Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar

Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar Voss kommune, mars 216 1

Innhald Samandrag...4 1 Bakgrunn og lovgrunnlag...6 2 Informasjon om oversikten...7 2.1 Kjelder og statistikk...7 2.2 Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar...7 2.3 Organisering av prosessen...7 2.4 Framtidig styringsmodell...8 3 Helsetilstand og påverknadsfaktorar...9 3.1 Folketal og demografi...9 3.1.1 Utviklingstrekk...9 3.1.2 Folketalsframskriving...9 3.1.3 Inn og utflytting... 12 3.1.4 Antal levandefødte... 12 3.1.5 Etnisitet... 13 3.1.6 Personar som bur åleine... 14 3.1.7 Oppsummering status og utviklingstrekk Lokalisering av fokusområde... 14 3.2 Oppvekst og levekår... 15 3.2.1 Utdanningsnivå... 15 3.2.2 Låg inntekt i familiar... 16 3.2.3 Inntektsulikskap... 17 3.2.4 Medianinntekt (Hushaldningar)... 18 3.2.5 Arbeidsløyse... 19 3.2.6 Uføretrygda... 19 3.2.7 Born av eineforsørgjarar... 2 3.2.8 Eineforsørgjarar... 21 3.2.9 Sjukefråvær... 21 3.2.1 Gradert sjukemelding... 22 3.2.11 Mottakarar av sosialhjelp... 23 3.2.12 Kriminalitet... 24 3.2.13 Kort oppsummering. Lokalisering av fokusområde,... 25 3.3. Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern)... 25 3.3.1 Drikkevasskvalitet... 25 3.3.2 Personskadar... 25 3.3.3 Trafikkulukker... 27 3.3.4 Luftkvalitet... 27 2

3.3.5 Støy... 28 3.3.6 Oppsummering status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde... 28 3.4. Skule... 28 3.4.1 Trivsel... 28 3.4.2 Mobbing i 7. og 1. klasse... 28 3.4.3 Leseferdighet... 29 3.4.4. Fråfall i vidaregåande skule... 3 3.4.5 Oppsummering status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde... 31 3.5 Levevanar... 31 3.5.1 Røyking... 31 3.5.2 Overvekt og fedme... 32 3.5.3 Rus... 33 3.5.4 Aktivitet... 35 3.5.5 Kort oppsummering. Lokalisering av fokusområde... 37 3.6 Helse- og sjukdom... 37 3.6.1 Levealder... 37 3.6.2 Primærhelsetenesta, brukarar.... 38 3.6.3 Legemiddelbrukarar... 39 3.6.4 Kreft, nye tilfelle... 4 3.6.5 Dødelegheit... 41 3.6.6 Fødselsvekt... 42 3.6.7 Vaksinasjon... 43 3.6.8 Tannhelse... 44 3.6.9 Kort oppsummering. Lokalisering av fokusområde... 45 3.7 Sentrale statlege føringar for folkehelsearbeidet... 45 3.8 Status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde.... 45 3.9 Mål strategiar og tiltak for folkehelsearbeidet i Voss... 47 4 VEDLEGG. 4.1 Årshjul - oppdatering 3

Samandrag Status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde. Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar viser at Voss kommune gjennomgåande kjem ut med resultat som ligg over snittet i landet og Hordaland. Vi kan slå fast at folkehelsa i Voss er god målt etter nasjonal standard og særs god om vi legg eit internasjonalt perspektiv til grunn. Materialet har òg lokalisert ein del utfordringar, både på kort og lengre sikt, som må kome i fokus ved utforming av mål, strategiar og tiltak for folkehelsearbeidet i Voss. Folketal og demografi: Den spesielle demografien med ein særs høg andel eldre over 8 år. Talet på eldre vil auke kraftig i eit 2-årsperspektiv Auka tal på flyktningar framover Oppvekst- og levekår: Arbeidsløysa er låg, men flyktningar, spesielt dei som kjem frå Afrika og Asia slit med å koma i arbeid. Tal unge mottakarar av sosialhjelp er høgt og har vore det over tid, til tross for at dette har vore prioritert innsatsområde i mange år. Fleire born veks opp i familiar med låg inntekt i Voss enn snittet i Hordaland Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern): Manglar ressursar til og oppfylging av miljøretta helsevern Voss er markert over snittet i landet og Hordaland når det gjeld personskader med innlegging i sjukehus Talet på drepne i trafikken er høgt samanlikna med Hordland fylke Usikkerheit knytt til luftkvalitet i sentrumsområda Skule: Fråfall i vidaregåande skular er under snittet i landet og Hordaland, men det må fylgjast med på utviklinga. Helse- og sjukdom: Høg fødselsvekt Kjønnsspesifikke tiltak for menn som er vesentleg meir utsett for KOLS, hjartekarsjukdomar og brutale dødsfall enn kvinner. Dette er tendensar som er like i landet elles. Gjennomsnittstala gir ikkje grunnlag for å vurdere sosiale skilnader. Nasjonal statistikk viser at; Sosiale skilnader i helse er ikkje blitt redusert Skilnader i dødstal mellom utdanningsgrupper har auka 4

Mål strategiar og tiltak for folkehelsearbeidet i Voss Mål: Fleire leveår med god helse og trivsel Skape eit lokalsamfunn som fremjar helse for alle og reduserer helseskilnadar Strategiar: Alle planar skal vurdere konsekvensar for folkehelsa, med spesiell fokus på; o sosial ulikskap o føresetnader for meistring i samfunnet o deltaking og universell utforming Vri ressursbruk frå reparasjon til tidleg innsats/førebygging Forsterka innsats på lokalt folkehelsearbeid og samordna innsats for helsefremjande nærmiljø Utvikle samspelet med frivillig sektor, partane i arbeidslivet, næringsaktørar Tverrsektoriell startegi for aktiv, trygg og sunn aldring Leggja til rette for helsefremjande vanar i lokalsamfunnet Sikre likeverdige moglegheiter for barn og unge 5

1 Bakgrunn og lovgrunnlag Kommunane skal ha skriftleg oversikt over helsetilstanden i befolkninga og positive og negative faktorar som kan verka inn på denne. Kravet er forankra i folkehelselov, smittevernlov, forskrift om oversikt over folkehelsa (folkehelseforskrifta), forskrift om miljøretta helsevern og forskrift om kommunane sitt helsefremjande og førebyggjande arbeid i helsestasjons- og skulehelsetenesta. Oversikta skal identifisere folkehelseutfordringar og ressursar. I tillegg skal den innehalde faglege vurderingar av årsaksforhold og konsekvensar. Kommunen skal særleg vera merksam på trekk ved utviklinga som kan skapa eller oppretthalda sosiale eller helsemessige problem eller sosiale helseskilnadar. Det skal utarbeidast eit samla oversiktsdokument kvart fjerde år som skal liggja til grunn for det langsiktige systematiske folkehelsearbeidet. Dokumentet skal føreliggja ved oppstart av arbeidet med planstrategidokumentet og danna grunnlag for å fastsetja mål og strategiar for folkehelsearbeidet. Kommunen skal samarbeida og utveksla informasjon med fylkeskommunen i arbeidet med oversiktsdokumentet. Oversikten skal vere tufta på: Opplysningar som statleg helsemynde og fylkeskommunen gjer tilgjengeleg Kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn som kan ha innverknad på befolkninga si helse Etter forskrifta skal den tematiske inndelinga av oversiktsdokumentet innehalda informasjon og vurderingar av; Befolkningssamansetning Oppvekst- og levekårsforhold Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø Skader og ulukker Helserelatert åtferd Helsetilstand Kommunane skal utarbeide eit samla oversiktsdokument kvart fjerde år som skal ligga til grunn for det langsiktige folkehelsearbeidet. Dette er ein oppdatert versjon frå fjoråret der figurar og tekst er oppdatert med nye tal. Dokumentet skal liggja til grunn i arbeidet med ny planstrategi. Oversiktsdokumentet skal etter forskrifta vera allment tilgjengeleg slik at frivillige organisasjonar og befolkninga får tilgang til informasjon som grunnlag for å medverke i beslutningsprosessar av betyding for folkehelsa. 6

