Søknad om KUP-midlar våren 2011 Hardingfelesenter Prosjektleiarstilling Forprosjekt
Prosjektskildring Hovudmålet med prosjektet er å gje hardingfelemiljøet gode vekstvilkår, auke interessa og forståinga for hardingfela og folkemusikken lokalt, regionalt og nasjonalt, samt bringe hardingfela ut i verda til eit stort publikum. I framlegg til museumsmeldinga som Hordaland fylkeskommune no har ute på høyring heiter det at det bør opprettast eit Hardingfelesenter i Hardanger. Søknaden er eit ledd i dette arbeidet. Det er trong for ein grundigare klargjering av kva innhald, rolle og organisering eit senter skal ha. Ikkje minst er det trong for å sjå Hordaland si satsing i samanheng med det arbeidet for hardingfela som skjer elles i landet, og i samanheng med arbeidet som skjer lokalt. Det vert i denne runden difor søkt om midlar til eit forprosjekt som skal sjå på desse problemstillingane, og koma med framlegg om innhald og organisering. Viktige mål for hovudprosjektet Sikra at tradisjonar og handlingsboren kunnskap kring instrumentbygging og musikk vert dokumentert og vidareført. Sikra at kunnskap og historisk materiale er tilgjengeleg for ulike målgrupper. Utvikla opne og inkluderande møtestader der dagens utøvarar får vidareutvikla tradisjonane. Skapa grunnlag for profesjonelle produksjonar og framsyningar. Gje sterkare profilering av regionen og grunnlag for verdiskaping gjennom eit felt som Hardanger alt er kjend for. Etablere kulturfaglege arbeidsplassar i Hardanger. Bidra til at profesjonelle hardingfelespelarar og felemakarar får gode rammevilkår og vert buande i Hardanger. Bakgrunn Hardingfela har namnet sitt frå Hardanger. Det er eit unikt instrument, uvikla gjennom mange hundre år. I denne prosessen står Hardanger heilt sentralt. Instrumentet har lange og sterke tradisjonar knytt til slåttemusikk, dans, konsert/kunstmusikk, rituelle samanhenger og instrumentmaking. Gjennom nasjonalromantikken og nasjonsbygginga fekk hardingfela status som nasjonalinstrument. I dag finn ein hardingfelespelarar langt utanfor dei tidlegare kjerneområda, både i Noreg og utanlands, og fela vert nytta i nye så vel som tradisjonelle musikalske samanhenger. 2
Interessa for hardingfela er veksande. I Hardanger merkar me resultat av systematisk opplæring gjennom spelemannslag og kulturskule, og har mange gode hardingfelespelarar som gjer seg gjeldande både nasjonalt og internasjonalt. Samstundes er folkemusikkmiljøet i endring. Landslaget for Spelemenn og Norsk Folkemusikk- og Dansarlag har slått seg saman i organisasjonen Folkorg, Riksscenen - scene for nasjonal og internasjonal folkemusikk, joik og folkedans har opna i Oslo. I Telemark har mellom anna fylkeskommunen og Bø kommune skipa Norsk Hardingfelesenter AS. Noreg har eit særskilt ansvar for å ta vare på hardingfela og tradisjonane knytt til dette instrumentet, ikkje minst gjennom dei ratifiserte UNESCO konvensjonane om vern av materiell og immateriell kulturarv. Konvensjonen om immateriell kulturarv legg vekt på at det er miljøa sjølv som skal forvalta denne arven. Det vil seia at kunnskapen om instrumentet, tradisjonane og musikken må ivaretakast, utviklast og formidlast også frå Hardanger, kanskje det viktigaste område for hardingfeletradisjonane. Det er naudsynt at det arbeidast med å utvikla, forvalta og formidla den immaterielle kulturarven kring hardingfela også i Hordaland. Hardingfelemiljøa i Hardanger meiner at tida er inne for å lyfta fram denne levande tradisjonen. Me har no hatt tett dialog i heile miljøet, og håpar å få Hordaland fylkeskommune med på å finansiera i fyrste omgang ei eittårig forprosjekt, og sidan eit fleiråring hovudprosjekt. Folkemusikk og instrumentmakartradisjonar i Hardanger Den eldste daterte hardingfela er Jåstadfela frå 1651, laga av felemakar og lensmann Ole Jonsen Jåstad frå Ullensvang i Hardanger, men truleg har her vore ein felemakartradisjon også før dette. I Olav Kolltveit si bygdebok for Odda, Ullensvang og Kinsarvik er både far og farfar til Ole Jonsen Jåstad omtalt som