Klimaplan for Ørsta kommune 2009 2020

Klimaplan for Ørsta kommune 2009 2020 Kommunedelplan Februar 2010 Godkjend av Ørsta kommunestyre 18.03.2010 i sak 21/10

Forord Ein klimaplan er viktig for å kartlegge utfordringar og potensiale for forbetringar i kommuneorganisasjonen. Planen skal gje politikarar og administrasjonen eit kunnskapsgrunnlag og eit verktøy å arbeide med, og skal også vere eit verktøy for å involvere både privat og frivillig sektor i kommunen som samfunn. Gjennom planarbeidet har vi fått oversikt over utfordringar og tiltakspotensial kommunen som organisasjon har for å ta tak i eigne klimautfordringar. Nokre av tiltaka krev politisk vilje og økonomiske prioriteringar, andre er eit spørsmål om å bryte vanar og endre tankegang. Planen er kalla ein Klimaplan, og har hovudfokus på status, utfordringar og tiltak retta mot utslepp av klimagassar innan kommunen. Enkelte tiltak vil vere retta mot eit regionalt samarbeid, spesielt på felt der samarbeidsarenaer allereie er etablert. Ei rekke miljøtema fell utafor planen sitt virkeområde, til dømes sur nedbør, biologisk mangfald og klimatilpassing til dømes i høve til arealplanlegging. Avgrensinga er gjort for å gi både planprosessen og planen ein handterleg storleik. Klimaplanen vil inngå i planverket til kommunen som kommunedelplan og skal rullerast kvart 4. år. Vi har ei von om at planen er lesarvenleg også for ulike aktørar i offentleg og frivillig sektor, og at næringsliv og innbyggarar gjennom samarbeid med kommunen vil gjere ein felles innsats i samband med klimautfordringane framover. Gudny Fagerhol Ordførar II

Samandrag Status utfordringar og muligheiter i Ørsta kommune Som eit ledd i arbeidet med Klimaplanen, har Ørsta kommune fått gjennomført ei grovkartlegging av enøk-potensial i kommunal eigedom. Kommunen har sjølv truleg eit lønsamt sparepotensiale på 20%. Potensiale hos private og i næringslivet er truleg minst like stort. I Ørsta kommune er det store unytta fornybare erngikjelder. Bioenergi frå skog og avfall, varmeenergi frå omgjevnadane ved hjelp av varmepumper, solenergi og spillvarme kan nyttast i langt større grad enn i dag. For å nytte desse fornybare energiformene lokalt, er ein avhengig av vassborne varmeanlegg i bygg og distribusjon i form av nær- eller fjernvarmeanlegg. Kommunen kan spele ei viktig rolle i arbeidet med å få realisert energipotensiala også hos husstandar og i næringslivet. Gjennom Volda og Ørsta reinhaldsverk har Ørsta kommune henteordning på tre avfallsfraksjonar; restavfall, plast og papp/papir. Det er gjennomsnittleg for Møre og Romsdal, men ein mindre enn landsgjennomsnittet, som er fire. Representantskapen i VØR har vedteke at det skal verte innsamling av matavfall frå 2010. Det er eit klart potensiale for å auke graden av attvinning av plast i kommunen. Som tenesteprodusent er kommunen å rekne som både innkjøpar, produsent og forbrukar. I desse rollene kan kommunen både bidra til konkret forbruksreduksjon og tene som eit føredøme for innbyggarane i desse spørsmåla. Kommunen har gode høve til å nytte innkjøpsordninga i Søre Sunnmøre Innkjøpssamarbeid (SSIS) til å stille miljøkrav til leverandørar, og å ha god kompetanse på korleis slike krav skal utformast i anbodsprosessar. Personbilar, lastebilar og bussar sto i 2006 for 35 % av klimagassutsleppa i Ørsta kommune, målt i CO 2 -ekvivalentar. Det er i dag høge utslepp pr innbyggar som kan knytast til transportsektoren. Kommunen kan i størst grad påverke dei korte reisene. Gjennom god areal- og transportplanlegging, kan kommunen sjølv gjere mykje for å endre reisevanar lokalt. For reduksjon av anna transportarbeid er det viktig å gå i dialog med regionale og nasjonale styresmakter, mellom anna når det gjeld kollektivtilbod og gjennomgangstrafikk. Særleg viktig er ei styrking av tilbodet gjennom Eiksundsambandet og betre koordinering i høve til høgskulen og sjukehuset i Volda. Ørsta kommune arbeider systematisk for å betre gang- og sykkelvegnettet i kommunen. Ørsta er ein stor landbrukskommune. Av dei totale utsleppa i kommunen i 2006, stammar 31 % frå landbruket. Ei utfordring, men også ei moglegheit, er å nytte meir gjødsel frå landbruket som energikjelde. Skogen bidreg derimot til ei betydeleg binding av CO 2. Med stimulering til aktiv skogkultur og skogpleie vil ein kunne auke bindinga av CO 2 ytterlegare. Som vist over utgjer utslepp frå personbilar/lastebilar/bussar og landbruket heile 66 % av dei totale utsleppa i kommunen. III

Mål og tidsperspektiv for planen Måla for klimaarbeidet i kommunen er knytt til temaområda energi, forbruk, avfall, transport, landbruk og næringsliv. Måla i planen er knytt til ein fireårig planperiode (2009-2013). Då mange av dei nasjonale måla og framskrivingane er knytt til 2020, er det naturleg at planen har dette som ei langsiktig målperiode. Målet om reduksjon i direkte utslepp i høve 1990 nivå vert sett til 20 % innan 2020 (jf Kommunestyret sitt eigengodkjenningsvedtak i sak 21/10 punkt 2, den 18.03.10). Viktige tiltak frå handlingsplanen Handlingsplanen inneheld strategiar som er viktige for å nå måla i planperioden, og dei tiltaka som skal bygge opp under dette. Dette framgår av kapittel 6. IV

Innhald Innhald...V 1 Innleiing... 1 1.1 Organisering av planarbeidet... 2 1.2 Organisering av planen... 4 2 Energi stasjonær energibruk... 5 2.1 Energibruk... 5 2.2 Fornybare energiressursar... 10 2.3 Bruk av lokale energiressursar... 14 2.4 Mål innan energi... 16 3 Forbruk og avfall...18 3.1 Status og utfordringar nasjonalt... 18 3.2 Status og utfordringar i Ørsta kommune... 26 3.3 Mål knytt til avfall og forbruk i Ørsta... 30 4 Transport...31 4.1 Status og utfordringar nasjonalt... 31 4.2 Status og utfordringar i Ørsta kommune... 32 4.3 Mål innan transport... 35 5 Sektorvise tiltak...36 5.1 Næringsliv... 36 5.2 Landbruk... 40 6 Handlingsplan...47 Referanser...56 V