2 Informasjon om oversikten 2.1 Kjelder og statistikk Statistikk, tabellar og informasjon er henta frå - eller basert på - tall frå: - Folkehelseinstituttets statistikksider kommunehelsa og meldingssystem for smittsame sjukdomar (MSIS) - Statistikk i vest - Utdanningsdirektoratet skuleporten - SSB og KOSTRA - Ungdata - Risikoindeks for folkehelse frå Hordaland fylkeskommune Kjelda er vist i dei einskilde tabellane/diagramma. 2.2 Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar Ved vurdering av årsaker er det etter råd i merknadar til folkehelseforskrifta tatt utgangspunkt i den kunnskap som eksisterer om kva som ligg bak dei forholda som kan ha ført til den situasjonen som er dokumentert. I tillegg er vurderingane tufta på lokale erfaringar/vurderingar. Hovudfokuset i den første oversiktsrapporten har vore å kartlegge trekk ved utviklinga som er tilgjengeleg ved hjelp av statistikk. Årleg har kommuneoverlegane og folkehelsekoordinatorane i Hardanger/Voss eit møte der fokus er på oversiktsarbeidet. Intensjonen er at oversikten over eksisterande og framtidige folkehelsetiltak vil bli lagt ut i ein idébank som er felles for Hardangerkommunane, Vaksdal og Voss, jf. prosjekt Folkehelse og Samhandlingsreforma i Hardanger og Voss 214 215. 2.3 Organisering av prosessen Oppgåvene kommunane skal løyse er definert i lover og forskrifter som referert i kap. 1. Styringssystemet må sikre; 1. Fagleg vurdering av status og utfordringar i folkehelsearbeidet 2. Formulering av mål og strategiar 3. Utforming av tiltak 4. System for evaluering og oversikt. I Voss kommune er ansvaret for utarbeiding av oversiktsdokumentet lagt til kommunalavdelinga for kultur og fritid. Rådmannen si leiargruppe er styringsgruppe for planarbeidet. Ei arbeidsgruppe med folkehelsekoordinator, kommuneoverlege, Plan og miljøvernsjef og spesialrådgjevar i Stab har utarbeidd oversiktsdokumentet over helsetilstand og påverknadsfaktorar i Voss. 7

Etter 6 i Folkehelseloven skal oversiktsdokumentet inngå som grunnlag for arbeidet med kommunen sin planstrategi. Lova legg opp til at «drøfting av kommunens folkehelseutfordringar bør inngå i strategien, jf. Plan og bygningsloven 1-1. Kommunen skal i sitt videre arbeid med kommuneplanen fastsette overordnede mål og strategier for folkehelsearbeidet som er egnet til å møte de utfordringer kommunen står overfor med utgangspunkt i oversikten etter 5 annet ledd.» 2.4 Framtidig styringsmodell Kravet er at eit samla oversiktsdokumentet skal utarbeidast kvart 4. år. Det skal vera klart ved oppstart av arbeidet med kommunal planstrategi etter plan og bygningslova 1-1. Det er òg krav om løpande evaluering/oppdatering av oversiktsdokumentet. Folkehelsearbeidet skal fungera som illustrert i følgjande sirkel; For å sikra at lovpålagte krav vert følgd opp (lov om Internkontroll 3) er Årshjulet til Voss kommune justert som følgjer; Folkehelsekoordinator har ansvar for at det i januar kvart år vert utarbeidd plan for oppdatering av data. Planen skal vere konkret på kven som har ansvar for kva og når oppdatert data skal vera tilgjengeleg. Tidspunkt for løpande oppdatering må tilpassast årleg rullering av økonomiplanarbeidet, slik at endra behov kan innarbeidast i årsbudsjettet 8

3 Helsetilstand og påverknadsfaktorar Hordaland fylkeskommune har utgitt ein risikoindeks for folkehelse. Denne vart utgjeven i 212 og 215. I rapporten prøver dei å finna kor høg risiko kommunane har for negativ utvikling i folkehelsa, ikkje kor god eller dårleg folkehelse kommunane har i dag. Det som kjem fram i rapporten viser at Voss kommune har størst utfordring for å utvikla dårleg folkehelse gjennom høg snittalder. 3.1 Folketal og demografi «Befolkningsutvikling blir gjerne sett på som den ene store indikatoren for regional utvikling. Ønsket om befolkningsvekst har sammenheng med flere forhold bl.a. kommunens inntektsgrunnlag og tilgang på arbeidskraft. Utvikling i antall innbyggere har betydning for kommunens planer når det gjelder omfang og kvalitet av de ulike tjenestene som skal leveres til innbyggerne i fremtiden. Kilde: SSB, KS» Analyse av folketal og demografi er sentrale nøkkelindikatorar også i folkehelseplanlegging. 3.1.1 Utviklingstrekk Folketalet i kommunen har vore relativt stabilt dei siste 1-åra. Frå 1978 til 1991 var folketalet tilnærma konstant. Etter den tid har kommunen hatt nedgang fram til 1999. Frå 2 har folketalet i hovudsak vore i svak vekst. Ved inngangen av 215 hadde kommunen eit folketal på 14 347 innbyggjarar, og berekna folketal 31.12.15 var 14 445. Folketalet i Noreg er forventa å auke sterkt dei neste 5 åra. I tillegg til at vi får fleire innvandrarar, vil folketalet bli prega av ein stadig større del eldre. Talet på innvandrar i Voss er likevel lågt samanlikna med fylket og landet. Framskrivingane for Voss viser òg ein jamn auke og om ti år vil folketalet ha auka med ca. 1 (tabell 1). I Bergen vil folketalet truleg få ein langt sterkare vekst. Voss bør ved god tilrettelegging kunne ta del i denne veksten. God tilgang på attraktive, sentrumsnære bustader/bustadtomter og ein opprusta Vossabane vil vera dei to viktigaste momenta for å kunne ta del i denne folkeauken. Voss har i dag eit godt omdøme som reisemål og bør også kunne marknadsførast som ein attraktiv bukommune. 3.1.2 Folketalsframskriving «Høg levealder er uttrykk for at folk er ved god helse og at vi har gode velferdsordningar, men fleire eldre inneber og at det vert fleire som er sjuke og har behov for helse- og omsorgstenester.» FHI. Tabell 1: Folketalsframskriving, 215-24, basert på middels folkevekst (SSB 214, MMMM). 215 216 217 218 219 22 225 23 235 24-5 979 97 958 949 953 974 121 133 123 114 6-15 1726 1738 1735 1733 1724 177 1743 1787 1843 1848 9

16-19 759 731 738 735 736 743 675 79 714 748 2-66 8281 8334 8393 8469 8514 8538 8651 8751 896 952 67+ 2531 2587 2624 2659 2697 2735 2982 3223 3433 366 Totalt 14276 1436 14448 14545 14624 14697 1572 1553 15919 16268 Dersom Voss kan ta imot deler av den forventa folkeveksten i Bergensområdet vil folketalet i kommunen kunne auka langt utover prognosane frå SSB. Samanlikna med fylket og resten av landet har kommunen framleis ein stor del eldre over 8 år (tabell 2) Tabell 2: Aldersstruktur i Voss samanlikna med fylket og landet. Tall (i %) frå FHI 215. Voss Hordaland Landet Under 18 år 22 22 22 Over 8 år 6,6 4,3 4,3 Snittalderen i Voss og indre deler av fylket er høgare enn i dei ytre delane av fylket (figur 1). 1

Figur 1: Snittalder i Hordaland fylke i 213. Som i landet elles lever kvinner lengre enn menn. I Voss var såleis 7 % av ibuarane over 9 år kvinner i 215. Den vesentlege folketilveksten sidan 196 finn vi i sentrale deler av Voss. Auken har skjedd i sjølve sentrum (tabell 3), men også i området Fenne Mønshaugen og Kvitli Tjukkebygda. I Skulestadmoen har folketalet minka noko dei siste åra (jf. tabell 4). Tabell 3: Utvikling av folketalet på Vossevangen (SSB 214) 27 28 29 211 212 213 Vossevangen 5 674 5 739 5 86 5 95 5 993 6 53 Tabell 4: Utvikling i folketal i ein del grunnkrinsar i kommunen (statistikk.ivest.no, 214). Grunnkrins/ Folketal 21 26 29 214 Bolstad/Vassenden/Rongen 292 273 268 244 Evanger /Skorve /Teigdalen 423 448 424 417 Bordalen / Gjerald 357 351 356 363 Fenne / Mønshaugen 964 999 152 111 Kvitli / Tjukkebygda 164 18 175 1117 Skulestadmarka / Skulestadmoen 134 1319 1261 1218 Vinje 16 163 165 182 Myrkdalen 281 244 231 247 Voss har framleis ein relativt spreidd busetjing samanlikna med fylket og landet. Tabell 5 viser situasjonen i 28. Tabell 5: Busetting i Voss, Hordaland fylke og landet 28. Kommunen Fylket Landet Befolkning per km 2 8, 32,3 15,7 Andel bosatt i tettbygde strøk. Prosent 56 77 78 11

Tale på levandefødde per 1 innbyggjar Nettoinnflytting per 1 innbyggjar 3.1.3 Inn og utflytting. 2 15 1 5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam -5-1 27 28 29 21 211 212 213 Figur 2: Nettoinnflytting per 1 innbyggjar (FHI) 3.1.4 Tal levande fødde. 16 14 12 1 8 6 4 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 2 27 28 29 21 211 212 213 Figur 3: Talet på levande fødde per 1 innbyggjar (FHI) 12