felebyggjarar. Men heile soga til dette instrumentet kjenner me enno ikkje. Nyaste forsking om instrumentet deler gjerne inn utviklinga av hardingfela i tre stadium: 1. Dei gamle bondefelene 2. Felene etter Isak og Trond Botnen 3. Den moderne telemarksfela I den fyrste gruppa høyrer eldste hardingfela som er teken vare på, Jaastadfela frå 1651. Denne er frå Hardanger. Men parallelt med dette fanst det også små bondefeler i Telemark, Setesdal og Numedal. Med felemakarverksemda i Botnagrenda i Hardanger vi får det andre steget i utviklinga av instrumentet. Det er med utgangspunkt i det som skjedde inst inne i Fyksesundet på 1700- talet at grunnlaget vart lagt for at dei gamle bondefelene etter kvart fekk namnet hardingfele. Fyrste gongen nemninga hardingfele vert bruka er av Ole Bull i 1831. Men han nyttar også 3
nemninga bondefele, og me veit at i Bergen var det på 1700-talet i alt seks felemakarar som bygde bondefeler. På tidleg 1800-tal snakka ein også om Samnanger-feler. Og eldste feleskrinet som finst i dag er frå Voss, datera 1512, altså nesten 140 år tidlegare enn dateringa på Jaastad-fela. Instrument med understrenger finn ein i fleire europeiske land, men i Hardanger fekk denne typen fele ei særeiga utforming. Det same gjaldt musikktradisjonen knytt til instrumentet, eit instrument som etterkvart vart utbreidd over store delar av Sør-Noreg. Her er ein utbroten tradisjon heilt tilbake til 1600-talet, med felemakarar som Ole Jonsen Jåstad (1621-94), Isak Nilsen Skår (1669-1759) og sonen Trond Isaksen Flatabø (1713-72). Isak og Trond var og fiolinmakarar og selde feler til utlandet. Frå nyare tid kan nemnast felemakarar som Anders Aasen (1909-1986 ), Håvard Kvanndal (1910-2005) og Olav Vindal (1951- ). Felemakarar frå Hardanger har levert feler til spelemenn i Noreg og Europa i fleire hundre år. Spelemannstradisjonen i Hardanger har alltid stått sterkt. Namn som Oddmund Urheim (1816-1896), Olav Håstabø (1826-99), Halldor Meland (1884-1972), Anders Kjerland (1900-1989) og Knut Hamre (1952 -) er velkjende i folkemusikktradisjonen. Av aktive utøvarar i dag kan me i tillegg nemna Åse Teigland, Benedicte Maurseth, Annlaug Børsheim, Frank Rolland, Laila Renate Buer Storli og Aleksander Røynstrand. Det er ingen sikre opplysingar om kven som var dei eldste spelemennene i Hardanger. Arne Bjørndal nemner i fleire av sine skrifter ein Peder Olavson Nå som kunne vore den som spela den mykje omtala underjordiske klippekonsert på Kyrkjebyrkjeland i Fana i 1695. 4
KUP programområde Hardanger og Voss museum søkjer med dette om støtte til eit forprosjekt knytt til utvikling, forvaltning, og formidling av hardingfeletradisjonane. Prosjektet er i samarbeid med mellom anna Ole Bull Akademiet, Hardanger spelemannslag og Hardangerrådet. Saman med nemnde organisasjonar ynskjer me å ta ansvar for ei auka satsing på hardingfela. Søknaden fell inn under fleire av programområda for kulturelt utviklingsprogram, der samar- beid og kompetanseutvikling er de mest sentrale områda. I Hardanger og Voss har ein mange profesjonelle utøvarar, institusjonar og frivillige organisasjonar som arbeidar med hardingfela. Prosjektet vil bidra til å styrka samarbeidet mellom desse, og på den måten bet- ra tilhøvet for alle aktørane. Likeins vil ein sjå utover eigen region og samarbeida med andre aktørar på feltet. Kompetanseutvikling og overføring er også sentralt i dette prosjektet. Både Hardanger fol- kemuseum og Ole Bull Akademiet er institusjonar som har solide fagmiljø med kompetanse innan forvalting, formidling og forsking. Dette er profesjonelle organisasjonar som kan bidra til å leggje til rette for og styrkje rammevilkåra for den levande hardingfeletradisjonen, og som kan bidra med å lyfte fram dei gamle tradisjonane i samtida. På den andre sida har utøvarar og spelemannslag mykje kompetanse knytt til utøving og arrangørverksemd. Når ein koplar dette i hop legg ein til rette for spanande nyskaping på feltet. Samarbeidspartnarar Hardanger folkemuseum er den institusjonen i Hardanger