1 Innleiing Utganspunktet for å setje i gang eit arbeid med klimatiltak i kommunen, er å finne i slagordet Tenke globalt, handle lokalt. I staden for å la seg lamme av alt vi ikkje kan gjere noko med, vil vi sette fokus på det vi kan endre; både i eiga verksemd i kommuneorganisasjonen, i næringslivet, og når det gjeld vanar og val blant innbyggarane. Kommunane vil spele ei nøkkelrolle i forhold til ulike typar klimatiltak. Dette vil m.a. kunne omfatte oppgåver og tiltak knytt til energiproduksjon, energidistribusjon (t.d. fjernvarme), energiforbruk, avfall og utslepp, næringsutvikling, transport, og areal- og samfunnsplanlegging. Det er påvist at kommunane sjølve kan påverke om lag 20 % av klimagassutsleppa i Noreg (Klimameldinga 2007:17.1). Klimaplanarbeidet legg til grunn mellom anna Klimapanelet sin rapport Climate Change 2007 (the Fourth IPCC Assessment Report) Klimameldinga (St. meld. 34 2006-2007: Norsk Klimapolitikk) NOU 2006:18: Et klimavennlig Norge SFT sin rapport frå 2007: Reduksjon av klimagasser i Norge. En tiltaksanalyse for 2020. Klimapanelet slår mellom anna fast at det er svært sannsynlig at den observerte globale oppvarming skuldast ein menneskeskapt auke i konsentrasjonen av klimagassar i atmosfæren (IPCC 2007:36). Norske styresmakter bygger sin klimapolitikk i første rekke på IPCC sin 4. klimarapport. Norge har også ratifisert Kyoto-protokollen, som vart vedteken under FN sin tredje partskonferanse i 1997. Både Teknisk Forskrift (TEK 07) og ny Plan- og bygningslov gjev kommunen eit betre verktøy til å styre eige klimaarbeid. Talmateriale som er brukt i planen, er henta frå ulike offentlege kjelder som Miljøstatus i Norge, Kostra, Statistisk sentralbyrå (SSB) og Statens forureiningstilsyn (SFT). 1 Vi har gått ut frå at data frå desse kjeldene stettar krava til vitskapleg produksjon, og har brukt desse etter beste skjønn. Så langt det har vore mogleg, har vi henta data frå kommunenivå. Kva nivå dei er henta frå, er oppgitt i tabellane. Ei rekke miljøtema fell utafor planen sitt virkeområde, til dømes sur nedbør, biologisk mangfald og klimatilpassing. Avgrensinga er gjort for å gi både planprosessen og planen ein handterleg storleik. Trass i at viktige tema som klimatilpassing og biologisk mangfald er utelatne frå planen, er det viktig å arbeide heilskapeleg med dette, slik at ikkje sektorar fell ut av samanhengen. 1 Statens Forurensningstilsyn er ansvarlig redaktør for nettstaden Miljøstatus i Norge. Direktorat med ansvar for ulike felt i miljøforvaltninga, har produsert og kvalitetssikra informasjonen som er tilgjengelig: Direktoratet for naturforvaltning (DN), Riksantikvaren (RA), Norsk Polarinstitutt (NP) og Statens strålevern. I tillegg er Statistisk sentralbyrå (SSB), Norsk institutt for vannforskning (NIVA), Norsk institutt for luftforskning (NILU), Norsk institutt for naturforskning (NINA) og Norsk institutt for kulturminneforskning (NIKU) dei viktigaste leverandørane av data til tenesta 1

Mange prioriterte tiltak kan gjennomførast utan særleg ekstra kostnad. Fleire av tiltaka som planen munner ut i (jf handlingsprogram) må likvel finnansierast og det må då innhentast midlar eksternt og/eller innarbeidast i budsjett og økonomiplan. Innleiingsvis gjer vi no kort greie for korleis planarbeidet har vore organisert, og kven som har vore involvert. 1.1 Organisering av planarbeidet Planarbeidet har involvert fleire aktørar, både i og utafor kommunen. Nedanfor gjer vi greie for dei ulike rollene aktørane har hatt i arbeidet. Arbeidet med Klimaplan for Ørsta kommune vart sett i verk etter vedtak i formannskapet 05.02.08. Det vart samtidig vedtatt at formannskapet skulle fungere som styringsgruppe for planarbeidet, samt at representantar frå politisk leiing og frå administrasjonen skulle utgjere arbeidsgruppa for planarbeidet. Planen er utarbeidd gjennom deltaking i Klimaplanprosjektet, i samarbeid med åtte andre kommunar i regionen. 2 Klimaplanprosjektet si målsetting var at dei ni deltakarkommunane skulle utarbeide lokale klimaplanar, samstundes som ein tok i vare klimautfordringar som ikkje lar seg løyse innafor kommunegrensene. I planprosessen vart det gjennomført ulike arbeidsmøte; fem arbeidssamlingar i Volda saman med dei andre kommunane, tre møte på rådhuset i samarbeid med representantar frå prosjektgruppa. I tillegg har det vore interne møte i arbeidsgruppa og eit møte med lokale lag og organisasjonar i samarbeid med Volda kommune. Formannskapet er halde orientert gjennom presentasjon i møte og kommunestyret har vore orientert og delteke i diskusjon i samband med møte 12.02.09. Det har også vore arrangert eit folkemøte i samband med planarbeidet. I organiseringa av planarbeidet har det vore lagt vekt på kompetanseheving og erfaringsutveksling mellom Ørsta kommune og dei andre deltakarkommunane. Arbeidet har vore temabasert, med faglege innlegg på kvar temasamling i Volda knytt til eitt og eitt felt. På arbeidsmøta i etterkant har kvart tema blitt følgt opp og ein har her sett på utfordringar og moglege tiltak for kommunen. Arbeidsgruppa i kommunen har bestått av Paul Kristian Hovden (pol.), Cecilie Rørstad (pol.), Eldar Øye (adm) og Magnar Selbervik (adm). Sistnemnde har vore kontaktperson for arbeidsgruppa, og vidareført arbeidet med planen fram mot eigengodkjenning. Arbeidsgruppa har stått for innsamling av faktagrunnlag for utarbeiding av planen, har kome opp med, vurdert og prioritert potensielle tiltak for planen. Gjennom deltaking på samlingar har dei også heva eigen kompetanse på fleire felt knytt til klima og kommunen si handtering av utfordringar knytt til dette. Prosjektgruppa for planarbeidet har hatt følgjande samansetting: Sveinung Dimmen Høgskulen i Volda Anders Tønnesen Møreforsking Volda 2 Deltakarane i planarbeidet har vore Hareid, Herøy, Hornindal, Sande, Sula, Ulstein, Vanylven, Volda og Ørsta. 2

