Rå gnr. 119 bnr. 3, 35 mfl. Bergen kommune KULTURHISTORISKE REGISTRERINGAR I SAMBAND MED BYGGING AV IDRETTSANLEGG RAPPORT 12 2014
Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Seksjon for kulturminnevern og museum ved Kultur- og idrettsavdelinga som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysingar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det må gjerast arkeologiske registreringar i felt. Den arkeologiske registreringa i felt har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). I den grad tiltaket vil verka inn på nyare tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av arkeologisk registrering i felt. Rapporten gjev opplysingar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og om framlagde planar er i konflikt med kulturminne.
Innhaldsliste: 1. Samandrag... 1 2. Bakgrunn... 1 3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep... 4 4. Metode... 5 5. Området... 6 6. Tidlegare registreringar og funn i området... 7 7. Undersøkinga... 8 7.1 Automatisk freda kulturminne... 10 7.1.1 Lokalitet Rå, Askeladden id. 160818 Forhistorisk dyrking... 10 8. Konklusjon... 17 Litteratur... 18 Figurliste: Figur 1 Oversiktskart med planområdet avmerka i raudt.... 2 Figur 2 Planområdet.... 3 Figur 3 Oversikt over dei arkeologiske periodane... 4 Figur 4 Vestvend skråning på gnr. 119 bnr. 3. Mot aust-søraust.... 6 Figur 5 Kart med automatisk freda kulturminne frå kulturminnedatabasen «Askeladden»... 7 Figur 6 Flyfoto planområdet med sjakter.... 8 Figur 7 Tabell over sjaktene.... 9 Figur 8 VP-liste.... 9 Figur 9 Lokalitet Rå (Askeladden id. 160818) markert. Mot aust-søraust.... 10 Figur 10 Lokalitet Rå (Askeladden id. 160818).... 11 Figur 11 Sjakt 2, mot aust.... 12 Figur 12 Planteikning sjakt 2.... 12 Figur 13 Sjakt 3, mot aust.... 13 Figur 14 Planteikning sjakt 3.... 13 Figur 15 Sjakt 4, mot aust.... 14 Figur 16 Planteikning sjakt 4.... 14 Figur 17 Profil med dyrking, sjakt 4. Mot sør.... 15 Figur 18 Skisse profil dyrking, sjakt 4.... 15 Figur 19 Sjakt 6, mot aust.... 16 Figur 20 Planskisse sjakt 6.... 16 Vedlegg Utskrift frå kulturminnedatabasen «Askeladden» C14 skjema Planteikningar For feltfoto vises det til HFK sitt fotoarkiv «Fotostation»
1. Samandrag I samband med reguleringsplan for Ytrebygda Rå gnr. 119 bnr. 3, 35 mfl. Fana stadion i Bergen kommune vart det utført ei arkeologisk registrering i perioden 22-24 juli 2014. Undersøkinga vart gjort av Anders Wahlborg og Robert Stormark på vegne av Kultur- og idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune. Etterarbeid og rapport er gjort av Robert Stormark. Det vart grave 7 sjakter med gravemaskin og ei mindre sjakt manuelt med spade. Det vart gjort funn som kjem inn under Kulturminnelova 4. Det viste seg at lokaliteten Rå (Askeladden id. 160818) med forhistorisk dyrking har ein avgrensing som går inn i planområdet. Frå før var lokaliteten datert til yngre steinalder og mellomalder. Nye dateringar peika i tillegg på aktivitet i eldre- og yngre jernalder. 2. Bakgrunn Bakgrunn for saka er detaljregulering som skal leggje til rette for bygging av innandørs velodrom og andre idrettsanlegg med tilhøyrande parkering og trafikksikring. Saksnummer i saka er 2014/11330. Det var tidlegare kjend eit automatisk freda kulturminne i form av forhistorisk dyrking frå yngre steinalder og mellomalder heilt på grensa av planområdet på gnr. 119 bnr. 3. Denne var ikkje avgrensa mot planområdet i vest, og det var vurdert sannsynleg at den strakk seg inn i planområdet. Det var difor naudsynt med ei arkeologisk registrering for å avklare kulturminne sin fulle utstrekning. 1
Figur 1 Oversiktskart med planområdet merka av i raudt. 2
Figur 2 Planområdet. 3