som har det største profesjonelle fagmiljøet knytt til hardingfela. Museet har hardingfela og folkemusikk som eit av sine tre faglege hovudsatsingsområde. Desse satsingane vil verta byggesteinar i ei ny hardingfelesatsing. Museet gjev ut bøker og CD-ar knytt til arkivmaterialet, både nyutgjevingar og nyinnspelingar med stoff frå folkemusikkarkivet. Arkivet er mykje brukt av unge utøvarar, og ein finn att arkivmateriale på cd-utgjevingane deira. Me har undervisningstilbod til alle 1 4 klasser i Hardanger, og faste og skiftande utstillingar knytt til folkemusikk. I 2011 vert det opna ei ny, fast utstilling om folkemusikk, som mellom anna syner utviklinga av hardingfela. Utstillinga byggjer på den store samlinga av hardingfeler som Hardanger folkemuseum har samla inn gjennom mange år. Museet arrangerar folkemusikkonsertar gjennom heile året, og produserer konserter og framsyningar saman med fylkesmusikarane som vert vist andre stader i Hardanger. I 1984 vart Hardanger Folkemusikksamling oppretta og lokalisert til Hardanger folkemuseum. Samlinga er eit samarbeidstiltak mellom Hardanger Spelemannslag, Hardanger folke- 5
Ole Bull Akademiet er ein nasjonal institusjon som får årleg stønad til drifta frå Kulturdepar- (fast post på Statsbudsjettet), Kunnskapsdepartementet, Hordaland fylkeskommu- tementet ne og Voss kommune. Institusjonen har kurs i norsk folkemusikk og folkedans for musikkstudentar på høgskular og universitet frå heile landet (6-700 studentar årleg). I tillegg har Akademiet eit bachelorgradsstudium i utøvande tradisjonsmusikk (12 studentar), utøvande bachelorgradsstudium i folkedans (6 studentar) og Nordisk mastergradsstudium i utøvande folkemusikk (Nordic Master, 1 student). Bachelor- og mastergradsstudia er i samarbeid med 6 museum, Kvemmingen Spel og Dansarlag og Hordaland Ungdomslag. Knut Hamre vart tilsett som den fyrste arkivaren. Folkemusikksamlinga har ei stor samling folkemusikk og notar frå distriktet. I 1992 vart fylkesmusikarordninga ved Hordaland Fylkeskommune oppretta. Samarbeidspartar var Hardanger folkemuseum, Hardangerrådet, Ole Bull Akademiet og Arne Bjørndals samling. ½ stilling vart lagt til Hardanger folkemuseum og Hardanger Folke- musikksamling. Ein arbeidar no med å digitalisera samlinga og få den lagra på ein sikker server, for slik å auka tilgjenge for publikum. I 1990 vart det etablert felemakarverkstad på museet. Olav Vindal vart tilsett som felemakar fram til han slutta i 2004. Vindal har framleis verkstaden sin på museet, men arbeidar no i Ullensvang herad. I 1992 vart det starta opp eit vidfemnande dateringsprosjekt eldre hardingfeler. Eit samarbeid mellom Hardanger folkemuseum, Ole Bull Akademiet og Historisk Muse- um, Bergen. Resultatet av dette store forskingsprosjektet vart formidla i bokform av Bjørn Aksdal i 2009. Hardanger spelemannslag er eit aktivt spelemannslag med 120 medlemmar. Laget ar- konsertar og kappleiker, og hadde i 2004 ansvaret for den vellukka Landskapplei- rangerar ken i Eidfjord. Laget driv kursverksemd i dans, spel og song, og har gjort eit omfattande innsamlingsarbeid, og gjeve ut fagbøker og skrifter. Kulturskulane i Hardanger har omlag 80 elevar på hardingfele, og gode lærarkrefter. Hardingfeleelevar frå kulturskulen vert rek- rutterte inn i Hardanger juniorspelemannslag når dei har nådd eit visst musikalsk nivå. Dette er eit viktig supplement til kulturskuletilbodet. Spelemannslaget har som føremål å vidareføra dei stadeigne variantane som har fått sitt særpreg gjennom langvarig bruk i denne regionen, og medlemsmassen utgjer i stor grad forvaltarane av den immaterielle og materielle delen av hardingfeletradisjonen her. Hardanger spelemannslag er eit lokallag under Folkemusikk- og folkedansorganisasjonen i Noreg (FolkOrg). Og som hovudorganisasjonen, ynskjer ein å sikre best moglege tilhøve for utøvarane, både yrkesutøvarar og andre utøvarar, då dette er eit av dei viktigaste vilkåra for å sikre høgt kunstnarleg nivå på området, god rekruttering, breidd og vidareføring av tradisjonane.