Harald Lillebø Torger Mjønes Nathalie Homlong Nils Magne Magerøy Per Atle Røe Petter Bjørdal Susanne Moen Ouff Enøk-senteret Enøk-senteret Høgskulen i Volda Høgskulen i Volda Tussa Kraft Volda og Ørsta Reinhaldsverk Møreforsking Volda Tønnesen har vore kontaktperson for Ørsta kommune. Røe og Lillebø har hatt spesielt ansvar for tema knytt til energi, Lillebø har hatt dette ansvaret også i plandokumentet. Bjørdal har hatt eit spesielt ansvar for avfallsområdet. Tønnesen har hatt ansvar for avfall, forbruk og næringslivsdelen i planen. Moen Ouff har hatt ansvar for transport og landbruksdelen i planen. Dimmen (leiar), Tønnesen og Moen Ouff har utgjort prosjektleiinga. Planarbeidet er gjennomført med direkte økonomisk støtte frå Tussa Kraft AS, Enova, Husbanken region Midt-Norge, Møre og Romsdal fylke, Nordea, Høgskulen i Volda og Kommunenes Sentralforbund. I tillegg har det vore stilt midlar til disposisjon for planarbeidet frå fleire hald. 3 Fylket sin klimaplan Møre og Romsdal fylke starta arbeidet med ein fylkesklimaplan hausten 2008, etter vedtak i fylkestinget den 11.12.07. Denne planen skal femne breitt, det vil seie at ein skal gå gjennom heile breidda av fylket sine forvaltingsområde. Planen omfattar både fylket som organisasjon og som samfunn (MR fylke 2008). 4 Vi har hatt jamleg dialog med fylket undervegs i prosessen.. Hovudmålsetjinga i fylkesplanen er at utsleppa av klimagassar i Møre og Romsdal skal reduserast med meir enn 10% av utsleppa i 2007 innan 2020. Dette blant anna gjennom å: - redusere utsleppa for stasjonær energibruk til oppvarming av bygg med ca.80 000 tonn CO 2 -ekv innan 2020, noko som vil frigje 400 GWh elektrisitet. Dette skal blant anna skje ved omlegging til vassboren varme der energibrensla er fornybar. - Arbeide for at bruken av elektrisitet til oppvarming og belysning i alle offentlege og private bygg i tenesteytande sektor skal bli redusert med 20% innan 2020 i forhold til energibruken i 2007. - Utslepp av klimagassar frå samferdselssektoren i Møre og Romsdal skal reduserast med 10% innan 2020. - Redusere utslepp frå avfallsbransjen med 60 000 tonn CO 2 -ekv innan 2012, og gjere renovasjonsselskapa klimanøytrale - Arbeide for å nå nasjonale mål om klimagassreduksjonar frå landbruket. - Utvikle overordna strategiske areal- og transportplanar som kan leggast til grunn for fylkesplan, samfunnsdelen i kommuneplanane, store næringsetableringar, investeringar i infrastruktur og driftsplanlegging, mellom anna for kollektivtransporten. 3 Høgskulen i Volda, Enøk-senteret, Møreforsking Volda og Volda og Ørsta Reinhaldsverk. 4 http://www.mrfylke.no/hoved.aspx?m=22664&amid=1857079 3

Statleg planretningslinje for klima og energiplanlegging Retningslinene set krav til klima- og energiplanlegging i kommunene og til kva planen skal innehalde. a. Informasjon om klimagassutslipp i kommunen fordelt på kilder/sektorer. Alle kilder som innebærer direkte utslipp av klimagasser innenfor kommunens grenser, bør inkluderes. b. Informasjon om energisystem, energiforsyning og forbruk av energi innen kommunens grenser, herunder tilgang på miljøvennlige energiressurser. c. Fremskrivning av utslippene i kommunen om det ikke gjennomføres nye tiltak, forventet etterspørsel etter energi og forventet ny energiproduksjon. Fremskrivningsperioden bør være minst ti år. d. Ambisiøse mål for utslippsreduksjoner. e. Ambisiøse mål for mer effektiv energibruk og miljøvennlig energiomlegging i kommunal bygningsmasse og i kommunen for øvrig. f. Tiltak og virkemidler for reduksjon av klimagassutslipp, mer effektiv energibruk og miljøvennlig energiomlegging. Tiltakene/virkemidlene bør i størst mulig grad være koplet til oppnåelse av de målene som er satt av kommunen. g. Utredning av virkemidler som tenkes benyttet for å nå målsettingene. h. Handlingsprogram med en tydelig ansvarsfordeling for oppfølging av klima- og energiplanene. 1.2 Organisering av planen Kapittel 2-4 er basert på dei fire temaområda vi har hatt hovudfokus på i planprosessen; stasjonær energibruk, avfall, forbruk og transport. Avfall og forbruk er samla i eitt kapittel. Kapittel 5 omhandlar temaområda næringsliv og landbruk, medan kapittel 6 presenterer handlingsplanen som bygger på dei prioriterte tiltaka frå alle temaområda. Kapitla er bygt opp om lag på same måte; først ein presentasjon av nasjonal status og utfordringa på området, sidan status og utfordringar i kommunen. Til slutt i kapitla følgjer ein presentasjon av måla for området. Kapittel 2 skil seg noko frå dei andre, iom at temaet Energi er relativt stort i høve dei andre. Til kapittelet Energi er det eit tilhøyrande grunnlagsdokument basert på ei kartlegging av energibruken i kommunale bygg (vedlegg). Det er også utarbeidd eit ytterlegare grunnlagsdokument med utfyllande informasjon som underlag for plandelen til same kapittelet. Dette vert ikkje trykt opp som vedlegg men vil kunne vere eit noko utfyllande oppslagsverk. 4

2 Energi stasjonær energibruk 2.1 Energibruk Energibruken til drift av norske bygg utgjorde i 2001 5 ca 82 TWh (milliardar kwh) i eit normalår, tilsvarande 38% av den totale energibruken i landet utanom energisektoren. Ingen annan sektor har hatt større vekst i sin energibruk dei siste 30 åra enn bygg. Ved revidering av teknisk forskrift i 2007 blei krava til energibruk i driftsfasen skjerpa. Det same blei reglane for korleis energibruk i bygga skal utreknast. Det er usikkert kor stor skjerpinga vil vere i praksis. Figur 1: Energibruken i bygg i Norge i 2006. Totalt 38% av landet sin totale energibruk. Kjelde Enova SF. Sjølv om styresmaktene har prøvd å skjerpe krava i byggeføreskriftene med omsyn til energibruk ved kvar revisjon, har faktisk energibruk halde seg relativt stabil. Figur 2: Spesifikk energibruk (pr eining, kwh/m2) for bygg og bil siste hundre år. Kjelde Enova. Fleire årsaker spelar inn, der manglande fokus på energibruk kanskje er den viktigaste. Elles har aukande krav til komfort, auka oppvarma areal privat og fleire personar pr flate i næringsbygg også verka inn. Energibruken varierer svært 5 Tal for 2006 kom i desember 2008. Tal mellom 2001 og 2006 er ikkje laga (totalverdi sektordelt). Tal frå 2006 er ikkje nytta avdi dei til liks med 2003 var spesielle (og med tilhøyrande høgare prisar). Tal for 2006 er difor ein heil del lågare (74 TWh) enn 2001, og slik sett ikkje representativt for den generelle energibruksutviklinga og dagens situasjon. 5

