utsleppet er derfor avhengig av korleis elektrisiteten vert produsert. Er det kol, olje eller fornybare kjelder. El-nettet på vestlandet er kopla saman med resten av landet, som igjen er kopla saman med nabolanda og sentraleuropa. I prinsippet betyr det at vi må velje kva område vi skal inkludere i vår betraktning. Er det Noreg eller Europa. Eller ulike marginalbetraktningar for elektrisitetsproduksjon som er relevante. Her har vi valt ein Nordisk miks som gir eit utslepp av CO 2 for straumproduksjonen på 211 tonn/gwh og ein marginalbetraktning som gir 600 tonn/gwh (Fall 3). Det er ikkje valt å bruke Norsk elmiks eller nullutslepp frå el fordi det er ein ønska politikk å minske bruk av strøm til oppvarming. Bioenergi CO 2 frå bioenergi inngår som ein del av det naturlege krinsløpet fordi det biologiske materialet veks og tar opp CO 2 og blir hausta og avgir CO 2 innafor ein relativt kort tidsperiode. Klimaeffekt av bioenergi vert difor sett til 0 tonn/gwh sida CO 2. 7

AKTUELLE FORNYBARE KJELDER For å minske klimagassutslepp frå fjernvarme i åra framover er det naudsynt å ta i bruk alternative fornybare kjelder som erstattar tilleggsenergien, olje, gass og el. Alle fornybare kjelder har CO 2 utslepp tilnærma lik null. Det er berre produksjon og transport av brensle som gir utslepp. Men det ser vi bort i frå her. Dei mest aktuelle brensletypane vert presentert her: Returflis Dette er flisa rivningsvirke. Det meste blir i dag sendt ut av regionen. Denne varmekjelda kan i avgrensa omfang brukast i dagens avfallsforbrenningsanlegg. Prosjekta i Åsane og Loddefjord er baserte på returflis, men hovudfjernvarmenettet i Bergen kan og få eige returflisanlegg. Anlegg for returflis er kostbare investeringar og krev meir reining enn vanleg skogsflis, til gjengjeld er brenselkostnaden lav. Skogsflis Dette er tømmer som vert flisa opp og nytta rå eller tørka i biobrensel anlegg. Det er eit liten marknad for skogsflis på Vestlandet, men ein stor aktør kan endre dette bilete. På Austlandet er dette ei viktig varmekjelde for fleire mellomstore fjernvarmeanlegg. Anlegga for skogsflis er relativt kostbare og har middels brenslekostnad. Men på Vestlandet er det mykje skog egna for dette. Pellets Pellets er knust og tørka trevirke som pressast saman til små sigarettstumpstore sylindrar. Det kan brukast i eigne kjelar eller i ombygde oljekjelar. Sistnemnte krev ein betydeleg ombygging. Dette er ei typisk kjelde for tilleggsenergi. Bioolje Dette er olje basert på planter som soya og raps eller slakteavfall. Bioolje har dårlegare eigenskapar enn fossil fyringsolje når det gjeld haldbarheit, korrosjon og konsistens. Eksisterande oljekjelsystem og tankanlegg må derfor byggast om. I Sverige vert det i dag brukt meir bioolje enn fyringsolje i fjernvarmeanlegga. Dette er ei typisk tilleggsenergikjelde. Varmepumpe Fjernvarmenettet kan bruke større varmepumper som varmekjelde. Typisk brukar ein då lavtemperaturkjelder som sjøvatn eller kloakk. Dette krev at dei ligg nær kloakkreiningsnlegg eller sjø, og det er knytt økonomiske utfordringar til slike anlegg. Slike anlegg kan ver både baslast og tilleggsenergi. Gassifisering Dette er trevirke som vert utsett for høge temperaturar utan tilførsel av oksygen slik at det vert danna ein gass som kan brukast i tilpassa gasskjelar. Denne teknologien er framleis på utviklingstadiet. Nye fornybare varmekjelder Andre fornybare energikjelder som kan vere aktuelle på lengre sikt er geotermisk energi, der ein plukkar opp varme 5-6 km under bakken. I Danmark vert solvarme nytta i fjernvarmesystema, og det kan vere ei energikjelde med høg verknadsgrad i Bergen og. Utfordringar ved auka produksjonskapasitet Alle nemnde energikjelder medfører utfordringar ved etablering både når det gjeld lokalisering og fordi det er arealkrevjande installasjonar. Anlegga bør ligge nær tyngdepunktet i det eksisterande fjernvarmenettet, som flyttar seg mot sentrum. Alle løysingar 8