Universitetet i Bergen, NTNU i Trondheim og musikkhøgskular i Danmark, Sverige og Finland. Akademiet har eit årleg budsjett på ca 6,5 mill. kroner. Ole Bull Akademiet har i fleire år drive ein felemakarverkstad med felemakar Sigvald Rørlien som fast tilsett. Rørlien har no gått ut i AFP, men er framleis knytt til verkstaden på eige initi- byggje på Vg1 design og handverk, det vil seie eitt års opplæring i skule og deretter tre år ativ. Han har også hatt elevar, og har utdanna to felemakarar som no har etablert sine eigne felemakarverkstader (i Bø i Telemark og i Åseral i Vest-Agder). Ein har parallelt med dette arbeidd for å få etablert ei fast utdanning i faget. I 2010 sende OBA søknad til Utdanningsdirektoratet om å få opprette ei slik utdanning. Dette er føreslått som eit særløpsfag som skal som lærling i bedrift (1+3-modellen). Dette er godkjent i Fagleg råd for design og handverk og Samarbeidsrådet for yrkesopplæring, og er no sendt ut til høyring frå Utdanningsdirekto- ratet med høyringsfrist 30. april 2011. Dersom dette går i gjennom, noko ein har god grunn til å tru, kan det utarbeidast læreplan i faget. Ei slik utdanning ynskjer ein blir lagt til Ole Bull Akademiet på Voss. Ved felemakarverkstaden er det eigen strengeproduksjon som leverer hardingfelestrenger til kundar og spelemannslag over heile landet. Verksemda har også eigen butikk med instru- ment og utstyr som knyter seg til folkemusikken. Hardangerrådet IKS er eit interkommunalt selskap, oppretta med heimel i lov om interkom- selskap av 29.01.1999 nr. 6 med kommunane Eidfjord, Granvin, Jondal, Kvam, munale Odda, Ullensvang og Ulvik som eigarar. Hovudoppgåva er å styrkja regionen gjennom større grad av forpliktande samarbeid. Samarbeidet skal leggja til grunn deltaking frå likeverdige partar og skal vera eit supplement og ei støtte til kommunane si eiga verksemd. Ei viktig oppgåve for Hardangerrådet er å styrkja identiteten i Hardanger og utvikla samarbeidsformer mellom kommunane der næring, skule og kultur er sentrale område. Hardangerrådet har oppnemnt Ordførar i Granvin, Jan Ivar Rødland til å sitja i styringsgruppa. 7
Forprosjekt I første omgang ynskjer me å etablera eit eittårig forprosjekt. Hardanger og Voss museum står som søkjar og vil difor vera eigar av prosjektet (jf. PLP-organisering). Me har oppretta ei styringsgruppe som er forankra i aktuelle regionale organisasjonar og institusjonar. Med i styringsgruppa er Hardanger spelemannslag, Hardangerrådet og Ole Bull Akademiet. Ein kan og invitera andre aktørar til å vera med i styringsgruppa, mellom anna Hordaland fylkeskommune og Rådet for folkemusikk og folkedans, slik ein legg opp til i utkast til museumsplan. Så snart søknadene er handsama og finansieringa av forprosjektet er på plass vil me tilsette ein prosjektleiar (PL). I tillegg vil prosjektet ha ei breitt samansett referansegruppe som kan femna vidare enn styringsgruppa. Aktuelle medlemmar kan mellom anna vera: Kulturskulane i Hardanger Hardanger folkemusikksamling Fylkesmusikarane Griegakademiet Rådet for folkemusikk og folkedans Folkorg 8