3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneskes liv og virke. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. Kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Med kulturmiljø er meint eit område der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturmiljø kan til dømes vere ein bydel, eit gardstun med landskapet ikring, eit fiskevær eller eit industriområde med fabrikkar og bustader, jf. Kulturminneloven 2, 2. ledd. Eit stort tal med verdifulle kulturminne er freda. Gjennom Kulturminneloven er kulturminne frå oldtid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld òg eigne lovføresegner om vern av skipsfunn. Kulturminneloven 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne. Arkeologiske periodar Ukalibrert BP Kalibrert BC/AD Eldre Tidlegmesolitikum (TM) 10 000 9000 BP 9200 8100 BC steinalder Mellommesolitikum (MM) 9000 7500 BP 8100 6400 BC Seinmesolitikum (SM) 7500 5200 BP 6400 4000 BC Yngre Tidligneolitikum (TN) 5200 4700 BP 4000 3300 BC steinalder Mellomneolitikum, periode A (MNA) 4700 4100 BP 3300 2600 BC Mellomneolitikum, periode B (MNB) 4100 3800 BP 2600 2300 BC Seinneolitikum (SN) 3800 3500 BP 2300 1800 BC Bronsealder Eldre bronsealder (EBA) 3500 2900 BP 1800 1200 BC Yngre bronsealder (YBA) 2900 2440 BP 1200 500 BC Eldre Førromersk jernalder 2440 2010 BP 500 0 BC jernalder Romertid 2010 1680 BP 0 400 AD Folkevandringstid 1680 1500 BP 400 570 AD Yngre Merovingartid 1500 1210 BP 570 800 AD jernalder Vikingtid 1210 970 BP 800 1030 AD Mellomalder Tidlig mellomalder 1030 1150 AD Høgmellomalder 1150 1350 AD Seinmellomalder 1350 1537 AD Dei Figur aller 3 fleste Oversikt av dei over automatisk dei arkeologiske freda kulturminna periodane. er enno ikkje registrert. Det er ulike Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike årsaker til dette. Mest vanleg er at dei ligg under dagens markoverflate, og ikkje er synlege. Det kan og skuldast at ein aldri har leita etter kulturminne i desse områda, eller at kulturminna er så overgrodd at dei ikkje lenger er synlege. Så lenge kartfesting og registrering av automatisk freda kulturminne aldri vil bli fullstendig, er ein i offentleg forvalting og arealplanlegging avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet får fram gjennom registreringsarbeidet. Ved planlegging av offentlege og 4
større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. Kulturminneloven 9. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i Kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i Plan- og bygningsloven. I Sefrakregisteret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 4. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synlege på markoverflata, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking, eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. Kva metode som er vald er avhengig av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. Prøvestikking er den mest nytta metoden for å påvise kulturminne frå steinbrukande tid, men kan også nyttast til å påvise yngre kulturminne. Ved bruk av denne metoden sonderar ein fyrst med eit jordborr etter lausmassar. Ved påvising av lausmassar grev ein så prøvestikk med spade. Prøvestikka er om lag 40 x 40 cm, mens djupna varierar med grunnforhold. Den oppgravne massen under torva vert vassålda i såld med 4 millimeter maskevidde. Slik vil funn av reiskap og avslag etter reiskapsproduksjon i flint, kvarts, rhyolitt og andre råstoffar vere lett å finne. Med bakgrunn i vurderingar basert på topografi, strandlinekurver og bruk av sonderbor, vert eigna område for stikking vald ut. Ved overflateregistrering vert området som skal undersøkast synfare systematisk med tanke på synlege kulturminne. Synlege