mykje mellom ulike byggtypar, der bruksmønster og brukstype i tillegg til byggkonstruksjon, utgjer dei største forskjellane. Energibruken varierer frå vidaregåande skular med spesifikk energibruk (pr flate) på 166 kwh/m 2, til symjehallar med 507 kwh/m 2 (jfr. Enovas Byggstatistikk 2007 her, kjelde www.enova.no ). For industri kjem produksjon i tillegg og gjer at energibruken varierer i endå større grad. Om ein ser på variasjon i energibruk innanfor ein og same byggtype, er det også stort spenn. Figur 3: Spesifikk temperaturkorrigert energibruk (kwh/m2 oppvarma flate) i kontorbygg, 355 stykk. Median 233 kwh/m2. Kjelde: Enova Byggstatisikk 2007. Som figur 3 viser, er det mange gongar høgare energibruk i bygget som brukar mest. Undersøkingar viser at fokus på energibruk er ein vesentleg faktor i denne forskjellen. Figuren illustrerer også at der er eit stort sparepotenisale i dagens byggmasse. 2.1.1 Energibruk og påverknad på klimaet All energibruk påverkar klima og miljø. Det er i hovudsak forbrenning av fossile energikjelder som står for den mest skadelege miljøpåverknaden. I Noreg har vi i stor grad nytta elektrisk kraft som energikjelde i bygg, både til utstyr og oppvarming. Med få unntak er det ingen andre som brukar elektrisk kraft til oppvarming av bygg. Rein elektrisk kraft gjev sjølvsagt lite direkte forureining, men den kan erstatte kraft på kontinentet som er produsert på forureinande vis. Når det gjeld fornybare energikjelder, går vi ut frå at desse ikkje gjev negativ klimapåverknad, ettersom bruk av dei ikkje gjev netto forureining 6. Fossile energikjelder Det blir brukt ein del fossile energikjelder til bygg også i Noreg, m.a. parafin, fyringsolje og gass til fyrkjelar for oppvarming og til industriprosessar. Av dei fossile energikjeldene er gass den som medfører minst forureining. Det er råd å konvertere til bruk av gass i dei fleste tilfelle. Det er likevel endå meir klimavennleg å gå over til biologiske olje- eller gassprodukt. Nedanfor er det vist ein tabell som viser klimapåverknaden frå bruk av ulike fossile energikjelder, rekna etter tonn utslepp CO 2. Avfall har ein varierande miks av fraksjonar og vi legg Grønn Byggalianse sine tal til grunn. For dei andre energikjeldene er SSB /SFT datakjelde. Verknadsgrad for kjelane er ikkje rekna inn, faktisk verdi vil difor bli større alt etter kor effektiv kjel ein har. 6 Når det gjeld brenning av bioråstoff vil den frigitte CO2 frå denne prosessen inngå som ein del av eit fornybart krinslaup. Om til dømes skogen i staden rotna og vart til jord, ville også denne prosessen avgi avgassar. Kjelde www.fornybar.no og www.enova.no direkte link her. 6

Tabell 1: Utslepp av CO 2 etter energikjelde. Kjelde: Grønn Byggallianse, SSB og SFT.! " # $ $ %&!$$ Elektrisk energi Medan norsk elkraft kjem frå nær forureiningsfrie vasskraftverk, blir elektrisk kraft globalt sett, produsert i prosessar med stor forureining. Elproduksjonen skjer med store energitap, som difor gir stor forureining 7 pr kwh straum, (jfr fig 6 kapittel 2.2), slik som i kol- eller gasskraftverk. Noreg har m.a. omfattande elektriske kablar til kontinentet, der det i periodar blir importert og andre periodar eksportert. Ein del av den forureiningsfrie elproduksjonen er også seld til utlandet i form av såkalla opphavsgarantiar. Den reine elkrafta er slik blanda med urein kraft. Der er ulike syn på korleis vi då skal vurdere forureiningsgraden av elektrisk kraft i Noreg. Det vi kan kalle alternativprinsippet, kan i klimaarbeidet vere eit godt utgangspunkt. Dersom vi sparer energi eller går over til fornybare energikjelder, vil det kunne bli frigjort elektrisk energi som kan gå til å redusere importbehov, eller til å erstatte gass- eller kolkraftproduksjon på kontinentet. Det kan difor vere eit godt utgangspunkt at vi reknar forureininga frå spart energi tilsvarande forureininga frå den gjennomsnittlege elektriske krafta på kontinentet. Vi tek difor i denne klimaplanen utgangspunkt i OECD sin standard 8. Denne blir tilrådd av Grønn byggalianse og mellom anna nytta av Statsbygg. Tabell 2: CO 2 -utslepp ved bruk av elektrisitet. " Grunngjevinga er at utveksling av kraft blir stadig større i den europeiske marknaden. 2.1.2 Energikjelder og energibruk - status i Ørsta kommune Som kjelde for energibruk i Ørsta kommune er SSB og Energiutgreiing frå Tussa Kraft nytta. SSB har utarbeidd statistikk for biobrensel, olje og gass for kvar kommune i landet. Verdiane er basert på nasjonal statistikk frå SSB. Det knyter seg difor ei viss usikkerheit til kor korrekte tala er for kommunen, men SSB har vurdert dei som gode nok og vi legg desse difor til grunn. SSB foreslår at statistikken blir brukt saman med lokal kunnskap. Statistikken på kommunenivå er særleg usikker for bruk av ved og treavfall for bustader og privat tenesteytande sektor. Statistikken for industri er basert på oppgåver frå bedrifter og er av SSB 7 El produsert av kol gir Co 2 utslepp på 1000 g/kwh produsert, Olje mv. 700 g/kwh og gass 400 g/kwh. Kjelde Noregs vassdrag- og energidirektorat, (jfr. presentasjon Norges energidager okt 08, jfr. vedlegg her) 8 Basert på miks i OECD landa, kjelde: www.byggalliansen.no og bruk i høyringsutkast til ny norsk standard for Passivhus (www.standard.no med direkte link her). 7

vurdert til å vere god. Tala frå SSB er resultat av reknemodellar, og sidan det stadig blir gjort forbetringar i reknemodellane også tilbake i tid, vil heile tidsserien kvart år erstattast med nye tal. Tal som blei publisert i fjor kan difor ikkje samanliknast med tal som blir publisert i år. I 2007 har Statistisk sentralbyrå publisert tal for energibruk av avfall, fossilt brensel og biobrensel i norske kommunar for åra 1991, 1995, 2000, 2004 og 2005. For meir detaljar blir det vist til Energiutgreiing for Ørsta kommune, som er utarbeida av Tussa Kraft, (www.tussa.no) Energibruk fordelt på energikjelder Energibruken i Ørsta kommune er lik landet elles, som er dominert av elektrisk energi. Figuren nedanfor viser status i 2005 og prognose 2017, kjelde Energiutgreiinga for 2007. Total energibruk i 2005 var på vel 200GWh. 11 % 5 %1 % 16 % 3 % 1 % Elektrisk Biobrensel Olje Gass 83 % 80 % 2005 2017 Figur 4 Energibruk fordelt på energikjelder i kommunen for 2005 og prognose 2017 Ein forventar berre ein liten vekst i bruken av fornybare energikjelder (bio) basert på utviklinga slik den er i dag. Dersom ein skal auke andelen monaleg slik denne klimaplanen legg opp til, må det altså skje gjennom konkrete målstyrte tiltak. Energibruk sektorvis Energibruk i bustader utgjer halvparten av energibruken i kommunen. Tenesteytande sektor og industri er om lag like store, på høvesvis 24% og 21%. Sjølv om Ørsta er ein viktig landbrukskommune, utgjer ikkje denne sektoren meir enn 5% av energibruken. 5 % 21 % 24 % 50 % 4 % 23 % Bustader/ fritidsbustader Tenesteytande sektor 49 % Primærnæring 24 % Industri og bergverk 2005 2017 Figur 5 Energibruk fordelt på ulike brukargrupper i kommunen. Om ein ser på prognosen for 2017, ventar ein der at hushald og primærnæring skal reduserast litt til fordel auke i tenesteytande sektor. Sjølv om det vil vere mest effektivt å satse mest på industri og yrkesbygg i klimaarbeidet, er det viktig å ikkje gløyme bustadsektoren, ettersom den utgjer halvparten av energibruken. 8