Innvandrar og norskfødde med innvandrarforeldre (%) 3.1.5 Etnisitet 16 14 12 1 8 6 4 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 2 28 29 21 211 212 213 214 Figur 5: Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre (%) (FHI). Det er store helsemessige skilnadar mellom grupper av innvandrarar og mellom innvandrarar og etniske norske. Skilnadane omfattar både fysisk og psykisk helse i tillegg til helseåtferd. (Kjelde FHI) Kommunal kompetanse om helse mellom flyktningar og innvandrarar er ein føresetnad for å lukkast med helsefremjande og førebyggjande arbeid. Tiltak som reduserer språkproblem og lettar integrering er viktig folkehelsearbeid. Folketalet i Voss auka med 179 personar frå 1.1.214 til 1.1.215. Tal innvandrarar auka frå 99 til 116 i same periode (17 personar). Det vil seia at utan innvandring ville Voss hatt ein auke på 72 innbyggjarar. Dei 116 innvandrarane fordelar seg slik: Europa minus Tyrkia: 611, Afrika 163, Asia med Tyrkia 25, Nord Amerika 14, Sør og mellom Amerika 14, Oseania 9. Sysselsettingsstatistikken viser følgjande; I befolkninga totalt, 72,6 %, eksklusive flyktningar 73,3 %. Det er likevel store variasjonar avhengig av kvar dei kjem frå: Sysselsetting mellom alle innvandrarar var 65 %. Innvandrarar frå EU/EFTA, Nord-Amerika, Australia og New Zealand hadde høgare sysselsettingsnivå enn totalbefolkninga, 78,3 %, men sysselsettingsgraden for personar frå andre områder var 47,2 %. Den seinare tida si utvikling vil mest truleg føre til fleire flyktningar på Voss. Dette vil vera ei utfordring for dei fleste kommunane i Norge. 13

Personar som bur aleine (%) 3.1.6 Personar som bur åleine 2 18 16 14 12 1 8 6 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 4 2 28 29 21 211 212 213 214 Figur 6: Personar som bur aleine (i %) (FHI). Personar som bur aleine er ei potensielt utsett gruppe i høve økonomi, helse og sosiale høve. Voss ligg lågare enn snittet for landet og fylket, men høgare enn samanliknbare kommunar. 3.1.7 Oppsummering status og utviklingstrekk Lokalisering av fokusområde Det som er karakteristisk for demografien i Voss er; den høge andelen eldre over 8 år markert færre innvandrarar og norskfødde med innvandrarbakgrunn (7 %) enn det som er snittet i landet (15 %) og Hordaland (13 %). Voss kommune har framleis spreidd busetnad samanlikna med landet og fylket. Det er forventa at befolkningsveksten primært vil skje i sentrumsnære område. Andre indikatorar avvik lite frå snittet i landet og Hordaland. Fram mot 24 viser prognosen at det vil verta over 1 fleire eldre over 67 år. Tilgang på sentrumsnære bueiningar/tomter til akseptabel pris er vurdert som største utfordringa for at yngre vert buande og at personar i yrkesaktiv alder vel å flytta til Voss. Det høge talet på eldre er ein klar indikasjon på at det er godt å bu på Voss. Ein medverkande forklaring er at mange utflytta vossingar vel å flytte attende når dei vert pensjonistar. (udokumentert påstand) 14

Moglege konsekvensar i eit folkehelseperspektiv; Det høge tal eldre kan føra til eit sjukdomsbilete med fleire med kroniske og samansette problem og demens. Konsekvens: Større press på helse- og omsorgstenester. Vedtak om utvida mottak av flyktningar forsterkar trongen for tiltak for å sikre vellukka integrering. Statistikken viser at sysselsettingsgraden er spesialt låg mellom flyktningar frå Afrika og Asia. Fokusområde; Det høge talet eldre Talet på eldre vil auke kraftig i eit 2-årsperspektiv Auka tal på flyktningar framover Integreringsutfordringar knytt til innvandrarar frå Afrika og Asia 3.2 Oppvekst og levekår I tillegg til dei 9 indikatorane Folkehelseinstituttet har lagt ut data for i statistikkbanken for kommunane har vi supplert med nokre indikatorar vi meiner er relevante for temaet. 3.2.1 Utdanningsnivå Samanhengane mellom utdanningsnivå og helse er komplekse, men forskarar har avdekka to hovudmekanismar. Utdanning påverkar dei levekåra menneske lever under gjennom livsløpet. Samstundes bidreg læring til utvikling av ei sterkare psykisk helse, som igjen påverkar den fysiske helsa på ein positiv måte. Tiltak retta mot å redusera skilnader i utdanning kan difor bidra til å redusera skilnader i helsa. Det er difor viktig å leggja til rette opplæringa slik at alle born og unge får like gode mogelegheiter til å læra og oppleva meistring. 15

Talet på personar med vidaregåande eller høgare utdanning (%) 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 7: Personar 3-39 år i 214 som har fullført vidaregåande eller høgare utdanning i prosent (FHI). Figuren viser at Voss kjem litt betre ut enn landssnittet og er på same nivå som snittet i Hordaland. Når det gjeld høgare utdanning er det ein mindre del av innbyggjarane i Voss kommune som har høgare utdanning (12 studiepoeng eller meir) enn snittet for landet og Hordaland. Som for resten av landet har talet på personar med universitetsutdanning auka dei seinare åra. 3.2.2 Låg inntekt i familiar Inntekt og økonomi er grunnleggande påverknadsfaktorar for helse, og forsking har vist at ein samanheng mellom inntektsnivå og helsetilstand. Låg inntekt aukar sannsynet for dårlig sjølvopplevd helse, sjukdom og for tidlig død. 16

Hushaldningar med inntekt under 6% av nasjonal medianinntekt (%) 12 1 8 6 4 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 2 26 27 28 29 21 211 212 213 Figur 8: Personar i hushaldningar med inntekt under 6% av nasjonal medianinntekt kalkulert etter EUstandard (i prosent) (FHI). Figuren viser at Voss har markert færre med dårleg økonomi enn snittet i landet. Det er likevel litt fleire born (-17 år) som veks opp i familiar med låg inntekt i Voss enn snittet i Hordaland (data ikkje vist). 3.2.3 Inntektsulikskap Stor inntektsulikskap i ein kommune kan vera ein peikepinn på at det og er store sosiale skilnadar i helse i kommunen. Dei siste 3 åra har alle inntektsgrupper i landet fått betre helse, men helsegevinsten har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt. Til dømes har denne gruppa høgare forventa levealder enn personar med kortare utdanning og lågare inntekt. Særleg dei siste ti åra har helseforskjellane auka, det gjelder både fysisk og psykisk helse, og både barn og vaksne. Utjamning av sosiale helseskilnader er ei viktig målsetting i folkehelsearbeidet (FHI 213). 17

Medianinntekt etter skatt (kr) Ulikskap i inntekt (P9/P1) 3 2,5 2 1,5 1,5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 9: Ulikskap i inntekt vist ved P9/P1 i 213 (FHI). Koeffisienten P9/P1 seier noko om korleis inntektene fordelar seg i befolkninga. Dess større koeffisienten er, desto større er inntektsulikskapen. Inntektsskilnadane i Voss er markert under snittet både i landet og Hordaland. 3.2.4 Medianinntekt (Hushaldningar) Arbeid, inntekt, økonomi og utdanning er grunnleggande påverknadsfaktorar for helse (FHI 213). 5 495 49 485 48 475 47 465 46 455 45 445 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 1: Medianinntekt etter skatt i hushaldningar, studentar er ikkje inkludert (i kroner) for 213. 18

Arbeidsløyse (%) Figuren viser hushaldningsinntekta er litt over nivået i landet, men under snittet i Hordaland. 3.2.5 Arbeidsløyse 3,5 3 2,5 2 1,5 1 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam,5 27 28 29 21 211 212 213 214 Figur 11: Arbeidsløyse (15-29 år) i prosent (FHI). Figuren viser at Voss har markert lågare arbeidsløyse blant unge enn landet, Hordaland og samanlikna kommunar. Det same gjeld for dei som er eldre, noko som gjer at Voss har ein god del lågare arbeidsløyse enn dei ein samanliknar med. 3.2.6 Uføretrygda Gruppa uføretrygda er ei utsett gruppe helsemessig (fysisk og psykisk) og materielt. Omfanget av uføretrygda er ein indikator på helsetilstand, men må sjåast i samanheng med næringslivet, utdanningsnivået og jobbtilbodet i kommunen. 19