Prosjektorganisering Prosjekteigar Hardanger og Voss museum Styringsgruppe Hardanger og Voss museum ved Trude H Letnes Hardanger spelemannslag Ole Bull Akademiet ved Gunnar Stubseid Hardangerrådet ved ordførar Jan Ivar Rødland Referansegruppe Prosjektleiar Mål i forprosjektet Kartleggja behova og moglegheitene for ei auka satsing på hardingfela, gjerne i form av eit nasjonalt hardingfelesenter i Hardanger. Oppgåver i forprosjektet Fagleg innhald I tillegg til å sjå på organisering og driftsform vil det faglege innhaldet vera sentralt. Det skal utarbeidast mål for det faglege arbeidet knytt til formidling i vid forstand, samlingar knytt til materiell og immateriell kulturarv, nyskaping, opplæring, utøving og forsking. Her har ein mellom anna eit forarbeid frå ein open idédugnad arrangert våren 2010. Dette var ein kreativ prosess leia av to KaosPilotar, der ein fekk inn gode ynskjer, idear og innspel, og spennande diskusjonar frå om lag 20 engasjerte deltakarar. Innspel frå denne dagen vert eit viktig grunnlag for PL i arbeidet med den faglige profilen til satsinga, likeins arbeidet som vert gjort ved dei institusjonane som arbeidar med hardingfela og folkemusikken. 9
Bygg og areal Alt etter kva form, innhald og organisering eit hardingfelesenter skal ha lyt ein vurdera eventuell trong for investeringar i eksisterande bygg og behov for nybygg eller påbygg. Samarbeid Ser ein utover Hardanger finn ein gode fagmiljø som det er viktig å samarbeide med. På undervisnings- og forskingssida regionalt har ein i tillegg til Ole Bull Akademiet Grieg Akademiet og Universitetet i Bergen. Riksscenen og folkemusikkscena vil vera ein sentral samarbeidspart i høve konsertar og framsyningar, likeins Haukeliseterfestivalen der Hardanger og Voss museum er ein av medstiftarane. Det finnast regionale hardingfelefagmiljø både i Valdres og i Bø. Sistnemnde har nett etablert Norsk hardingfelesenter AS, som ein må samarbeide med. Det er og viktige aktørar, organisasjonar og institusjonar på nasjonalt plan. Ein tenkjer seg og eit samarbeid med prosjektet Hardanger 2014 der det er naturleg. I forprosjektet vil det vera viktig å knyta kontaktar med mange av desse. Finansiering. Ein viktig del av forprosjektet er å laga ein plan for finansiering av hovudprosjektet. Ein treng planar for finansiering av investeringar knytt til etableringa, og korleis ein skal finansiera stillingar og drift når senteret er etablert. Kor kan ein søkja midlar, kven kan tenkjast og ville bidra. Kva økonomiske behov har ein. Budsjett og finansieringsplan for forprosjektet Budsjett: Prosjektleiar tilsett i eitt år kr. 640.000,- Reise kr. 30.000,- Materiell kr. 70.000,- Kontor kr 20.000,- Idédugnad kr 90.000,- Totalt kr. 850.000,- Finansieringsplan: Hardangerrådet kr. 100.000,- (løyvd) Hordaland fylkeskommune kr. 600.000,- Eigeninnsats Hardanger og Voss museum kr. 150.000,- Totalt kr. 850.000,- 10
Søknad Hardanger og Voss museum søkjer med dette Hordaland fylkeskommune om 600.000,- til forprosjektet Hardingfelesenter. Dersom forprosjektet viser at det er ynskjeleg og mogleg vil Hardanger og Voss museum å koma attende med søknad om midlar til eit hovudprosjekt. Utne 1. mars 2011 (sign) Trude Hoflandsdal Letnes Direktør Hardanger og Voss museum Agnete Sivertsen Styrar Hardanger folkemuseum og Agatunet 11