Energibruk i kommunal byggmasse Norske kommunar eig så mykje som 24% av alle næringsbygg i Noreg. Dette medfører at kommunen står for ein stor del av den totale klimabelastinga frå stasjonær energibruk. Ørsta kommune som organisasjon eig om lag 84.000 m 2 bygg som har ein total energibruk på om lag 13 GWh/år. Kommunen vil difor vere ein viktig aktør for å nå måla i denne klimaplanen. Gjennom handsaming av klimaplanen vil kommunen ha høve til å vedta konkrete tiltak, som gjev direkte klimaresultat for eigen byggmasse. Det vil også vere naturleg at kommunen går føre og viser veg i arbeidet med å redusere klimaproblema. Regjeringa fremma i desember 2008 forslag om energimerking av yrkesbygg og offentlege bygg over 1000 m2. Dersom lova vert vedtatt, vil det innebere at kommunen synleg må merke sine bygg i høve kva energistandard dei har. Målet med merkinga av offentlege bygg er å vise innbyggarane kva offentleg sektor gjer for å redusere energibruken (OD 2008). 2.1.3 Energibehov og effektiv energibruk - Status i Ørsta kommune Energibehov og effektiv energibruk Ørsta kommune har, som dei fleste kommunar, stort potensiale for å oppnå lågare energibehov og auka energieffektivitet i privat og offentleg byggmasse. Det eksisterer inga fullstendig kartlegging verken nasjonalt eller lokalt, men erfaringar viser at energibruken kan reduserast med 10-25% i dei fleste bygg, gjennom meir energivenlege løysingar. Meir utfyllande om energibruk og enøk i Grunnlag Energi 2. Kommunal byggmasse Ørsta kommune har hatt god fokus på energibruken i eigen byggmasse. Det er difor satsa mykje på enøk-tiltak og energieffektive løysingar ved nybygg og ombyggingar. Kommunen har m.a. sentrale styresystem (SD-anlegg) til dei fleste større bygg. Det at ein har energibruken i fokus, er eit godt utgangspunkt for vidare sparing gjennom ei målretta satsing. Enøk-potensiale og fornybare energikjelder Det er som eit ledd i arbeidet med klimaplanen gjennomført eit forprosjekt for grovkartlegging av enøk-potensialet til kommunen. Forprosjektet er støtta av Enova SF. Kartlegginga viser at total energibruk i Ørsta kommune truleg kan reduserast med over 20%. Med ein energibruk på 13 GWh (millionar kilowattimar) vil Ørsta kommune kunne spare omlag 2,6 GWh på årsbasis. Dette tilsvarar ein reduksjon på nær 950 tonn CO 2 9 årleg. Kartlegginga viser også at det relativt raskt er råd å auke bruken av fornybar energi, og at det meste 9 For sparing av el er OECD standard på 357 g/kwh CO2 nytta. www.byggalliansen.no 9

av energibruken til oppvarming kan konverterast på sikt. Meir om kartlegginga i Grunnlag Energi 1. 2.2 Fornybare energiressursar Noreg har unike potensiale for vasskraftproduksjon. Dette har gjort at vi i mange tiår har vore velsigna med rikelege mengder med rimeleg elektrisk kraft. Tilgangen og prisen har vore så god at vi har satsa nær utelukkande på elektrisk energi. Dette er unikt i verdssamanheng, der ein i andre land stort sett aldri brukar straum til oppvarming. Elektrisitet er høgforedla energi av ypparste kvalitet, og kan brukast til alle formål. Effektiv energibruk er også å ikkje bruke høgare energikvalitet enn nødvendig. Dette gjeld særleg el, som i global samanheng blir produsert med store tap, og tilsvarande stor forureining, jamfør kapittel 0.02.1.1. Korleis vi brukar energi i Noreg har difor konsekvensar globalt. Kvar kilowattime straum vi ikkje brukar, kan gå til å erstatte forureinande straumproduksjon i utlandet. Ca 30% igjen framme hos brukar Figur 6 Energitap i tradisjonelt kolkraftverk. Kjelde Varmeinfo. Å redusere bruken av straum til oppvarming og å auke bruken av fornybar energi er ei politisk målsetjing hos regjeringa i dag. Når vi i Noreg har nytta straum i så stor grad, er dette i dag ei stor moglegheit for oss, - store mengder fornybare energiresursar står unytta klar til bruk. Ei utnytting av alternative lokale energiressursar vil også kunne gje positive ringverknader innan lokal næringsutvikling. Meir utfyllande om fornybar energi i Grunnlag Energi 2. 2.1.2 Fornybar energi - status i Ørsta kommune I Ørsta kommune er det som elles i landet elektrisitet som er den berande energikjelda. Av fornybare energikjelder er det stort sett bioenergi og varmeenergi frå omgjevnadane som er tatt i bruk. Bruk av bioenergi skjer primært i form av vedfyring i private bustader. Ein del varme frå omgjevnadane er teke i bruk både privat og offentleg, gjennom bruk av varmepumper. Potensialet er likevel vesentleg for auka bruk både av bioenergi, omgjevnadsvarme og solenergi. 10

Bioenergi Tilveksten i skogen i Møre og Romsdal er ca 1 million m 3, medan den årlege avverkinga til treindustrien er på ca 80 000 m 3. I tillegg vert det avverka virke som vert nytta til ved. I Strategiplanen for skogbruket i Møre og Romsdal vert det sett eit må om å auke avverkinga til 200 000 m 3 innan 2016 10. Som elles i landet er attgroing også eit problem i Ørsta, slik at auka utnytting av bioråstoff også vil gje fordelar på dette området. Bioråstoff i avfall blir stort sett tatt hand om av VØR. I dag blir ein del av trevirke her nytta til oppvarming ved ei av bedriftene i kommunen. I tillegg til tradisjonell vedfyring, kan det vere aktuelt med biovarmeanlegg. Dette kan vere alt frå lokale fyrkjelar i bygg til fellesanlegg for nær- eller fjernvarme. Ein vil då bruke bio i form av flis, brikettar eller pellets. Konkrete planar for eit større fjernvarmeanleg i Ørsta sentrum er under utgreiing. Også mindre anlegg for få bygg eller enkeltbygg er aktuelle. Det kan vere grunnlag for eiga næringsverksemd innan bioenergi, både innan produksjon av råstoff og foredling til flis eller brikettar. Dette gjeld truleg ikkje pellets, der ein fabrikk alt er i drift i Sykkylven, og har kapasitet til å ta det som måtte vere av tilgjengeleg regionalt ressursgrunnlag. Ein større del av verdikjeda kan også tenkast, i form av varmeleveranse, (jf Grunnlag Energi 2, ang døme med varmeleveranse til sjukeheim i Vanylven). Store mengder bioenergi finst lett tilgjengeleg lokalt, i form av skogsvirke og bioavfall. Produksjon av råstoff eller foredling til flis, brikettar og pellets kan vere aktuelle satsingsområde for ny næring i kommunar med stor tilgang på bioenergi. Eksisterande varmesentralar med oljekjel er særleg godt eigna til å gå over til bruk av bioenergi. Det er behov for ein del meir lagerplass til bioråstoff enn td olje, der flis er mest plasskrevande. Lagring i form av silo er mest vanleg. Les meir om bioenergi på www.energigarden.no/omenergigarden/ Det er starta opp eit er eit 3-årig prosjekt Ørstaskogen som eit samarbeid mellom kommunen, skogeigarlaget Allskog og Møre og Romsdal fylke. Mykje av den planta skogen frå 1950-åra er no i ferd med å verte hogstmoden, og dette prosjektet skal førebu og legge til rette for både avverking og seinare aktivitet i skogen. Ørsta har svært mange og relativt små skogeigedomar, så det blir viktig å få til samarbeid mellom skogeigarane, slik at der kan verte grunnlag for betre lønsemd og auka bruk av skogressursane. Prosjektet kan såleis verte eit godt mellomledd og pådrivar for å skaffe fram tilstrekkjelege mengder virke av rett kvalitet til lokale varmeanlegg. Ved både renovering og nybygg i kommunal regi bør ein også legge til rette for auka bruk av tre der dette er mogeleg då substitusjonseffektane ved å erstatte tre med anna meir energikrevjande materiale (stål og betong) er stor. I tillegg vil bruk av tre i bygningsmateriale gje ei lagring av det karbonet som er bunde i trelasten. 10 Strategiplan utarbeidd av Fylkesmannen i Møre og Romsdal i 2001. Les den her, (på www.mrfylke.no) 11