med bioenergi krev utslepp til luft, som er ei utfordring i områder med stor befolkningstettleik, eks i sentrum. ENERGIBRUK OG KLIMAGASSUTSLEPP I FJERNVARMESYSTEMET I BERGEN Fjernvarmesystemet i Bergen er basert på avfallsenergi frå forbrenningsanlegget i Rådalen. Avfallsforbrenninga skjer med relativt konstant effekt, men behovet for fjernvarme varierar over året og over døgnet. Derfor ligger behovet for fjernvarme i kalde periodar over det som vert produsert ved forbrenningsanlegget. I andre periodar er det stopp i varmeproduksjonen ved avfallsforbrenningsanlegget pga. driftsproblem eller vedlikehald. I desse periodane blir det nytta tilleggsenergi for å dekke fjernvarmebehovet. I dag er det olje, gass og elektrisitet som vert brukt som tilleggsenergi. I ytterligare andre periodar produserar forbrenningsanlegget meir energi enn det fjernvarmenettet klarar å utnytte. Denne energien blir då uutnytta spillvarme. Målet med kombinasjonen avfallsforbrenning og fjernvarme er å utnytte avfallsenergien så effektivt som mulig. Gjennom heile året vert det og produsert straum frå anlegget, som går inn i det lokale straumnettet Figur 1 viser kva miks av energikjelde som er brukt for å produsere varmen i fjernvarmenettet i Bergen frå 2003 til 2010. Energimiksen frå 2003 til 2010 gir eit gjennomsnittleg utslepp av CO 2 på 139 tonn /GWh fjernvarme då avfall har ein CO 2 faktor på 98 tonn CO 2 /GWh (Fall 1). Dersom ein antar at avfallet likevel vert brent og CO 2 utsleppet difor vert tillagt avfallshandteringa vil utsleppet bli 71 tonn/gwh fjernvarme (Fall 2). For elektrisitet er det rekna med Nordisk elmiks i begge tilfella. Dersom ein reknar på ein marginalbetraktning og Norsk Energi sin faktor for avfall vil utsleppet bli 160 tonn/gwh fjernvarme (Fall 3). Dersom ein brukar direkteverkande el er utsleppa 211 tonn/gwh. Miljømessig er fjernvarme berre så bra som dei energikjeldene som vet brukt i systemet. Potensialet er stort for bruk av fornybar energi og rask innføring av nye energikjelder til mange, men det kan og nyttast fossile kjelder som olje og gass. I dag er det typisk å bruke desse kjeldene som tilleggsenergi i dei periodane effektbehovet er størst eller det er driftsstopp i avfallsforbrenningsanlegget. Difor er det vanskeleg å avgjere akkurat kor "miljøvennleg" fjernvarme er. Det endrar seg frå år til år som vist i figur 2. Sidan avfallsenergien er begrensa av GWh 250 200 150 100 50 0 Energimiks i fjernvarmen i Bergen Avfall Olje Gass El 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Figur 2: Energimiksen i fjernvarmesystemet i Bergen i GWh. Kjelde: BKK Varme tonn 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 - CO2 fra fjernvarme i Bergen 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2020 CO2 (Fall 1) CO2 (Fall 2) CO2 (Fall 3) Figur 3: CO 2 utslepp frå fjernvarme i Bergen for åra 2003 til 2010 med prognose for 2020. 9

