Lars Amund Vaage SORG OG SONG Tankar om forteljing Essay FORLAGET OKTOBER 2016
For lenge sidan, på den tida eg debuterte som forfattar, vart eg far til ei sterkt funksjonshemma jente. Livet blei snudd på hovudet. Det å få ansvar for eit hjelpelaust menneske fylte netter og dagar, styrte tankeverda, knuste dei indre landskapa og bygde dei opp igjen, langt borte. Men det var vanskeleg å skriva om det. Ikkje før i 2012 gav eg ut Syngja, ein roman om ein aldrande forfattar og den språklause dotter hans. Først ville eg ikkje skriva om barnet, for det var ikkje noko gale med henne. Ho var berre litt sein. Fagfolka tok feil, tenkte eg, igjen og igjen, og eg venta, på sanningstimen, den morgonen då barnet skulle kunna snakka, men han kom ikkje. Så ville eg ikkje skriva om barnet fordi temaet kunne bli for stort for meg. Eg frykta at barnet så å seia kunne gøyma dei litterære freistnadene mine, skyggja over meg som forfattar. Eg ville bli sett som kunstnar, ein som hadde eit litterært språk, og ikkje ein slik som kom med ei einaste stor sak, ein tung lagnad. Eg ville vera ein som kunne skriva om alt og ingenting. Det fanst jo ei heil verd å skriva om! Eg ville ikkje vera autismens diktar. Men då desse tankane forlét meg, etter mange år, blei borte for meg utan at eg tok eit oppgjer med dei, og det steig fram ein vilje i meg til å skriva om det som hadde hendt oss, fordi eg no eingong var forfattar og hadde desse uvanlege røynslene, måtte eg innsjå at eg ikkje hadde eit språk som kunne bera fram slike røynsler. Når eg såg inn i meg sjølv, fanst det ingen tankar om det funksjonshemma barnet eg kunne vedkjenna meg, andre enn dei eg hadde formulert for lenge sidan, og dei hadde støva ned, var blitt mygla i kantane. Eg trudde ikkje eg hadde noko å seia om barnet, for eg fekk ikkje auga på noka utvikling hos meg sjølv på dette feltet. Slik barnet stod i ro, kvar dag var den andre lik, var eg også hamna i endringsløysa når det galdt situasjonen vår. Det undergrov trua på at eg kunne skapa eit
diktverk av dette stoffet. Endåtil då eg gjekk til arbeidsrommet, fordi eg hadde fått eit par setningar i hovudet og skulle til å skriva ned det som kom til å bli opninga av Syngja, såg eg berre eit tomt, grått rom inne i meg der romanlandskapet skulle ha vore. Eg hadde ingen tankar om korleis boka skulle skrivast. Eg hadde hatt god tid på meg, nesten eit liv, men eg hadde ikkje planlagt handlinga eller konstruert personar. Eg hadde ikkje hatt språk for slikt i dette tilfellet, kanskje fordi eg kjende på at eg hadde svikta både barnet og meg sjølv. Og språket rømde inn i sine avkrokar. Men då eg la hendene på tastaturet og skreiv dei setningane som var komne til meg, hadde falle ned i meg frå Gud veit kor, gjekk det slik til at forteljinga heldt fram. Nye setningar kom, det opna seg rom i meg, eller utanfor meg, og eg trong ikkje streva eller leita etter orda. Det var som om romanen låg der og venta på meg, ferdig, ville berre bli skriven, ville møta meg, oppmuntra meg, så gale det enn var. Det var ikkje vanskeleg å skriva om dette tragiske og tunge. Heller ikkje var det vondt å koma inn på mine eigne tilkortkomingar. Det var trist, dette med barnet og korleis det hadde gått med oss. Men kunne ein laga ein roman av det, var det kanskje ikkje så ille likevel? Det var verkeleg eit plaster på såret, forfattarens triumf; ingenting er så gale at ein ikkje kan skriva om det, forma det, lata det lysa, lata det gråta mot lesarane, slik at dei kan bli løfta. Eg skreiv romanen utan å stoppa eller nøla, stort sett så fort fingrane kunne fara over tastaturet, eitt kapittel for dagen, og då eg sette punktum for siste gong, trong eg ikkje endra på noko, alt var som det skulle, utan at eg visste korleis dette hadde gått til. Kunne ein skriva ein roman på denne måten, så fort og «gale»? Det hadde eg aldri gjort før i mine mange år som skrivande. No spør eg meg korleis eg kunne vita så lite om meg sjølv som forfattar. I forlenginga av spørsmålet stig humøret, for det er frydefullt å