Termisk energi (omgjevnadsvarme med varmepumpe) Bruk av varme frå omgjevnadane, termisk(varme)energi, skjer for det meste i privat regi, gjennom mindre separate varmepumpeanlegg. Luft er den mest nytta energikjelda (luft/luft-pumper). Kommunen har også nokre slike anlegg på eigne bygg. Potensialet for auka bruk er difor stor, særleg med tanke på at kommunesenteret og mange av bygga i kommunen ligg nær sjø, som er den mest gunstige termiske energikjelda. Dette gjeld både Ørsta sentrum og dei andre bygdesentra i kommunen. Figur 7 Prinsipp for bruk av varmepumpe for utnytting av varme frå omgjevnadene. Kjelde Varmeinfo. Store energimengder finst i omgjevnadane våre, i utelufta, sjø og vatn, i jord og berggrunn. Felles for denne energien i omgjevnadane, er at den er lite brukarvennleg slik den er, fordi temperaturen er lågare enn det vi har bruk for. Med bruk av varmepumpeteknologi kan vi heve temperaturen til eit nivå vi kan nyttegjere. Varmepumpa treng energi for å utføre denne temperaturhevinga, likevel får ein grovt rekna meir enn 2/3 fornybar energi frå omgjevnadane på denne måten. Les meir om varmepumper her, på www.fornybar.no ) 12

Sol Føresetnadene for utnytting av solenergi i Ørsta er gode, sjølv om enkelte stader har skugge nokre månader av året. Det er i dag inga kjend utnytting av solenergi utanom solcellepanel på hytter og fyrlykter. Potensialet er stort både for passiv utnytting (vindu og bygningskonstruksjon generelt) og i aktive solvarmeanlegg til dømes på hustaket. Med det auka produkttilbodet som no er på veg inn på marknaden, er dette eit særleg aktuelt potensiale i klimaplansamanheng. Juli Januar Figur 8: Daglig solinnstråling i Norge på horisontal flate i henholdsvis januar og juli Illustrasjon: Endre Barstad. Kjelde www.fornybar.no Figur 9: Prinsipp for solenergianlegg i bygg. Illustrasjon: Kim Branteberg. Kjelde www.fornybar.no Spillvarme Der er ein heil del spillvarme frå ulike prosessar i næringslivet i Ørsta kommune. Dette er både mindre prosessar slik som i kjøl/fryseanlegg i daglegvarebutikkar, fryseanlegg i fiskeindustriverksemder eller produksjons- og forbrenningsprosessar i industrien. Ein del av denne spillvarmen er utnytta, men truleg går store mengder unytta til spille både på grunn av manglande kunnskap og oversikt, men også på grunn av utfordringar knytt til utnytting utover eiga verksemd. Ved planlegging av næringsområde i kommunen er det viktig å sikre 13

fleire bygg i område med verksemder som har mykje spillvarme. Også i mindre tilfelle som matvarebutikk, vil spillvarmen kunne nyttast anten i eige eller nærliggande bygg. Mange små og store prosessar gir frå seg varmt vatn eller luft, såkalla spillvarme. I industrien kan dette utgjere store energimengder, men spillvarme er også tilgjengeleg i mindre skala, slik som t.d. varme frå kjøle og fryseutstyret på den lokale matvarebutikken. Spillvarme som har lågare temperatur enn vanleg bruksnivå kan nyttast anten til forvarming eller ved at ein brukar varmepumpeteknologi for å heve temperaturen til ønska nivå. Meir om spillvarme her, (www.enova.no ) og her (www.energifakta.no ) Vind For Ørsta kommune er det ikkje gjort vurdering av vindkraftutnytting. Føresetnadane er heller ikkje vurdert som gode og det er pr i dag ikkje aktuelt å vurdere dette nærare. Vasskraft Ørsta har etter måten stor utnytting av vasskraft. Dette gjeld også utnytting av små vassdrag. Meir detaljar om dette i energiutgreiingane frå Tussa her, og hos Tussa Kraft AS, (www.tussa.no) 2.3 Bruk av lokale energiressursar I Noreg har vi eit svært godt utbygd nett for distribusjon av elektrisk kraft. Ettersom vi i liten grad har utnytta andre energiressursar, har vi ikkje i særleg grad bygd ut distribusjonssystem for slike. Til ein viss grad kan alternative lokale energiressursar nyttast direkte til oppvarming i enkeltbygg. I dag skjer dette i dei fleste bygg gjennom anlegg for vedfyring. Omfattande bruk av lokale fornybare energiressursar får ein først der det er etablert nær- eller fjernvarmeanlegg. I vår region er det berre i Ålesund ein har fjernvarmeanlegg. I tillegg har ein eit sjøvassdistribusjonssystem på Nordfjordeid. Det er også ei viktig utfordring at relativt få bygg har vassborne varmeanlegg, som kan nyttegjere fjernvarmen. Eit fjern- eller nærvarmesystem består av ein felles varmesentral og eit rørsystem som transporterer varmevatn ut til brukarane (distribusjonssystem). Som varmekjelde i varmesentralen kan ein nytte alle energiformer, slik som frå bio (trevirke), termisk energi frå omgjevnadene (luft, sjø, grunn) gjennom varmepumpe eller spillvarme. Ein definerer gjerne små lokale anlegg som nærvarmeanlegg og dei som dekker eit større område som fjernvarmeanlegg, utan at det er fastsett ei talfest grense. For å kunne nyttegjere slik vassvarme, må det enkelte bygg ha eit vassbore varmeanlegg, (golvvarme og/eller radiatorar). Meir i Grunnlag Energi 2. 14

Figur 10: Prinsipp oppbygging av nær/fjernvarmeanlegg. Kjelde: Varmeinfo. 2.3.1 Status i Ørsta kommune bruk av lokale energiressurar Sjølv om der er nokre anlegg for bruk av lokale fornybare energikjelder er det likevel relativt lite utbreidd i Ørsta kommune. Vassboren varme Dei seinare åra har andelen nybygg med vassborne varmeanlegg auka. Enova SF gjorde ei kartlegging for 2007, (les meir her, www.enova.no) Her går det fram at det på landsbasis er 38% av nye bustader og 42% av nye yrkesbygg som har vassborne varmesystem. Lokale tal har vi ikkje etter bustadkartlegginga i 2001. Delen med vassboren varme i område utan fjern- eller nærvarmeanlegg er lågare enn landssnittet. Dette vil difor gjelde også for Ørsta kommune. Nye bustader Nye yrkesbygg 4 % 10 % 16 % 24 % Vassboren golvvarme Vassboren radiator 46 % 14 % Elektrisk golvvarme Elektrisk panelomn 54 % 32 % Kartlegging 2007, Enova SF Figur 11 Fordeling mellom ulike typer varmeanlegg i nye bygg i 2007. Kjelde Enova SF. Når det gjeld kommunale bygg, er det i dag vassbore varmeanlegg heilt eller delvis i Vartdal skule, Hovden skule, Velle skule, Ungdomsskulen, Ørstaheimen, Hjørundfjordheimen, Sæbø Distriktslegebygg, Ørsta Opplæringssenter, Rådhuset (kun Langøya), Hovdebygda barnehage, Ørsta Kulturhus, Kaihuset, Bakkolamarka og Vartdal Helsetun. Vassborne anlegg i desse byggja dekkjer totalt ca 36.000 m 2 av det totale oppvarma arealet på ca 86.000 m 2 kommunal byggmasse (41,5 %). 15