tilgang på avfall og kapasiteten på forbrenningsanlegget i Rådalen, har gapet mellom tilgjengleg avfallsenergi og produsert fjernvarme gradvis auka. Dette er vist i figur 3. GWh 400 350 300 250 200 Fjernvarmeproduksjon Avfallsenergi Avfallsenergi i fjernvarme 150 I 2010 vart linje 2 ved forbrenningsanlegget starta opp og det vil gi ein 100 50 vesentleg auke i tilgangen på avfallsvarme inn i fjernvarmesystemet i åra 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 0 År framover, som vist av den rosa linja i figur 3. Men med auka etterspørsel Figur 4: Forholdet mellom produsert fjernvarme og utnytbar på fjernvarme vil behovet for avfallsenergi inkl. prognose fram mot 2020. tilleggsenergi igjen auke. Då er det Kjelde: BKK Varme viktig at BKK Varme vel fornybare kjelder som tilleggsenergi i framtida. For fjernvarmesystemet i Trondheim er det gjort ei LCA (Livscyklusanalyse) studie for tidsperioden 1986 til 2008 som viser at bruk av fjernvarme har minska utslepp av CO 2 med mellom 20 000 og 70 000 tonn CO 2 per år i forhold til referansesystemet. (Nordisk elmiks er brukt for å berekne utslepp frå elektrisitet). For at fjernvarme som energiberar skal bli meir miljøvennleg er det behov for å fase ut olje og fossil gass som tilleggsenergi og bruke meir fornybar energi. I følje BKK Varme jobbar dei aktivt med ein plan for bruk av meir miljøvennlege energikjelder inn i fjernvarmesystemet. Energiutnytting i avfallforbrenningsanlegget Avfallsforbrenningsanlegget i Rådalen produserar ei bestemt mengd energi. For 2009 vart 4,1GWh straum og 1337,7 GWh varme utnytta i fjernvarmesystemet. Energiutnyttinga var i 2009 68%. Anlegget har eit myndigheitskrav for energiutnytting på 50%. Bystyret etterspurde i 1998 ein plan for å auke energiutnyttingsgraden til 80%. BKK jobbar med å nå dette målet. Energiutnyttingsgraden ligg i dag mellom 60 og 70%. Med opning av ny forbrenningslinje vil denne utnyttingsgraden truleg gå noko ned før fjernvarmenettet har bygd seg opp til å utnytte den ekstra tilgjenglege energien som linje 2 gir. I den nye forbrenningsomnen i linje 2 er det mulig å ta ut ein større del straum utan at verkingsgraden i forbrenningsanlegget går ned, men det er umuleg å få like god energiutnytting utan å produsere varme til eit fjernvarmenett. PROGNOSAR FOR VEKST I FJERNVARMEPRODUKSJONEN I BERGEN BKK Varme sin prognose for fjernvarmeproduksjonen i Bergen viser at det vil bli ein betydelig auke i åra framover. Frå 230 GWh/år i dag til 370 GWh/år i 2020. I tillegg kjem fjernvarmeprosjekta i Åsane og Loddefjord på til saman 40 GWh/år. Då vil avfallsenergi kunne dekke 240-270 GWh (64-72%) av fjernvarmeproduksjonen i hovudnettet. Dei siste 100-130 GWh vil måtte kome frå andre kjelder, fortrinnsvis fornybare. Prognosen i figuren baserar seg på tal frå bestillingsskjema, rammesøknadar, reguleringsplanar, kommuneplanens arealdel og kartlegging av eksisterande bygg. 55% av dette volumet er estimert å kome frå eksisterande bygg og 45% frå nye bygg 10

90% av levert fjernvarme i dag går til bygg som tidligare brukte olje og el til oppvarming. Dette føresett vekst etter prognosen, vil det om ti år vere 75% av varmen som er erstatning for olje og el i bygg som vart bygd før fjernvarme var tilgjengeleg. Dersom utbygging av fjernvarme skal vere mulig i heile konsesjonsområdet slik at eksisterande bygg får muligheit til å knyte seg til fjernvarme nettet i størst mulig grad, er det viktig at det ikkje blir gitt for mange dispensasjonar langs linjenettet på veg ut til ytterpunkta. Dispensasjonar for nye bygg kan medføre at det på sikt ikkje vil vere mulig å få med alle potensielle eksisterande bygg i ytterkantane av området. GWh 400 375 350 325 300 275 250 225 200 175 230 Prognose fjernvarme Bergen [GWh] 240 260 300 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016-2020 År Figur 5: Prognose for vekst i fjernvarmeproduksjonen. Kjelde: BKK Varme 310 320 370 PROGNOSE FOR ENERGIMIKSEN I FJERNVARMEPRODUKSJONEN Det er laga ein prognose for korleis energimiksen i fjernvarmesystemet vil sjå ut i åra framover, og i følje 400 BKK vert det jobba for at fornybarandelen skal bli så stor som 300 350 mulig framover. Prognose for Energimiks Fjernvarme i Bergen 2010-2020 