oppdaga noko nytt ved seg sjølv. Kva anna nytt finst det å snubla over i den indre skogen? Kva for andre romanar har eg liggjande djupt i ei lomme? Slik kan ein spørja og kjenna seg uferdig og fylt av håp! Samstundes leikar ein trugande tone for øyro. Eit spørsmål som er vanskelegare å handtera, melder seg. Korleis kunne eg ha så lite språk for lidingane til barnet så lenge? Og kvifor hadde eg ikkje språk for mine eigne kjensler i den samanhengen? Eg er ikkje berre ein etablert, kritikarrost forfattar, ein medlem i kultureliten, men også eit veikt medmenneske, eit hjelpetrengande offer. Det var stemma for det veike, og for den veike, som tagde i meg. Hadde eg kanskje ikkje språk for det veike i meg? Eg fann eit språk, eller språket fann meg, slik at eg kunne fortelja om nokre, for meg, viktige røynsler. Etter skrivinga av Syngja kjende eg meg endra, men også vaklevoren. Brått visste eg mindre om meg sjølv enn eg hadde trudd. Då boka var komen ut, reiste eg mykje rundt og heldt føredrag om boka og bakgrunnen for henne. Eg kjende, under og etter desse føredraga, at orda mine fann gjenklang hos publikum, og ikkje berre hos dei som hadde born med autisme. Eg fekk kjensla av at eg hadde funne ord for det språklause, veike, som fleire tok til seg. Det var som om eg fortalde på vegner av mange. Eg bar fleire historier enn mi eiga, der eg stod og heldt føredrag. Å skriva Syngja var å gi seg over til ei rørsle ned og under det eg trudde var meg, og det eg trudde var stoffet mitt som forfattar. Det er godt å vera diktar når ein kan finna nye ord og får kjensla av å ha noko viktig på tunga. Og det er klart at denne reisa, denne overraskande rørsla som samstundes går bort frå ein sjølv og ned i ein sjølv, kan vera ein karakteristikk av dikting og kanskje skapande arbeid i det heile. I skrivinga av Syngja var nok denne kjensla av overrasking særleg sterk, fordi der, midt inne i skriveverda mi, stod det vakre, funksjonshemma barnet og smilte. Stoffet vart nært og framandt på same tid.
Det å skriva og å gi ut Syngja fekk meg til å lura på om det finst slike stengde, stille rom i heile samfunnslekamen og ikkje berre i meg. Korleis står det til med det tagale, det ufortalde, det som mange kanskje har gløymt at dei ville fortelja, for det kom ei redsle over dei, og dei hugsa ikkje lenger det som hadde hendt dei, såra dei, uroa dei langt ned i sjela, slik at språket forlét dei? Ser ein slik på det, må det vera eit samfunnsansvar å lytta til dei som ikkje kan fortelja, eit ansvar dei utan makt, dei som ikkje kan så mykje, kall dei gjerne dei funksjonshemma, kan minna oss om. Korleis har det påverka forfattarskapen min å leva så nær eit menneske med autisme? Spørsmålet er ikkje enkelt å svara på, heller ikkje for meg som sit midt oppe i det. Grensa for kva eg forstår i meg sjølv, viser seg klart i dette tilfellet. Lesarar av bøkene mine har peika på at språkløyse, meiningstap, einsemd og lengt ut av isolasjon er sentrale tema i forfattarskapen. Og eg trur at dei har rett. Mange vil kjenna seg igjen i slike stoffområde, og dei kan drøftast utan at ein kjem inn på diagnosar eller psykiske funksjonshemmingar. Samstundes er det klart at slike drøftingar kan føra oss rett inn i kjernen av det me oppfattar som den autistiske tilstanden. Autismen har vore meir enn eit bakteppe for meg gjennom heile livet som skrivande. Men like sikkert er det at om eg tenkjer tilbake på tida før autismen råka oss, var eg opptatt av dei same menneskelege og sosiale spenningsfelta. Kjensla av å ikkje høyra til var alltid sterk. Sjølv om autismen ikkje hadde vore der, som målestokk og reiskap for erkjenning, ville somme av dei same raude trådane likevel ha kome med i skrivinga. Det er eg ikkje i tvil om. Men eg veit, djupt i sjela, at autismen har hatt ein avgjerande innverknad på meg og skrifta mi. Det er paradoksalt, men samstundes godt å tenkja på, at karakteren og forma til denne innverknaden er umogeleg å sirkla inn. Ein tanke arbeidet med Syngja gav meg, og som eg ikkje har blitt