Velle skule og Ørsta ungdommskule er dei store brukarane av olje, men også Ørstaheimen, Hjørundfjordheimen, Bakkolamarka, Kaihuset, Sæbø Distriktslegebygg og Vartdal ungdomsskule har oljekjele som alternativ til oppvarming med el-kjele. Velle og ungdomsskulen vil kunne koblast over på det planlagde nærvarmenett basert på biobrensell når/om dette vert etablert. Nær- og fjernvarme Der er ingen nær- eller fjernvarmeanlegg i Ørsta kommune i dag. Eit anlegg er under vurdering for Ørsta sentrum. Ettersom dette er viktig for auka bruk av fornybare energikjelder, vil det vere naturleg å vurdere også dei andre og mindre moglegheitene for dette som del av klimaplanen. 2.4 Mål innan energi Ein framtidsretta energistrategi kan illustrerast ved følgjande figur. Ekstern forsyning Lokal forsyning Styring Gjenvinning Reduksjon Figur 12 Framtidsretta energistrategi. Ein skal altså planlegge og drive etter eit prinsipp der ein først sikrar lågast mogeleg energibehov, ved t.d. god isolasjon og energieffektivt utstyr. Vidare skal ein sikre at tap blir attvunne, til dømes attvinning i ventilasjonsluft. For å sikre at ein berre brukar energi som ein har nytte av, må ein så styre energibruken etter behov, mest effektivt gjer ein det med eit sentralstyringsanlegg (SD-anlegg). Den energien ein treng, skal ein i størst mogeleg grad hente lokalt, frå omgjevnadane, skogen eller sola. Det behovet som står att hentar ein utanfrå. Overordna energimål Det overordna målet for energireduksjon i Ørsta kommune som samfunn er at ein innan 2015 skal stagnere veksten og innan 2020 redusere den totale stasjonære energibruken med 5% i høve dagens nivå. Ein reduksjon på 5% vil gje direkte og indirekte reduksjon i klimabelastninga på tilsvarande 3.500 tonn CO 2 11 med utgangspunkt i dagens energibruk, (år 2005), og vil utgjere ein vesentleg del av det overordna klimamålet for denne planen. 11 Reduksjon er rekna å skje for fossile brensle og elektrisistet. Enkel vegd snitt på 350 g/kwh er nytta for totalsparemålet. For reduksjon av el er OECD standard på 357 g/kwh CO2, og for olje er 273 g/kwh nytta. www.byggalliansen.no 16

Delmål Kommuneorganisasjonen Ørsta kommune skal innan 2013 redusere energibruken i kommunen sine bygg og anlegg med 5% og innan 2020 ha redusert energibruken med minst 20%. Ein vil vidare arbeide for å fase ut bruken av olje som energikjelde og konvertere dagens oljekjelar til fornybar varme utan å gå over til elektrisitet. For å nå energimåla som er sett for kommunen har ein valt nokre konkrete strategiar for planperioden. Det er peika ut særskilde strategiar for delmålet som gjeld kommuneorganisasjonen spesielt. Når det gjeld eigne bygg og anlegg, har Ørsta kommune gjennomført eit Enovastøtta forprosjekt for grovkartlegging av potensiale for enøk og bruk av fornybar energi. Kartlegginga viser at ein truleg kan redusere den totale energibruken med over 20%. Jamfør Grunnlag Energi 1 for meir detaljar om kartlegginga av energikjelder og energibruk. For å nå desse måla må kommunen arbeide for gjennomføring av dei prioriterte tiltaka skildra i kapittel 6. 17

3 Forbruk og avfall 3.1 Status og utfordringar nasjonalt I St.meld. nr. 21 (2004-2005)peiker regjeringa på at sjølv om avfallsmengdene framleis veks, er miljøbelastningane frå avfall vesentlig redusert de seinare åra. Det blir likevel peikt på at utslepp av klimagassar frå avfallshandtering stadig er ei utfordring, og at Regjeringa difor kontinuerleg arbeider med å effektivisere virkemiddelbruken og auke mengda avfall som går til material- og energiattvinning. 17. juni 2008 vedtok EU-parlamentet ei rekke ambisiøse mål for avfallssektoren. Eitt av måla er at det skal innførast separat innsamling av papir, metall og plast, og minst 50 % materialattvnning innan 2020. Eit anna mål er at 70 % av avfall frå bygg og anlegg skal materialattvinnast. Avfallshierarkiet ei rangering med produksjon av mindre avfall som høgste nivå Avfallshierarkiet er ein måte å illustrere korleis ein bør handtere avfallet ut frå eit forbruks-, helse- og miljøperspektiv. I tillegg til at hierarkiet seier noko om ulike måtar å handtere avfall og produksjon av avfall på, viser det også kva relasjon det ideelt sett bør vere mellom dei ulike handteringsmåtane (sjå Figur 13). Det øvste nivået i pyramiden er reduksjon i avfall, då produksjon svært ofte inneber utslepp av klimagassar. Nedst i hierarkiet finn vi deponi. Årsaka til dette er at ein ved deponering korkje får nytta avfallet som råvare til nye produkt, eller energien som ligg i avfallet. I tillegg medfører deponering av avfall utslepp av skadelige metangassar gjennom rotningsprosessen. Frå og med 01.07.2009 vert det innført forbod mot deponering av organisk avfall. Det einaste som er lov å leggje i deponi etter dette, er avfall som ikkje reagerer med anna avfall, som ikkje er organisk og/eller brennbart (såkalla inert avfall) 12. Forbodet mot deponering av organisk avfall vil både føre til reduserte utslepp av metangass og til auka material- og energiattvinning. Det er derfor eit svært viktig tiltak innan avfallssektoren. 12 Inert avfall reagerer ikkje med andre stoff, og medfører difor heller ikkje utslepp av metangassar ved deponering. 18