250 Avfall Gass Elektrisitet Bio div Olje Det er lagt inn ein komponent kalla "Bio div." Dette er eit samlenamn for energikjelder som bioolje, skogsflis, returflis og pellets. Flis og rivningsvirke vil først og fremst vere ein del av basislasta i lag med avfallsenergien, mens pellets og bioolje vil bli brukt som GWh 200 150 100 50 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 År Figur 5: Prognose for energimiks i fjernvarmesystemet i Bergen 2010 2020. Kjelde: BKK Varme 2010 tilleggsenergi. På grunn av forsyningssikkerheit ligg det i åra framover framleis inne ein del bruk av gass og olje. Desse vil fungere som reservekjelder ved driftsavbrot på avfallsforbrenningsanlegget og biobrenselanlegg og truleg og som ein del av tilleggsenergien. Dersom både avfallsenergi og bioenergi vert rekna som fornybar energi (Fall 2) vil fornybarandelen i fjernvarmenettet komme over 95% i 2020 i denne prognosen. Dersom avfallsenergi vert rekna som i Fall 1 og bioenergi som fornybar vil fornybarandelen vere nærar 70%. KVA ER ALTERNATIVET TIL FJERNVARME? Vannbårne varmesystem for oppvarming av bygg skapar ein stor fleksibilitet for bruk av ulike energikjelder over tid. Det er ingenting som automatisk koplar vannbårne varmesystem til avfallsforbrenning. Når tidene endrar seg, teknologien blir betre og nye energikjelder kjem på marknaden er det mulig å bytte til meir miljøvennlege energikjelder utan store inngrep. I Norge har vi bygd oss inn i eit avhengigheitsforhold av elektrisitet til oppvarming pga. at dei 11

fleste bygg har direkteverkande elektrisk oppvarming. Byte av oppvarmingskjelde vert då veldig dyre. Fjernvarme er ein enkel måte å tilføre energi til vannbårne system i dei områda denne infrastrukturen er utbygd. Det gjer det og enkelt for utbyggarar å velje dette alternative framfor direkteverkande elektrisitet sidan kvart bygg ikkje treng eigen varmesentral. Fjernvarme skapar og muligheiter til bruk av fornybare energikjelder som vanskeleg lar seg bruke til enkeltbygg fordi det enten treng avansert reiningsteknologi som avfall og rivningsvirke, eller har store investeringskostnadar som djuptliggande jordvarme. Dette betyr at fjernvarme skapar muligheiter for utnytting av energi som elles ikkje ville blitt brukt. Fjernvarme er ei særs god løysing for gamle bygg med vannbårne varmesystem som ligg innafor konsesjonsområde for fjernvarme. Særskilt om dei allereie har vannbårne varmesystem. Varmebehovet i slike bygg i Bergen er stipulert til ca. 65 GWh/år, der total vekst for fjernvarme er berekna til 130 GWh. Passivhus Bygging av passivhus og andre energieffektive bygg er positivt og heilt naudsynt for å få ned energibruk i bygg. Kor bra dess bygga er ur eit miljøperspektiv er avhengig av kva energi som vert brukt til den oppvarminga som likevel trengs særskilt når det gjeld varmvatn, og korleis ein løyser kjølebehovet. Det ofte argumentert at vannbårne system er for dyre for desse bygga, men det er ingenting i vegen for å bruke fjernvarme til oppvarming og varmvatn i energieffektive bygg. Men systemet må utformast etter behovet. For dette segmentet er det derfor utvikla forenkla og kostnadseffektive system som alternativ. Det er derfor ikkje automatikk i at energieffektive bygg ikkje kan bruke fjernvarme. I Sverige er det gjort studiar som viser at eldre hus som brukar fjernvarme ikkje kjem dårlegare ut miljømessig enn nye passivhus som brukar el til oppvarming. Dette viser kor viktig energivalet er sjølv når mengdene er små. For eksisterande bygg For eksisterande bygg som er moden for oppgradering kan det svare seg å oppgradere bygningskroppen til eit tilnærma passivhusnivå men for alle andre eksisterande bygg er utskifting av energikjelde betre. Særskilt i bygg som brukar olje er dette viktig og relativt enkelt då dei ofte har vannbårne system. Her er ofte fjernvarme den enklaste løysinga. 