ferdig med, er at det skjedde ei slags språkleg innkapsling av noko av det som hadde med det autistiske barnet å gjera. Ein del av livet med barnet lét seg ikkje nå med språk, korkje i kvardagslege møte eller i samtalar i hjelpeapparatet, og heller ikkje i skrift. Det ser ut for meg som om røynslene med autismen kom til å tyda inspirasjon til nytt språk, men også, forunderleg nok, tap av språk. Autismen forma forfattarskapen på mange måtar, men noko av denne forminga innebar altså det stumme. Og dette stumme vil eg prøva å fortelja om. Det stumme åt seg inn i meg, som om autismen smitta, både i det munnlege, kvardagslege språkarbeidet og i den litterære verksemda. Det er vel rett å seia at det også prega tankeverda. Somme tankar blei utenkjelege. Det er i lys av denne innkapslinga av språk me kan forstå kvifor skrivinga av Syngja likna på ein flaum, eit ras. Det strenge språklege regimet som omgav autismen, mista av ein eller annan grunn makta si, og det lenge tilbakehaldne, det nedtrykte og det gløymde, kom fossande fram. Då lærte eg noko viktig om meg sjølv. Eg hadde trudd eg var stagnert og ureflektert, hadde få tankar om autismen, og dette gjorde at eg ikkje kunne skriva om saka. Men slik var det jo ikkje. Det prova eg vel då eg skreiv Syngja. Tankane var der, dei hadde vore der lenge. Eg hadde berre ikkje sett dei. Me kan ha tankar som me ikkje oppdagar. Eller me kan vurdera eigne tankar urimeleg strengt, i ei destruktiv, utviskande rørsle. Utan at eg visste det, eller var i stand til å sjå det, hadde tankar om autismen arbeidd i meg, for seg sjølve, flittige. Dei hadde vakse seg sterke, og no kom dei fram til overflata. Det var berre å skriva dei ned. Så feil kan ein altså ta, og likevel ha rett! Eg seier at eg skreiv Syngja fort, men slik var det ikkje. Eg skreiv det meste av romanen medan eg ikkje trudde at eg kunne skriva han. Det var ei innkapsling av språk om barnet. Eg spør meg: Kvifor oppstod denne innkapslinga? Kva er det med det funksjonshemma barnet
som verkar så sterkt i oss at røynslene både stengjer og forløyser, både bind og gjer fri? Eg leitar etter svar på slike spørsmål mange stader, i meg sjølv, hos andre, i samfunnet rundt oss. Eg tenkjer også på somme av bøkene eg har skrive. Eg minnest skriveopplevingar, skriveprosessar, og undrast på når autismen var der, under skrivinga, og når tanken på han ikkje kom. Når var eg fri til å skriva om denne gåtefulle tilstanden? Eg vil ikkje eingong prøva å gi uttømande eller fullstendige analysar av eigne bøker. Eg veit så inderleg godt at eg ikkje kan det. Det er vel ikkje å ønskja heller, at ein forfattar skal gi seg inn på slike freistnader. Er det i det heile mogeleg å analysera bøker uttømande? Det finst kritikarar som har sagt at bøkene mine er særleg vanskelege å gripa med analytiske reiskapar fordi måten dei er skrivne på, tonen og stilen, er så avgjerande. Eg har tidlegare prøvd å gjera slike analysar, for min eigen del, under arbeidet med somme bøker, i ei tru på at eg med sjølvinnsikt og tankens kraft kunne løfta dei eit par hakk til. Men analysen min kjem alltid til kort, og eg må vedgå at det er noko anna eg må ty til, noko i tillegg til tanken, dersom eg skal føra tekstane mine heilt fram til den døra eg vil dei skal opna og gå inn. Skrivearbeid er einsamt arbeid. Det er ein stille monolog, der ein snakkar til seg sjølv og mediet, skjermen eller papiret. Det hender at ein kviskrar orda, før ein lèt dei forlata kroppen, gjennom hendene, men for det meste får munnen kvila, medan orda svevar ein stad inne i den som skriv, før han grip dei, eller blir gripen av dei, og hamrar dei ned i tastaturet. Lesekunsten trur han på, at det skal vera eit menneske der ute, ein eller annan stad, som tar imot arket som flyg i vinden. Ein interessert lesar skal koma, ein som vil strekkja seg etter arket, flyga med det, flyga saman med den som skriv, utan at den som skriv, veit det, utan at han nokon gong får sjå det. Men det er denne vona, dette mennesket han