Born av eineforsørgjar (%) Talet på uføretrygda (%) 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1,5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 12: Uføretrygda (18-44 år) i prosent basert på 3 års glidande gjennomsnitt (FHI). Figuren viser at Voss har lågare tal uføretrygda jamført med landssnittet, men vi ligg over snittet i Hordaland. 3.2.7 Born av eineforsørgjarar Born av eineforsørgjarar kan vera ei potensielt utsatt gruppe, både økonomisk og sosialt. 18 16 14 12 1 8 6 4 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 2 Figur 13: Born av eineforsørgjar (i prosent) basert på 3 års glidande gjennomsnitt (FHI). 2

Eineforsørgjar (%) Figuren viser at talet på barn i alderen -17 år med mor eller far som eineforsørgjar er lågare i Voss enn snittet i landet og likt med Hordaland. 3.2.8 Eineforsørgjarar For nokon kan det utgjera ei økonomisk belastning å være eineforsørgjar, anten det er eit resultat av familieoppløysing eller ikkje. Eineforsørgjarar har oftare låg inntekt enn hushaldningar med fleire vaksne medlemmer. Tap av forsørgjar gjennom skilsmisse eller død fører for mange til økonomiske problem. Sjølv om folketrygda i mange tilfelle dekkjer inntektstap som følgje av tap eller fråvær av forsørgjar, vil det å vera eineforsørgjar for ein del vera ei viktig orsak til låg inntekt i lengre eller kortare periodar. 25 2 15 1 5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 14: Eineforsørgjarar (i prosent) under 45 år basert på 3 års glidande gjennomsnitt (FHI). Figuren viser at talet på eineforsørgjarar under 45 år er markert lågare i Voss enn snittet i landet og Hordaland. 3.2.9 Sjukefråvær Sjukefråværsstatistikken visar at Voss ligg under samanliknbare kommunar, Hordaland og Norge når det gjeld legemeldt sjukefråvær. Fleire kvinner enn menn er sjukemeldte i Voss kommune, noko som er samanfallande med resten av landet. 21

Legemeldt sjukefråvær (%) 8, 7, 6, 5, 4, 3, Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 2, 1,, 28 29 21 211 212 213 214 Figur 15: Talet på dagsverk som er tapt grunna legemeldt sjukefråvær i perioden 28-214 i prosent av alle avtala dagsverk for arbeidstakarane (SSB). 3.2.1 Gradert sjukemelding Gradert sjukemelding kan sjåast på som ein god måte å oppretthalde kontakten med arbeidslivet. For helsa til den einskilde er det lite gunstig med langvarig passive trygdeytingar. I behandling av til dømes hjerneslag, hjartelidingar og muskel- og skjelett lidingar vert det no lagt større vekt på aktivitet og tidleg opptrening enn tidlegare. Samstundes kan det å koma for tidleg tilbake i jobb utgjera ein helserisiko på sikt. Bruk av graderte sjukemelding kan òg føra til ein innlåsningseffekt som inneber at innsatsen for å koma tilbake i full jobb vert redusert og at terskelen for å få sjukemelding senkast. 22

Gradert sjukemelding (%) 25 2 15 1 Hele landet Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 5 26-28 27-29 28-21 29-211 21-212 Figur 16: Bruk av gradert sjukemelding i prosent av alle sjukemeldingar i løpet av året basert på 3 års glidande gjennomsnitt i aldersgruppa 16-69 år (FHI). Figuren viser at bruk av gradert sjukemelding ligg om lag på snittet i landet, men over snittet i Hordaland. Dei seinare åra har Voss hatt ein auke i bruken av gradert sjukemelding. Bruk av gradert sjukemelding er generelt høgast mellom kvinner, eldre, tilsette innanfor leiing, tilsette med låg fysisk belastning og høg grad av kontroll i arbeidssituasjonen (FHI 213). 3.2.11 Mottakarar av sosialhjelp Mottakarar av sosialhjelp kan vera ei utsett gruppe både psykososialt og materielt. Ofte finn vi større innslag av helseproblem i denne gruppa, spesielt i høve psykiske plagar og lidingar. 23

Lovbrot anmeldt per 1 innbyggere Sosialhjelpmottakarar (%) 1 9 8 7 6 5 4 3 Norge 18-24 år Hordaland 18-24 år Kvinnherad 18-24 år Voss 18-24 år Kvam 18-24 år 2 1 25-27 26-28 27-29 28-21 29-211 21-212 Figur 17: Mottakarar av sosialhjelp fordelt i aldersgruppene 18-24 år (i prosent) basert på 3 års glidande gjennomsnitt (FHI). Figuren viser at Voss har markert større tal på unge mottakarar av sosialhjelp enn det som er snittet i landet, Hordaland og utvalde kommunar i kommunegruppe 11. Voss har òg høgare tal eldre mottakarar av sosialhjelp, men skilnaden er ikkje så stor som for dei unge. Ei av årsakene til dette kan vera at Voss har regionale funksjonar innanfor vidaregåande skule, og saman med fråfall i vidaregåande skule kan dette vera noko av grunnen til dei høge tala. 3.2.12 Kriminalitet Tal i perioden 27 214 viser ein tydeleg nedgang i lovbrot frå 51,2 lovbrot per 1 innbyggar i 27-28 til 45,1 i 213-214. Dette er hovudsakleg grunna ein nedgang i vinningskriminalitet. For andre typar lovbrot er førekomsten relativt stabil frå 27 og fram til no (sjå figur 18). 25 2 15 1 5 Anna vinningskriminalitet Voldskriminalitet Narkotikakriminalitet Trafikkriminalitet Anna kriminalitet 24

Figur 18: Utviklinga i ulike typar lovbrot i perioden 27 214 på Voss. Figuren viser tal lovbrot per 1 innbyggar (SSB). Samanlikna med resten av landet og Hordaland har Voss ein mindre del melde lovbrot per 1 innbyggjar for vinningskriminalitet, narkotikakriminalitet og anna kriminalitet. Når det gjeld trafikkriminalitet ligg Voss om lag på snittet for landet dei seinare åra, men over snittet for Hordaland. Valdskriminaliteten ligg på snittet for landet og Hordaland. 3.2.13 Kort oppsummering. Lokalisering av fokusområde, Hovudinntrykket er at Voss er ein kommune med gode oppvekst og levekår. Sentrale indikatorar som utdanning, inntektsnivå, sysselsetting, uføretrygda, eineforsørgjarar viser alle betre resultat enn landsgjennomsnittet. Vurdert ut frå datamaterialet bør fokusområda tiltak som kan redusere; Høg arbeidsløysa blant innvandrarar frå Afrika og Asia (jfr. merknad under demografi) Høge tal på yngre mottakar av sosialhjelp, jamvel om dette har vore fokusområde i mange år Det er marginalt fleire born som veks opp i familiar med låg inntekt i Voss enn i Hordaland, men også her er snittet i Voss betre enn landsgjennomsnittet. 3.3. Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Miljøretta helsevern er ei lovpålagt oppgåve heimla i Folkehelselova. Dette omfatta dei faktorane i miljøet som til ei kvar tid direkte eller indirekte kan ha innverknad på helsa. Voss kommune har hatt lite ressursar til miljøretta helsevern dei seinare åra, og mange skular og barnehagar er ikkje godkjente etter forskrift om miljøretta helsevern. Det har samstundes vore lite ressursar til utøving av tilsyn. 3.3.1 Drikkevasskvalitet Faktorar i det fysiske miljøet kan få helsemessige konsekvensar. Drikkevatn er eit døme på slike fysiske miljøfaktorar. Drikkevatn fritt for smittestoffer er ein vesentleg føresetnad for folkehelsa, og E-coli er ein av dei mest sentrale parametrane for kontroll. Voss kommune har dei siste åra scora høgt på både vasskvalitet og på leveringsstabilitet. 3.3.2 Personskadar Talet på personar som har mista livet som følgje av skader har vorte redusert dei siste 3 åra i Noreg, men skadar etter ulukker er fortsatt eit stort folkehelseproblem, spesielt blant born, unge og eldre. Hjå eldre er hoftebrot spesielt alvorleg fordi det kan medføra redusert funksjonsevne og behov for hjelp, og dermed redusert livskvalitet. Blant ungdom og unge menn er trafikkulukker skyld i både redusert helse og tapte liv. Det er eit betydelig potensial for førebygging av ulukker. Det er sannsynlig at seinverknadar etter skader ved ulukker bidreg til kroniske lidingar, redusert funksjonsevne og redusert deltaking i arbeidsliv og fritid (Folkehelsearbeidet 21). 25