90% av levert fjernvarme i dag går til bygg som tidligare brukte olje og el til oppvarming. Pellets og anna biobrensel Mangen av dei ulike biobrensla som er nemnt tidligare kan og brukast i liten skala i einskilde bygg eller nærvarmeanlegg. Pellets er best for små anlegg mens flis er mulig i større nærvameanlegg. Desse er alle klimanøytrale oppvarmingskjelder. Men ulempene med alle typar biobrensel er at ein får utslepp av NO X, og partiklar og andre stoff som gir lokal luftforureining. Derfor kan fjernvarme vere ei betre løysing i sentrumsnære områder. Varmepumper Varmepumper gir relativt lave klimagassutslepp normalt sett og kan vere eit godt alternativ. Det er fleire ulike typar varmepumper der luft-til-luft varmepumpene er mest vanlege i for bustader. Desse har typisk ein årsverknadsgrad på 2,4 dvs. at den brukar 1 kwh straum og gir 2,4 kwh varme tilbake. Desse er gode her i Bergen ved normale vintertemperaturar, men er langt mindre effektive når det er skikkeleg kaldt. Veske-til-veske varmepumper er ein annan type som tek varmen frå lavtempererte kjelder som jord eller sjøvatn. Desse er generelt meir effektive å har typisk ei årsverknadsgrad på 3,3 Desse er avhengige av eit vannbårent varme- 12

system i bygget. Desse er ikkje like temperaturkjenslege sidan varmekjelda held ein meir konstant temperatur. Luft-til-veske er den siste typen varmepumper desse ar avhengige av utetemperaturen men brukar eit vannbårent system i bygget. Når det gjeld varmepumper er det viktig å hugse at det likevel er elektrisitet som blir brukt til oppvarming. Det betyr at når det er kaldt og behovet for energi er størst og varmepumpa gir minst energi vil el-nettet får ein nesten like stor belastning som om ein kun brukar el til oppvarming. Dette betyr at utifrå eit forsyningssikkerheitsperspektiv er fjernvarme å føretrekke framfor varmepumper, spesielt gjeld dette luft/luft varmepumper. Det er og viktig å vite at varmepumper sjeldan står åleine for oppvarminga, det er behov for ei reservekjelde for ekstra kalde dagar, på lik linje med fjernvarmen sin tilleggsenergi. Solpanel Solpanel varmar vatn og kan vere eit godt lokalt alternativ til bruk av fjernvarme til oppvarming, men det er behov for lagring av energi og reserveenergi for oppvarming på grunn av at energien ikkje nødvendigvis er tilgjengeleg når behovet er størst. Det er mange måtar å lagre denne energien på å i dag er det relativt enkelt. Andre fornybare løysingar Det finst mange ulike måtar å produsere energi på lokalt, t.d. små vindkraftverk, solceller, geotermisk mm men dei fleste er framleis dyre og avhengig av ver og vind og derfor lite aktuelle i stor utstrekning. Oversikt over CO 2 utslepp for ulike energiberar. Tabell 1 visar utsleppsfaktorar for ulike oppvarmings alternativ i dag samt fjernvarme for 2020. Fornybare kjelder er ikkje angitt då dei har CO 2 utslepp lik null. Her er det viktig å hugse på at bruk av varmepumper oftast krev ei spisslast kjelde som vil auke utsleppa med ca 20% og at avfallsenergien er ein energi som vi likevel produserar og vil gå til spille dersom vi ikkje brukar han. Tabell 1: CO 2 faktorar for elektrisitet og varmepumper Energikjelde Presiseringar ton CO 2 / GWh Olje 378 Gass 240 Elektrisitet Nordisk miks 211 Elektrisitet Marginalbetraktning 600 Varmepumpe luft-luft Årsverkingsgrad 2,4 88 Varmepumpe jord/sjø-vann Årsverkingsgrad 3,3 64 Fjernvarme (2003-2010) Avfall inkl. CO 2 139 Fjernvarme (2003-2010) Avfall ingen CO 2 71 Fjernvarme (2020) Avfall inkl. CO 2 85 Fjernvarme (2020) Avfall ingen CO 2 13 KONKLUSJON Miljøeffekten av fjernvarme i Bergen Fjernvarmesystemet gir god fleksibilitet når det gjeld val av energikjelde, meir miljøvennlege energikjelder kan førast inn i nettet etterkvart som desse vert tilgjengelege både teknologisk og økonomisk. Den største gevinsten får ein når eksisterande bygg kan knytte seg til fjernvarmesystemet. Særskilt om dei allereie har vannbårne varmesystem. 90% av levert fjernvarme i dag går til bygg som tidligare brukte olje og el til oppvarming. Varmebehovet i 13