tenkjer på, der han sit åleine langt borte og ikkje har anna enn ord. Kanskje ikkje eingong det. Den skrivande har kanskje ikkje ord. Han skriv til seg sjølv og eit menneske som kanskje ikkje er der, eit menneske han har dikta opp, like mykje som han diktar andre personar. Han skriv til ein som er ei von, ein skugge, og det hender han kan sjå dette mennesket, inne i seg sjølv, eller i rommet han sit i, om ein då med rom meiner noko anna enn det rommet han skriv i. Han skriv i eit rom han har dikta opp, eit rom blant menneska, som ei slags avdeling av ei større verksemd, samfunnet. Og i dette rommet, som ikkje finst, kan han stundom sjå eit menneske som heller ikkje finst. Han skriv til dette mennesket. Men kva som finst, og kva som ikkje finst, verkar ofte irrelevant for den som skriv. Skriv han godt, greier han å leva i det som ikkje finst, nesten som om det var verkeleg. Finst den skrivande sjølv når han går inn i denne leiken? Den flyktige leiken kan bli alvorleg, som om det var på liv og død. Det er ikkje alltid like lett å vera den som insisterer på, og krev respekt for, ein slik leik og eit slikt alvor. Det er som om diktaren løyser seg opp i det han skriv, som om han blir til luft og lys, eller eit pulver, som drys i lyset. Det er som om han nektar for den han er, ved hjelp av skrivinga. Det er kanskje nett derfor han skriv, han vil ikkje vera nokon, men endra på føresetnadene sine, skapa seg. Ja, han vil skapa seg sjølv fordi han ikkje vil vera den han er, han vil vera ein annan. Han vil vera den andre. Han vil vera det andre mennesket i rommet som ikkje finst. Slik håpar han å vera sjølvforsynt med lukke. Han vil vera andre menneske, stadig nye, i fantasien, og kan henda greier han det også. Han held stadig nye monologar i det rommet som rett nok er eit arbeidsrom, med skrivebord, stol og bøker, men samstundes eit fiktivt rom. Det er som om veggene smuldrar rundt han og han sit ute i eit ope landskap. Landskapet er audt og tomt, men det er
det som er vona! Det er det beste han kan håpa på. Det tome landskapet kan fyllast. Vel, lesaren kan koma, det kan ein ikkje sjå bort ifrå. Men så kan den som skriv, sjølv fylla landskapet, som nesten kan bli verkeleg, med fiktive personar. Og sanneleg, der kjem dronninga roande! Diktaren kjenner seg åleine. Han arbeider åleine, og han skriv mest om seg sjølv. Inst inne veit han at det er slik, utan omsyn til kva temaet måtte vera. Temaet ligg på overflata i teksten. Han er òg ganske sikker på at slik må det vera. Men han veit ikkje om folk rundt han forstår det. Folk ler kanskje litt av interessa hans for eige liv. Folk ser kanskje overberande på han der han kjem langs vegen. Kva er det for slags alvor han studerer vegkanten med, eller sine eigne skor? Han kjenner at han er på gyngande grunn. Han nektar gjerne for at det er seg sjølv han skriv om, i intervju han gir, men han veit ikkje om han blir trudd. Når han snakkar om dette, merkar han at stemma får ein hol klang. Alt er forma om, seier han, det han framstiller i boka, har nok ein biografisk bakgrunn, vedgår han, men det er knipe av, det har forlate utgangspunktet, blitt noko anna. Det er dette andre som ligg han så tungt på hjarta. Dette andre er på vikande front i samtalen om bøker, synest han. Dette andre blir ikkje sett, og dermed er han ingen. For dette andre er kunsten, faget, sjølve livsinnhaldet, det verdige, i den som skriv. Dette andre må vika for den eine, store interessa hos den som spør: Kva er røyndommen bak boka? Det vil ikkje diktaren ut med, for det blir fort ei antiforteljing, ei oppheving av forteljing, ei utradering av skrifta, ei fornekting av litterær tyngd og røyndom. Diktaren skriv alltid eit sjølvportrett. Det er ikkje sikkert han veit det. Kva er ein roman? Ein snakkar om handling, miljøskildring og personkarakteristikk. Ein ser etter bodskap og moral. Men det finst ein roman i romanen. Det finst eit tenkt byggverk som blir sett av den som skriv, og også stundom av den som les. Det finst eit abstrakt motstykke