Hoftebrot per 1 innbyggjar Personskadar per 1 innbyggjar 18 16 14 12 1 8 6 Norge Hordaland Voss Kvinnherad Kvam 4 2 28-21 29-211 21-212 211-213 212-214 Figur 2: Personskadar behandla i sjukehus (per 1 innbyggjar) basert på 3 års glidande gjennomsnitt (FHI). 3,5 3 2,5 2 1,5 1,5 Norge menn Norge kvinner Hordaland menn Hordaland kvinner Voss menn Voss kvinner Kvinnherad menn Kvinnherad kvinner Kvam menn Kvam kvinner 28-21 29-211 21-212 211-213 212-214 Figur 21: Hoftebrot behandla i sjukehus (per 1 innbyggjar) basert på 3 års glidande gjennomsnitt (FHI). Figurane viser at tal hoftebrot har hatt ei positiv utvikling på Voss dei seinare åra både for menn og kvinner. Siste tala viser at ein ligg under snittet i landet og fylket. Når det gjeld personskader med innlegging i sjukehus ligg Voss markert over snittet i landet og Hordaland. Dette gjeld spesielt for menn (data ikkje vist). Det har òg vore ein større auke i talet på personskadar for menn på Voss enn for landet og fylket. Voss er ein kommune med mykje aktivitet noko som kan 26

Antal forklara dei høge tala. I tillegg har ein nærleik til sjukehus noko som kan gjera at fleire vert behandla ved sjukehus enn ved primærhelsetenesta. 3.3.3 Trafikkulukker Trafikkskade statistikk vert utarbeidd av politi og vegvesen. Figur 22 nedanfor syner utviklinga i perioden 1999 214 for Voss. Talet på drepne har ein aukande tendens dei seinare åra. I perioden 1999-213 skjedde over 8% av dødsfalla i trafikken i Hordaland i Voss kommune. Dette er mykje med tanke på at berre 2,8 % av innbyggjarane i Hordaland bur på Voss. I høve talet på ulukker skjer om lag 3,5 % av ulukkene i Voss kommune. 6 5 4 3 2 Ulykker Drepne Skadde 1 Figur 22: Talet på ulukker, skadde og drepne i trafikken i Voss kommune i perioden 1999 214 (SSB). 3.3.4 Luftkvalitet På oppdrag frå Voss kommune har Norsk Institutt for luftforsking (NILU) føreteke luftmålingar i Uttrågata i 1991, 1998 og 25. I tillegg vart det føreteke berekningar av luftkvaliteten på Vangen i samband med utarbeiding av kommunedelplanen for tunnel bak Vangen (1994). Avgassane frå køyretøy inneheld mange ulike komponentar. Nitrogendioksyd (NO2) og svevestøv (PM 1) kan fungere som indikatorar på den totale luftureininga. Målingane som er tekne i Uttrågata viser at luftkvaliteten (svevestøv) på vinterstid kan vera tilsvarande dårleg som i sterkt trafikkerte gater i Bergen. Dette gjeld spesielt på kalde dagar med lita utskifting av luftmassane (inversjonslok). Situasjonen har mest truleg betra seg etter ny tunnell bak Vangen opna vinteren 214, men dette kan vera noko som burde undersøkjast nærare. Utslepp frå olje- og vedovnar er óg ei vesentleg kjelde for svevestøv. Voss kommune har i fleire år gitt tilskot til husstandar som skiftar ut eldre vedomnar og oljeomnar til meir miljøvenlege alternativ. 27

3.3.5 Støy Støy er definert som "uønskt lyd" og påverkar helse og trivsel negativt, både i form av hørselsskadar, søvnproblem og stressrelaterte helseplagar. Over 1 million nordmenn er plaga av støy i kvardagen. I Voss kommune er det utarbeidd støysonekart for Bømoen i samband med flyplassen. Støy frå vegtrafikk, jernbane, festivalar og skytebanar kan òg vera støykjelder som fører til plagar for den enkelte. 3.3.6 Oppsummering status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde 3.4. Skule 3.4.1 Trivsel - Manglar ressursar til og oppfylging av miljøretta helsevern - Høge tal på personskader med innlegging i sjukehus, spesielt hjå menn. - Høgt tal på talet på drepne i trafikken samanlikna med Hordaland - Usikkerheit knytt til luftkvalitet i sentrumsområda Born og unge brukar mykje av tida si på skulen og skulen er derfor også ein viktig sosial arena (i tillegg til ein læringsarena). Trivsel på skulen er ein av fleire faktorar som påverkar elevane sin motivasjon for å læra, og dermed deira evne til å meistra dei utfordringane skulekvardagen gjer. Trivsel kan på lengre sikt ha betyding for fråfallet blant elevar i den vidaregåande skulen, kor hol i kunnskapsgrunnlaget frå ungdomsskulen er ei viktig medverkande årsak til fråfall (FHI 213). Tabell 6: Talet på elevar i prosent i 21-215 (5 års glidande gjennomsnitt) som trives på skulen fordelt på klassetrinn og kjønn i Voss samanlikna med andre kommunar, landet og fylket (FHI). 7. trinn 1. trinn gutar jenter gutar jenter Norge 88,2 9,8 84,5 85,9 Hordaland 86,5 89,6 82,9 85, Kvinnherad 84, 85,3 81,8 87,3 Voss 83, 91, 78,6 88, Kvam 83,6 89,9 79,4 88,6 Tabellen viser at det er gutane på Voss som trivst minst i skulen. Andelen som trivst er mindre enn landet og Hordaland for både 7. og 1. trinn. Samstundes er det fleire jenter som trivst på skulen samanlikna med landet og andre kommunar. Samanliknar vi dette med resultat for elevundersøkinga 214-215 finn ein at vi for 7. trinn ligg litt under landsgjennomsnittet for jenter og gutar. For 1. trinn ligg gutane over landsgjennomsnittet medan jentene er likt. Dette tyder på at tala er i endring noko som kan sjåast i samanheng med statistikken for mobbing. Dei landsdekkande resultata frå Ungdata 213 syner òg at elevane på Voss trivst på skulen. Her kjem Voss ut med høgast trivsel i kommunar på mellom 1. og 19.999 innbyggjarar. 3.4.2 Mobbing i 7. og 1. klasse 28

Talet på personar utsett for mobbing (%) Mobbing er ein vesentleg individuell risikofaktor for psykiske lidingar (FHI 213). Barn som vert mobba har opptil sju gonger høgare risiko for psykiske plager som frykt, depresjon, einsemd og rastløyse, enn barn som ikkje vert mobba. Mellom barn og unge som vert mobba er også kroppslege helseplager som hovudverk, ryggsmerter, "vondt i magen" og svimmelheit, dobbelt så vanleg som mellom andre barn. Jo oftare eit barn vert mobba jo større er risikoen for helseplager (FHI 213). 12 1 8 26/7-21/11 6 4 27/8-211/12 28/9-213/14 29/1-214/15 2 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 23: Mobbing 1. trinn i prosent basert på 5-årig glidande gjennomsnitt (FHI). Figuren viser at Voss har utfordringar når det gjeld opplevd mobbing i ungdomsskulen, men det er ein positiv trend. Dette er eit 5-årig glidande gjennomsnitt. Samstundes viser Ungdataundersøkinga 213 at om lag 7 % av elevane på 8. og 1. trinn opplev mobbing minst kvar 14. dag. Dette er på landsgjennomsnittet. Ser vi på tala frå Elevundersøkinga 214-15 viser desse at Voss kommune ligg på snittet for Hordaland og landet når det gjeld mobbing i 1. trinn, medan tala for 7. trinn ligg over snittet, spesielt for jentene. Ein ny indikator i undersøkinga er kor stor del av elevane som har opplevd mobbing 2-3 gonger i månaden eller oftare. Her viser tala at Voss kommune ligg under snittet for Hordaland og landet for 1. trinn (4,3 %). Dette fell saman med undersøking gjennomførd av Universitetet i Stavanger, som viser positiv utvikling med tydeleg nedgang i mobbing. Samstundes viser undersøkinga ein klar auke i talet på personar som føler seg mobba på 7. trinn, og då spesielt mellom jentene. Dette er noko som må undersøkjast nærare. 3.4.3 Leseferdighet Korleis eleven trivst på skulen kan ha samanheng med korleis ein klarar seg fagleg. Fagprestasjonar får òg konsekvensar for vidare utdanning og kunnskap, som igjen er 29

Personar på lågaste mestringsnivå lesing (%) påverknadsfaktorar for helse. Ei av skulen sine aller viktigaste oppgåver er å hjelpa elevane til å verta gode lesarar. Å kunne lesa er ein verdi i seg sjølv, for oppleving, engasjement og identifikasjon, og det er eit nødvendig grunnlag for læring i dei fleste fag (FHI 213). 35 3 25 2 15 1 5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 24: Talet på elevar på lågaste mestringsnivå i leseferdigheit i 5. trinn (i prosent) basert på 2 års glidande gjennomsnitt (FHI). Voss har fleire elevar på lågaste mestringsnivå enn det som er snittet i landet og Hordaland for 5. trinn. Det same er tilfelle for 8. trinn. For rekneferdigheit ligg har Voss kommune færre på lågaste mestringsnivå enn landet og fylket (data ikkje vist). 3.4.4. Fråfall i vidaregåande skule Det er dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse. Personar som ikkje har fullført vidaregåande opplæring er difor truleg vel så utsett for levekår- og helseproblem som dei som har valt og ikkje ta meir utdanning etter fullført grunnskule (FHI 213). Fråfallet er berekna ut frå dei som har starta på grunnkurs i vidaregåande skule og som har slutta eller ikkje oppnådd studie- eller yrkeskompetanse etter fem år. 3