eksisterande bygg som vil kunne knyte seg til fjernvarmenettet med planlegd fjernvarmeutbygging i Bergen er stipulert til ca. 65 GWh/år, der total vekst for fjernvarme er berekna til 130 GWh. Klimagassutsleppa i fjernvarmesystemet i Bergen er relativt lave pga. stor andel avfall. Dersom ein jamfør klimagassutsleppa med bruk av olje, el og varmepumper, ligger fjernvarme i dag langt under olje, noko under elektrisitet men på omtrent same nivå som varmepumper når ein tar med at varmepumper og treng tilleggsenergi. Dette betyr at det er få varmekjelder som vert brukt i dag som miljømessig er betre enn fjernvarme, og med auka bruk av fornybar energi inn i nettet vil dette forbetre seg ytterligare. På sikt vil fjernvarmen i Bergen i større grad kome frå fornybare kjelder. I stort kan ein seie at det er val av energi inn i systemet som bestemmer miljøeffekten. For å påverke denne er det vesentlig at dei energikjeldene som vert brukt inn i systemet er så miljøvennlege som råd, og at ein går vekk frå fossile kjelder som tilleggsenergi og erstattar desse med fornybare. Fjernverme skapar og muligheiter til bruk av fornybare energikjelder som vanskeleg lar seg bruke til enkeltbygg fordi det enten treng avansert reiningsteknologi som avfall og rivningsvirke, eller har store investeringskostnadar som djuptliggande jordvarme. Dette betyr at fjernvarme skapar muligheiter for utnytting av energi som elles ikkje ville blitt brukt. ØKONOMI Det er i byggefasen at meirkostnadane for installasjon av det vannbårne varmesystem vil kome. I driftsfasen er fjernvarme enkelt og sikkert utan store kostnadar, sidan ein her betalar for produktet ferdig varme i motsetning til energiråvare dersom ein skal produsere varmen sjølv. Vannbårne anlegg krev ein ekstra kostnad i forhold til installasjon av panelomnar. Men dei gir fordelar i form av større fleksibilitet til å velje alternative energiformer i framtida. Det kan diskuterast om kostnaden for dette systemet skal lastast fjernvarme, eller om lovverket i dag tilseier at vannbårne system likevel skal installerast for å skape eit meir energieffektivt oppvarmingssystem i framtida. Konsekvensane for kommunen er ein by med eit meir fleksibelt energisystem til ein pris av mykje graving i grunnen i anleggsperioden. KJELDER. SSB og Norsk Energi har vore behjelpelige med data på CO 2 utslepp frå ulike kjelder. BKK Varme har bidratt med informasjon kring fjernvarmenettet og energibruk i dag og prognosar framover, og kva energikjelder som kan vere aktuelle, samt økonomiske betraktningar. BIR har bidratt med data og informasjon om avfallsforbrenningsanlegget i Rådalen. Enova har ei nettside med ei samling ulike lavenergi og passivhusprosjekt der meirkostnadar for prosjekta er gitt, http://naring.enova.no/sitepageview.aspx?sitepageid=1151 Artikkel i TU om kostnader for vannbåren varme kontra elektrisk oppvarming. http://www.tu.no/energi/article238321.ece 14

Rapportar: Waste to Heat LCA - Greenhouse Gas Emissions (LCA for fjernvarmesystemet i Trondheim), NTNU, 2009 Kostnader ved installasjon av vannbåren varme - Sammenlikning av Norge og Sverige, Prognosesenteret, 2010 15