Figur 13 Avfallshierarkiet viser ideell samanheng mellom dei ulike måtane å handtere avfallet på. Kjelde: loop.no. Klimautslepp knytt til forbruk og produksjon av avfall Utslepp av klimagassar er eit spørsmål om forbruk. I ein klimaplan er det difor viktig ikkje berre å fokusere på optimalisering av til dømes energibruk, men også på korleis forbruk kan reduserast. Det er stor gevinst i å effektivisere bruken av til dømes energiressursane. Ei varmepumpe kan vere eit godt miljøtiltak, men gevinsten forsvinn dersom ein nyttar nyvinninga til å auke middeltemperaturen i bygningen. Det er difor viktig at ein innan alle område ikkje berre vurderer korleis ein kan effektivisere forbruket, men også korleis ein faktisk kan redusere bruken av ressursane. Vidare er det viktig å opparbeide ei forståing av korleis utslepp av klimagassar skjer både direkte og indirekte. Ei undersøking frå Trondheim kommune viser at dei indirekte utsleppa som stammar frå eiga verksemd i kommunen er vesentleg (Larsen og Hertwich 2007). Faktisk kjem berre 6 % av utsleppa frå kommunen si eiga verksemd i form av direkte utslepp, medan 31 % stammar frå innkjøp av elektrisitet og 63% frå andre innkjøp. Dette illustrerer kor viktig det er å gjere vurderingar av kva varer ein treng og vidare stille krav til korleis desse er produserte. System for gjenbruk i kommuneorganisasjonen kan redusere innkjøp av nye varer. På denne måten kan ein forlenge levetida til produktet, noko som har ein klar påverknad på utslepp av klimagassar. Dersom ein ser på forbruk i hushald, er bustad (inkludert lys og oppvarming), transport og mat/drikke dei vanlegaste utgiftspostane. Ei samanlikning av tal frå 2005-07 og tal frå 2002-04 viser at det har vore ein realauke i forbruket på 13 prosent (SSB 2008 13 ). Auken i forbruket i norske hushald er stor, også sett over ei lenger tidsperiode. Målt i totale forbruksutgifter, er forbruket tredobla sidan 1958 (SSB 2008). Det er potensielt knytt utslepp av klimagassar til alle fasar av livsløpet til produktet. Ut frå eit klimaperspektiv er det difor viktig å sjå på dei forskjellige fasane eit produkt går gjennom frå produksjon, deretter bruk og til slutt som avfall (sjå Figur 14). Eit overordna mål i denne planen er å etablere eit større medvit om korleis ein kan redusere utslepp av klimagassar i alle fasar av produktet si levetid, altså at produkt skal ha så lite livsløpsutslepp som mogleg. Kommuneorganisasjonen vil som ein stor forbrukar av varer og tenester, i så måte vere viktig. 13 Referansen SSB 2008 er ein uspesifisert referanse til forskjellige SSB-nettsider, kor materialet vart henta ut i 2008. 19

Figur 14 Produkt sin gang frå råvareutvinning til slutthandsaming eller attvinning. Nasjonale rettleiarar, miljømerking og sertifisering I Noreg handlar det offentlege varer og tenester verd 250 300 mrd. kroner kvart år (innkjøpspanelet.no). Lov om offentlege innkjøp slår fast ( 6) at kommunale styresmakter under planlegginga i kvart enkelt tilfelle skal ta omsyn til miljømessige konsekvensar av innkjøpet. Nasjonalt panel for miljøbevisste innkjøp (Innkjøpspanelet) vart oppretta av Miljøverndepartementet i 2005 for å rettleie om korleis slike innkjøp kan gjerast meir miljøbevisst. Både for offentlege einingar og for privatpersonar kan det vere ei vanskeleg oppgåve å avgjere kva produkt og tenester som i størst grad tek omsyn til miljøet. For å lette denne jobben har det difor vorte utvikla ordningar for miljømerking. Med tilhøyrande miljømerke gir det ein garanti for at produktet tek omsyn til forskjellege miljøkrav. Eit eksempel er Innkjøpspanelet som har utarbeida rettleiande miljøkriterium for forskjellige produkt og tenester, som til dømes kontormøblar, hotelltenester, reinhaldstenester og byggeprosessar. I ein del tilfelle viser dei til at krava alternativt kan oppfyllast ved godkjenning av Svanemerket og Blomsten (EU). Desse miljømerka stiller krav til både produkt og tenester. Svanemerket og Blomsten skil seg frå andre ordningar ved at dei berre kan verte oppfylte av den beste tredjedelen av marknaden. Ordningane vil på denne måten vere i dynamisk samspel med utviklinga i marknaden. Debio si godkjenning av økologiske matprodukt er eit anna døme på miljømerking. Denne merkeordninga stiller mellom anna krav til at produksjonen skal ha eit lågare energiforbruk, og at det ikkje skal vere bruk av kunstgjødsel. 20

Sjølv om desse ordningane er vel etablerte står det att ein del før dei er innarbeidde i forbrukarane sine mønster for handling. I ei undersøking Direktoratet for forvaltning og IKT (DIFI) har utført på oppdrag frå Statens forurensningstilsyn (SFT) svarar berre 15 prosent av respondentane at dei alltid eller jamleg ser etter miljømerka Svanen og Blomsten når dei handlar (Motzfeldt og Nonseid 2008). Over halvparten svara at dei aldri ser etter desse miljømerka. Eit fleirtal svarar likevel at dei er bekymra for utslepp av helse- og miljøfarlige stoff, noko som viser eit sprik mellom haldning og korleis vi faktisk handlar som forbrukarar. Medan forbrukarar i følgje undersøkinga i liten grad synes å vere merksame, har Svanens innkjøperklubb oppnådd gode resultat etter første år i drift. Innkjøperklubben vart etablert i 2008 og har 40 deltakarar. Eksempel på verksemder som deltek er Norgesgruppen, Steen og Strøm og Storebrand. Svanens innkjøperklubb skal være eit kontaktnettverk mellom Stiftelsen Miljømerking i Norge, deltakarane i Svanens innkjøperklubb og verksemder som leverar svanemerkete varer og tenester. Målet er å gjere det enklare for deltakarane å oppnå eigne miljømål. I følgje direktør Alvhild Hedstein har ein gjennom innkjøperklubben oppnådd at innkjøparane i stor grad har auka sine innkjøp av svanemerkete produkt og tenester. Ein anna viktig effekt er at stadig nye leverandørar nå etterspør Svanemerket for å kunne konkurrere om de attraktive leveransane til deltakarane i klubben. Miljøfyrtårn er eit døme på ei sertifiseringsordnig som særleg rettar seg inn mot små og mellomstore bedrifter og offentlege verksemder. For å ha merket Miljøfyrtårn blir det mellom anna stilt krav til at eininga skal arbeide systematisk for å gjere miljøvenlege innkjøp. Andre krav rettar seg inn mot reduksjon av utslepp knytt til transport, energistyring og reduksjon i avfall. Kommunen sine rettar mogleheiter ved innkjøp Ved kjøp av produkt og tenester til ein kostnad under 500 000,- kr kan kommunen i dag stille krav om at leverandørar skal være miljøsertifisert. Ved kjøp av tenester for over kr 500 000,- kan ein derimot ikkje på same måte setje krav om miljøsertifisering, men kommunen kan likevel krevje at leverandøren legg fram ei oversikt av relevante miljøleiingstiltak for å dokumentere sine evner. I ei slik oversikt kan kommunen godta miljøsertifisering. Ved kjøp av produkt for over kr 500 000,- kan kommunen ikkje utan vidare krevje verken at leverandørar skal ha miljøsertifisering, eller kan legge fram ein oversikt av relevante miljøleiingstiltak. Derimot kan kommunen krevje at leverandøren oppfyller relevante tekniske spesifikasjonar når det gjeld miljø. Utvikling avfallsmengde og attvinning nasjonalt I Noreg er det ei nasjonal målsetting at veksten i den totale avfallsmengda skal vere vesentleg lågare enn den økonomiske veksten. Dei siste par åra har utviklinga ikkje vore i tråd med denne målsettinga, noko som i stor grad skuldast ein sterk vekst i avfallmengdene frå næringslivet. I 2007 vart det produsert 10,7 millionar tonn avfall i Noreg, noko som er ein auke på 6 prosent frå året før (miljostatus.no). Den største auken står hushalda for, med ein auke i avfall på 71 21