Fråfall vidaregåande skule (%) 3 25 2 15 1 5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 25: Fråfall i vidaregåande skule (i prosent) ved 3 års glidande gjennomsnitt. På landsbasis har fråfallet i vidaregåande skular vore om lag 25 % frå 25 27 og fram til 212 214. Fråfallet i Voss har vore markert lågare, men auka om lag 2% dei siste åra, før det no ser ut til å vera ein nedgang att. 3.4.5 Oppsummering status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde I følgje statistikken har Voss særskilte utfordringar når det gjeld; Fråfall i vidaregåande skule. 3.5 Levevanar 3.5.1 Røyking Til tross for omfattande kunnskap om tobakken sine helseskadelege effektar, røykte fortsatt 21 prosent av den vaksne befolkninga i Noreg i 29. Det er langt fleire enn i land det er naturleg å samanlikna oss med, som til dømes Sverige og Finland. Mellom dei yngste mennene (16 24 år) er no bruk av snus vanlegare enn å røyka (Folkehelsearbeidet 21). Utviklinga i røykevanar dei siste 1 15 åra har vore i gunstig retning, men ser no ut til å ha stoppa opp. Den typiske røykar i dag har låg utdanning og inntekt, og fell ofte utanfor arbeidslivet. Det er med andre ord store sosiale skilnader i røykevanar i Noreg i dag (Folkehelsearbeidet 21). 31

Talet på kvinner som røykte ved fyrste svangerskapskontroll (%) 25 2 15 1 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam 5 1999-28 2-29 21-21 22-211 23-212 24-213 Figur 26: Talet på kvinner som røykte ved fyrste svangerskapskontroll (i prosent). Figuren viser 1 års glidande gjennomsnitt. Reduksjonen i tal røykarar er markant. I Voss er det litt færre kvinner som røyker enn snittet i landet, men vi ligg over snittet i Hordaland. Ungdomsundersøkinga frå hausten 213 viser at majoriteten av elevane ikkje nyter verken tobakk eller snus. Likevel ser ein at om lag kvar fjerde elev i vidaregåande skule snusar, medan kvar 1. røykjer. Spesielt talet som snusar kvar veke er høgare enn landsgjennomsnittet. 3.5.2 Overvekt og fedme Overvekt og fedme gjer auka risiko for type 2 diabetes, hjerte- og karsjukdommar (HKS), høgt blodtrykk, slitasjegikt i kne og hofter og enkelte kreftsjukdommar som til dømes tjukktarmskreft. Overvekt og fedme kan òg ha alvorlege psykiske helsekonsekvensar. Det er ingen klare KMItersklar (KMI: Kroppsmasse indeks) for når sjukdomsrisikoen aukar eller fell, overgangane er glidande (FHI 213). 32

Overvekt og fedme hjå menn på sesjon (%) 35 3 25 2 15 fedme (KMI over 3) overvekt (KMI=25-29.9) 1 5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 27: Menn som ved sesjon hadde overvekt eller fedme. Figuren visar gjennomsnittet for 23-29. Erfaring visar at det for dei fleste er vanskeleg å oppnå varig vektreduksjon når ein først har blitt overvektig. Førebygging av overvekt er derfor av stor tyding. Tiltak som kan påverka mat- og aktivitetsvanar vil vera særleg viktig (FHI 213). Basert på tal frå menn på sesjon viser tala at unge menn på Voss har lågare førekomst av overvekt og fedme enn landsgjennomsnittet (sjå figur 27). 3.5.3 Rus Alkohol er det vanligaste rusmiddelet i vår kultur, men alkohol kan vera skadeleg for mange av kroppen sine organ og kan føra til avhengigheit. Bruk av alkohol over tid aukar og risikoen for utvikling av avhengigheit. I følgje SSB var alkohol hovudårsaka til 413 dødsfall og noko over 5 sjukehusinnleggingar i 21 (meld. St. 34 212-213). Misbruk av alkohol og narkotika påverkar og familien og andre i omgjevnaden. Det er anslått at det er mellom 5 og 15 barn som lever med foreldre som har risikofylt alkoholkonsum (Meld.st. 34 212-213). Det gjennomsnittlege alkoholforbruket i Noreg har auka frå 4,99 liter rein alkohol i 199 til 6,68 liter i 29 (Folkehelsearbeidet 21). Menn drikk monaleg meir enn kvinner, men forbruket blant kvinner har auka raskare enn blant menn. Auken har vore størst i aldersgruppa over 5 år (meld. St. 34 212-213). Det finst ingen oversikt over alkoholkonsum blant ulike grupper i Voss, men det er ingen grunn til å tru at Voss skil seg frå landet elles. Det vart hausten 213 gjennomfør ein ungdomsundersøking på Voss blant elevar i 8. trinn, 1. trinn og 2. klasse vidaregåande. Resultata frå denne undersøkinga viste at om lag 43% av elevane i 1. trinn og 85% av elevane i 2. året på vidaregåande skule har debutert med alkohol, nokon fleire gutar enn jenter. Undersøkinga viser ein klar nedgang i bruka av alkohol i alle aldrar dei seinare åra (sjå figur 28). 33

Figur 28: Prosentdelen av kor ofte ungdommar 2. året på vidaregåande skule på Voss har vore tydeleg rusa siste 6 månadane. Undersøking utført i 27, 21 og 213. Tabell 8 nedanfor viser konsekvensar som har kome av bruk av alkohol blant ungdom i Voss kommune. Vi ser at alkoholbruk mellom anna fører til tap av kontroll, slagsmål og angra sex, også i ungdomsskulealder. Om lag 25-3 % av både jenter og gutar i 1. klasse og 2 VGS har drukke så mykje alkohol at dei ikkje kan stå oppreist. Over 2 % av både 1. trinn og 2 VGS elevar hugsar ikkje korleis dei har kome seg til ein stad søm følgje av alkoholbuk. Ca 1 % av jentene har hatt sex som dei har angra på i ettertid. Nasjonale tal viser ikkje same sosioøkonomiske mønster i alkoholforbruk som i røyking, fysisk aktivitet og kosthald. Tvert i mot ser det ut til at gruppa med høgast utdanning og inntekt drikk mest alkohol. Om vi ser på høgt inntak av alkohol (høvevis 8 einingar for menn og 6 einingar alkohol for kvinner) ved siste drikketilfelle, er dette mest vanleg blant personar med vidaregåande utdanning (Folkehelsearbeidet 21). 34

Tabell 7: Prosentandelen elevar på Voss som har kome i vanskar nokon gong fordi dei har drukke alkohol. Undersøking gjort hausten 213. 8. klasse 1. klasse Vg. 2. klasse Gutar Jenter Gutar Jenter Gutar Jenter Ikkje huske korleis kom dit 1 7 4 39 42 Mist eigendelar/pengar 4 5 18 12 Skulka skulen 1 8 11 Krangla 1 8 6 36 37 Ikkje kunne stå oppreist 2 7 8 4 5 Hovudpine eller kvalm n. dag 2 1 1 16 58 64 Blitt skada/utsett for ulykke 1 11 6 Angra sex 1 5 2 19 2 Problem i høve politiet 1 11 4 Utsett for ran eller tjuveri 6 4 Slagsmål 1 5 22 9 Ungdomsundersøkinga og tilbakemeldingar frå politi og helsevesen tyder ikkje på at narkotika er eit utbredt problem blant skuleelevar på Voss. 3.5.4 Aktivitet Når det gjeld fysisk aktivitet er det ikkje gjennomført nokre målingar av dette på Voss. Lågt fysisk aktivitetsnivå og svak fysisk form har stor verknad på helsa og påverkar risikoen for fleire av dei store folkesjukdommane. Mykje tyder på at vi i dagens samfunn har eit lågare nivå av fysisk aktivitet enn tidlegare, først og fremst på grunn av redusert kvardagsaktivitet (Folkehelsearbeidet 21). Åtte av ti vaksne tilfredsstiller ikkje myndighetene si tilråding om minst 3 min dagleg moderat fysisk aktivitet (Folkehelsearbeidet 21). Situasjonen er noko betre blant barn og unge enn blant vaksne. Trenden er likevel tydeleg; gutar er meir aktive enn jenter i yngre alder, kvinner er meir aktive enn menn i høgare alder (sjå figur 29). Det er ingenting som tyder på at barn og unge på Voss skil seg vesentleg frå landet elles. Andelen som er fysisk aktive aukar med aukande sosioøkonomisk status, både blant ungdom og vaksne (Folkehelsearbeidet 21). 35

Andel som fysisk aktive i høve anbefalingar (%) 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 6 9 15 2-29 3-39 4-49 5-59 6-69 Alder (år) Kvinner Menn Figur 29: Prosentandelen som tilfredsstillar kravet om dagleg fysisk aktivitet (6 min for born og unge, 3 min for vaksne). Tal henta frå Kunnskapsgrunnlag fysisk aktivitet, 214. 15 år gamle jenter og gutar bruker i snitt om lag 7% av den vakne tida i døgnet på stillesittande aktivitetar. Dette er meir tid til stillesitting enn aldersgruppa 65 8 år (Nøkkeltall 211). Ungdataundersøkinga 213 viste at 47 % av elevane på 8. og 1. trinn og 2. året på vidaregåande er aktive i idrettslag. Samstundes er det på Voss ei veldig høgt tal på medlemmer i idrettslag. I 214 var 61% av innbyggjarane på Voss medlem av idrettslag. Dette er høgare enn Hordaland snittet i Hordaland (42%). Dette har dei seinare åra auka hjå dei vaksne medlemmene. Tala er relativt like for jenter og gutar, men i den eldste gruppa er det klart fleire menn enn kvinner som er medlemmar. 36

Tal på medlemmar 1 9 8 7 6 5 4 3 Born (-12 år) Ungdom (13-19 år) Vaksne (2 år+) Totalt 2 1 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 År Figur 3: Talet på medlemmar i idrettslag på Voss 24-214 fordelt etter alder. 3.5.5 Kort oppsummering. Lokalisering av fokusområde Dei undersøkte indikatorane viser resultat som ligg over snittet i landet og Hordaland. 3.6 Helse- og sjukdom 3.6.1 Levealder Forventa levealder kan gi informasjon om helsetilstanden i befolkninga. På lands- og fylkesnivå er dette ein stabil og påliteleg indikator som gir informasjon om endringar over tid og om skilnader mellom befolkningsgrupper. Indikatoren kan òg vera informativ på kommunenivå, dersom det vert teke omsyn til tilfeldige svingingar 37

Forventa levealder (år) 1 9 8 7 6 5 4 Menn Kvinner 3 2 1 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 31: Forventa levealder for kvinner og menn (i år) basert på 15 års gjennomsnitt (2-214). Innbyggjarane i Voss kommune lev lenger enn gjennomsnittet for ladet og fylket. Dette gjeld både for kvinner og for menn. Skilnaden i levealder er 5,1 år i favør av kvinnene. Dersom ein ser på skilnader i utdanningsnivå, ser ein at levealderen på Voss er mindre avhengig av utdannings nivå enn det den er i landet og fylket. 3.6.2 Primærhelsetenesta, brukarar. Bruk av primærhelsetenesta kan gi informasjon om helsetilstand og utbreiing av sjukdom. Dette kan igjen seia noko om kva faktorar som ligg bak som miljø og levevanar i befolkninga. 38

Antal personar per 1 innbyggjar 35 3 25 2 15 Psykiske symptom og lidingar Muskel og skjelett Hjerte- og karsjukdom 1 5 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 32: Personar i kontakt med fastlege eller legevakt per 1 innbyggjar (-74 år) fordelt på sjukdomsgruppe basert på 3 års gjennomsnitt (212-214). Figuren viser at Voss kjem markert betre ut enn snittet i landet, Hordaland, Kvam og Kvinnherad når det gjeld psykiske symptom og lidingar og hjerte- og karsjukdomar. Når det gjeld muskel- og skjelettlidingar ligg ein litt over snittet for Hordaland, men under landet. Generelt tyder dette på at miljø og levevanar er gode i Vossabygda. Samstundes er det vanskeleg å trekkja klare konklusjonar ut av dette ettersom det kan vera ulike vurderingar i høve diagnostisering. 3.6.3 Legemiddelbrukarar Legemiddelbruk er ikkje synonymt med sjukdomsførekomst, men kan vera ein indikator på sjukdomsførekomst i befolkninga. 39

Brukarar av legemidlar per 1 innbyggjar 3 25 Diabetesmedikament 2 Midler mot hjerte- og karsjukdomar Kolesterolsenkande midlar 15 Antibiotika til systemisk bruk 1 Smertestillande midlar Midlar mot psykiske lidingar 5 Allergimidlar til systemisk bruk Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 33: Brukarar av legemidlar per 1 innbyggjar fordelt på legemiddelgrupper basert på 3 års gjennomsnitt (212-214). Som ein naturleg konsekvens av førre tabell (færre med symptom/registrert psykisk sjukdom) er legemiddelbruken markert lågare i Voss enn i landet og Hordaland. Figur 33 viser at Voss har mindre forbruk av legemidlar enn landet elles. Til dømes ligg Voss 12% lågare enn landsgjennomsnittet i bruk av diabetesmedisin og 23 % lågare i bruk av middel mot psykiske lidingar.. I tidsperioden 25 214 er det auke i bruken av diabetesmedisin, hjarte- og karmedisin og allergimidlar til systemisk bruk, noko som er likt med landet og fylket. 3.6.4 Kreft, nye tilfelle Kreft er ei fellesnemning for ei rekke sjukdomar som kan ha ulike risikofaktorar og ulik sjukdomsutvikling. Det tek ofte lang tid frå eksponering til ein utviklar kreft, og mange faktorar kan derfor medverka til at sjukdomen oppstår. Kosthald, fysisk aktivitet, røyke- og alkoholvanar er faktorar som har tyding for kreftførekomsten. Ein reknar at om lag eit av tre tilfelle av kreft heng saman med levevanar. Ei endring i befolkninga sine levevanar har difor eit stort potensiale til å redusera risikoen for å utvikla kreft. 4

Nye krefttilfeller per 1 innbyggjar 16 14 12 1 8 6 4 2 Kreft i fordøyelsesorgan Tjukk- og endetarmskreft Lungekreft Kreft i lymfatisk og bloddannande vev Figur 34: Nye tilfelle av kreft per 1 innbyggjar totalt og fordelt på ulike krefttypar basert på 1 års gjennomsnitt (24-213). Voss har færre nye tilfelle av kreft enn landet og fylket for alle krefttypar utanom tjukk- og endetarmskreft og kreft i lymfatisk og bloddannande vev der ein ligg på landssnittet. Det har vore ein auke i lungekreft og kreft i lymfatisk og bloddannande vev dei siste åra. Data for brystkreft viser at Voss har færre tilfelle av brystkreft for kvinner enn snittet for landet og Hordaland. Tendensen er at det er færre nye tilfelle av brystkreft dei seinare åra. Når det gjeld prostatakreft hjå menn viser statistikken eit aukande tal på nye tilfelle. Tale på personar som får diagnosen er likevel under det som er snittet i landet og Hordaland. 3.6.5 Dødelegheit Informasjon om tidleg død (her definert som død før 75 års alder) av gitte sjukdomsgrupper gjer oss viktig informasjon om kor det bør settast inn førebyggande tiltak. Dagens dødsårsaksmønster speglar ikkje nødvendigvis befolkninga sine levevanar dei siste åra. 41

12 1 8 6 4 Hjarte-og karsjukdomar KOLS Kreft KOLS og lungekreft Valdsame dødsfall 2 Figur 35: Talet på døde i aldersgruppa -74 år per 1 innbyggjar fordelt på dødsårsak. Figuren visar 1 års gjennomsnitt (23-212). Total dødelegheit i alderen 74 år er markert lågare i Voss enn landsgjennomsnittet og snittet i Hordaland. Det er til dels store kjønnsmessige skilnader på denne indikatoren. Menn er sterkt overrepresentert når det gjeld tidleg død av hjarte- og karsjukdomar, kols og lungekreft, og valdsame dødsfall. Dette er trekk som er like for heile landet. 3.6.6 Fødselsvekt Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Høg fødselsvekt er knytt til auka risiko ved sjølve fødselen. Høg fødselsvekt kan og vera ein risikofaktor for seinare overvekt, diabetes og mulig visse former for kreft. Høg fødselsvekt er forårsaka av fleire faktorar, frå genetiske faktorar til forhold under svangerskapet (mellom anna mor sin vekt). Låg fødselsvekt er ein vesentleg risikofaktor for barn si utvikling og helse. 42

Born fødde med høg fødselsvekt (%) 6 5 4 3 2 1 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 36: Born (i prosent) fødde med høg fødselsvekt (over 4,5 kg) i perioden 1997-213 Figuren visar 1 års glidande gjennomsnitt.. Statistikken viser at Voss har ein høgare del born som har høg fødselsvekt i høve landet og Hordaland. Det er ein tendens dei seinare åra til at andelen med høg fødselsvekt er redusert, sjølv om siste måling peikar i feil retning. Dette er og tilfelle på landsbasis. Andelen born med låg fødselsvekt er på 4,7%, om lag som resten av landet. Tendensen er at andelen er redusert noko dei seinare åra. 3.6.7 Vaksinasjon For mange potensielt farlige sjukdomar er vaksinasjon det mest effektive førebyggande tiltaket. Vaksinasjonsdekning kan vera til hjelp i vurderinga av smittevernet i befolkninga og vaksinasjonsprogrammet sin effektivitet. Ved eit effektivt vaksinasjonsprogram med høg vaksinasjonsdekning vil det sirkulera lite smitte i befolkninga, og vil føra til at dei som ikkje er vaksinerte indirekte blir beskytta. 43

Undersøkte utan karies (i prosent) Vaksinasjonsdekning MMR (%) 12 1 8 6 2 år 9 år 4 2 Norge Hordaland Kvinnherad Voss Kvam Figur 37: Prosentandelen born som er fullvaksinert mot meslingar ved 2 og 9 års alder basert på 5-årig snitt (28-212). Figuren viser at Voss ligg over snittet når det gjeld fullvaksinasjon mot meslingar. Dette gjeld òg for vaksinasjon mot difteri, Hib, kikhoste, polio og stivkrampe (data ikkje vist). Samla viser dette at det er veldig god vaksinasjonsdekning i kommunen. 3.6.8 Tannhelse Tannhelsa hjå born og unge i Noreg er god. Andelen av 5-, 12- og 18-åringer som aldri har hatt hull var i Noreg i 21 på 8, 5 og 17 prosent. Noreg ligg høgare enn Danmark og Sverige på denne typen målingar. 1 9 8 7 6 5 4 3 Kvinnherad Voss Kvam 2 1 5 år 12 år 18 år Figur 37: Prosentandelen born som er utan karies ved 5, 12 og 18 års alder i 213 (statistikk.ivest.no). 44

Tal frå den offentlege tannhelsetenesta på Voss viser at mange barn og unge har god tannhelse (fig 37). Som på landsbasis er det hjå dei eldste ungdommane (18 åringane) ein finn færrast personar med kariesfrie tenner. Potensialet for førebygging i denne aldersgruppa er stor. 3.6.9 Kort oppsummering. Lokalisering av fokusområde Det generelle bildet er igjen at Voss kjem særs godt ut på dei aller fleste indikatorane. Helsetilstanden er betre enn snittet i landet og Hordaland. Likevel er det nokre punkt det bør fokuserast på framover: Psykisk helse er ei utfordring i heile landet, sjølv om Voss kommune ikkje har større utfordringar enn andre Høgare del born er fødde med høg fødselsvekt 3.7 Sentrale statlege føringar for folkehelsearbeidet Lov om folkehelse er tufta på 5 prinsipp. 1. Medverknad 2. Bærekraft 3. Helse i alt vi gjer 4. Føre var og 5. Sosial utjamning Våre mål, strategiar og tiltak må reflektere desse hovudprinsippa. Dei 3 måla for folkehelsearbeidet i St.meld. 34 «God Helse felles ansvar» var; 1. Norge skal være blant de tre landene i verden som har høyest levealder 2. Befolkningen skal oppleve flere leveår med god helse og trivsel 3. Vi skal skape et samfunn som fremmer helse i helse befolkningen og reduserer sosiale forskjeller. I fylgje Folkehelseinstituttet er det dokumentert at 2 av 3 tapte leveår skuldast hjarte-/karlidingar, og at hjartesjukdom, hjerneslag, lungekreft, tjukktarmskreft og KOLS er dei 5 største årsakene til tapte leveår. Kjente årsaker til sjukdom er kosthald, røyking, alkohol og stillesitting. I tillegg kjem psykiske lidingar, smertetilstandar og lårhalsbrot. Dei 5 viktigaste årsakene til år med levd helsetap i Norge er korsryggsmerter, alvorleg depresjon, angstlidingar, nakkesmerter og fallulykker med påfølgjande brotskader. Dette er viktig bakgrunnsinformasjon når vi skal utforme mål, strategiar og tiltak for folkehelsearbeidet i Voss kommune. 3.8 Status og utviklingstrekk. Lokalisering av fokusområde. 45

Dei indikatorane Folkehelseinstituttet har tilrådd nytta for å kartlegge status for folkehelsa nasjonalt og lokalt er undersøkt. Rapporten vil seinare verta supplert med informasjon frå lokale undersøkingar. Statistikken viser at Voss kommunen gjennomgåande kjem ut med resultat som ligg over snittet i landet og Hordaland. Vi kan slå fast at folkehelsa i Voss er god målt etter nasjonal standard og særs god om vi legg eit internasjonalt perspektiv til grunn. Materialet har òg lokalisert ein del utfordringar, både på kort og lengre sikt, som må kome i fokus ved utforming av mål, strategiar og tiltak for folkehelsearbeidet i Voss. Folketal og demografi: Den spesielle demografien med ein særs høg andel eldre over 8 år. Talet på eldre vil auke kraftig i eit 2-årsperspektiv Auka tal på flyktningar framover Oppvekst- og levekår: Arbeidsløysa er låg, men flyktningar, spesielt dei som kjem frå Afrika og Asia slit med å koma i arbeid. Tal unge mottakarar av sosialhjelp er høgt og har vore det over tid, til tross for at dette har vore prioritert innsatsområde i mange år. Fleire born veks opp i familiar med låg inntekt i Voss enn snittet i Hordaland Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern): Manglar ressursar til og oppfylging av miljøretta helsevern Voss er markert over snittet i landet og Hordaland når det gjeld personskader med innlegging i sjukehus Talet på drepne i trafikken er høgt samanlikna med Hordland fylke Usikkerheit knytt til luftkvalitet i sentrumsområda Skule: Fråfall i vidaregåande skular er under snittet i landet og Hordaland, men det må fylgjast med på utviklinga. Helse- og sjukdom: Høg fødselsvekt Kjønnsspesifikke tiltak for menn som er vesentleg meir utsett for KOLS, hjartekarsjukdomar og brutale dødsfall enn kvinner. Dette er tendensar som er like i landet elles. Gjennomsnittstala gir ikkje grunnlag for å vurdere sosiale skilnader. Nasjonal statistikk viser at; Sosiale skilnader i helse er ikkje blitt redusert Skilnader i dødstal mellom utdanningsgrupper har auka 46

3.9 Mål strategiar og tiltak for folkehelsearbeidet i Voss Mål: Fleire leveår med god helse og trivsel Skape eit lokalsamfunn som fremjar helse for alle og minkar helseskilnadar Strategiar; Alle planar skal vurdere konsekvensar for folkehelsa, med spesiell fokus på; o sosial ulikskap o samfunnets mestringsføresetnader o deltaking og universell utforming Vri ressursbruk frå reparasjon til tidleg intervensjon/førebygging Forsterka innsats på lokalt folkehelsearbeid og samordna innsats for helsefremjande nærmiljø Utvikle samspelet med frivillig sektor, partane i arbeidslivet, næringsaktørar Tverrsektoriell startegi for aktiv, trygg og sunn aldring Leggje til rette for lokalsamfunnet for helsefremjande vanar Sikre likeverdige moglegheiter for barn og unge 47

Vedlegg 1 Årshjul for oppdatering Oppdatering av helseoversikta Folkehelsekoordinator har ansvar for: Ta kontakt med dei ulike avdelingane for å drøfta prosess i samband med oppdatering av helseoversikta Oppdatera helseoversikta løpande November Desember Folkehelseprofil vert sendt ut til alle einingar for kommentarar og oppfylging Januar Februar Innvandring, personar som bur aleine, inntekt, arbeidsledigheit, uføretrygd, mottakarar av sosialhjelp, utdanning, fråfall i vidaregåande skule, drikkevatn, trivsel og mobbing i skulen, røyking, bruk av medikament, brukarar primær- og spesialisthelsetenesta, dødelegheit, vaksinasjon (Kommunehelsa statistikkbank, www.fhi.no) Trafikkulukker (SSB) Kvart fjerde år skal det avtalast ein breiare prosess for oppdatering i høve planstrategiarbeidet. Oktober September Mars April Folkemengd, sjukefråvær (SSB) Tannhelse (Tannhelsetenesta i Hordaland fylkeskommune) Påverknadsfaktorar og helseutfordringar born, unge og gravide (Helsestasjon, skulehelsetenesta, jordmortenesta) Alkoholbruk, psykisk helse (Ungdata, kvart 3. år) Medlemmar i idrettslag (NIF) August Befolkningsframskriving, separasjonar, barnevern (SSB) Juli Juni Mai Inn- og utflytting, talet på levandefødde, kriminalitet (SSB) Trivsel og mobbing på skulen (Skoleporten) Ressursar (kommunen) 48