kulturminne kan vere gravminne, hustufter, helleristningar, bergmalingar, steingjerder, geilar, jakt- og fangstanlegg, kolgroper, vegar og vegfar, hellerar, runesteinar, jernvinne, steinbrot, bygdeborgar. Landskapet har endra seg mykje sidan førhistorisk tid; enten ved at tidlegare tidars busetjingsområde har gått ut av bruk og grodd att, ved moderne påverking eller ved landheving. Det er utarbeidd kurver over eldre strandlinjer for Hordaland (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006). Dette kan vere ein god reiskap til å forstå landskapsendringar over tid. Strandlinjekurver er også ein metode ein nyttar for å datere steinalderlokalitetar innanfor ei gjeve ramme. Ei strandlinjekurve for det gjeldane området er vist på figuren under. 5
5. Området Planområdet ligg på Rå på eigedomane gnr. 119 bnr. 3, 35 mfl. i Ytrebygda, i Bergen kommune. Området som hadde fokus under registreringa ligg vest for Fana stadion, mellom Flyplassvegen og eit mindre gardstun som ikkje lenger er i bruk. Her er ei slak, vestvend skråning ned mot eit større, myrlendt jorde. Midt i skråninga ligg det ei jamn flate. Frå før var det kjend eit automatisk freda kulturminne søraust i skråninga. Elles består planområdet av planerte flater der det i dag ligg idrettsanlegg, samt småareal mellom einebustadar. Figur 4 Vestvend skråning på gnr. 119 bnr. 3. Mot aust-søraust. 6
6. Tidlegare registreringar og funn i området Figur 5 Kart med automatisk freda kulturminne frå kulturminnedatabasen «Askeladden». På grensa av planområdet var det frå før kjend eit automatisk freda kulturminne i form av jordbruksaktivitet frå yngre steinalder og mellomalder (Askeladden id. 160818). Rett aust for denne er det ein bautasteinslokalitet (Askeladden id. 45748). I sørenda av Skeievatnet er det kjend eit uavklart båtfunn (Askeladden id. 113800) og på Håvardstun, nord for Flyplassvegen, ligg det ein kokegroplokalitet (Askeladden id. 99807). Sørvest for planområdet, ved Grimseidvatnet er det kjend 2 hellerar (Askeladden id. 116121 og 116154) og ein steinalderlokalitet. 400 m aust for Fana stadion er det registrert to kullmiler (Askeladden id. 108732, 108736) og ein eldstad (108938), og på Nøttveit er det kjend fem lokaliteter med dyrkingsspor. 7
7. Undersøkinga Det blei grave sju sjakter med gravemaskin og ei sjakt manuelt med spade. Desse vart grave i den vestvende skråninga på gnr. 119 bnr. 3 på vestsida av den kjende lokaliteten Rå med Askeladden id. 160818. I fire av dei åtte sjaktene vart det registrert lag som blei tolka som forhistorisk dyrking. Overdekket på staden varierte noko, og i den sørlege delen av skråninga blei sjaktene svært djupe sjakt 4 og 6 var opp mot 2 m djupe i vest. I sjakt 4 reinsa vi fram ein profil av dyrkinga (fig. 17-18) og tok ut fem trekolprøver. Fire av desse ble send til datering (fig. 8). På myrflata nedanfor skråninga grov vi to mindre sjakter med gravemaskin og ei manuelt med spade. Det vart ikkje påvist dyrking i desse. Figur 6 Flyfoto planområdet med sjakter. 8
Sjakt Lengde Breidde Matjord Orient. Lok id. Funn m m cm 1 21 3 10-25 NA-SV - - 2 17 3 10-35 NA-SV 160818 Dyrkingslag 3 18 3,25 20-50 NA-SV 160818 Dyrkingslag 4 20 3,75 15-75 A-V 160818 Dyrkingslag 5 4 3 ca 175 NA-SV - - 6 17 3 15-75 ASA-VNV 160818 Dyrkingslag 7 4 3 ca 175 NA-SV - - 8 0,7 0,7 ca 100 - - Figur 7 Tabell over sjaktene. VP C-14 prøve Kontekst Resultat Periode VP3 YTREBYGDAVP3 Profil, sjakt 4 2370±30 BP Eldre jernalder Beta 391334 Lag 6 Cal BC 510-395 Førromersk jernalder VP4 YTREBYGDAVP4 Profil, sjakt 4 1940±30 BP Eldre jernalder Beta-391335 Lag 5, botn Cal AD 5-125 Romertid VP5 YTREBYGDAVP5 Beta-391336 Profil, sjakt 4 Lag 5, topp 1480±30 BP Cal AD 540-640 Eldre/yngre jernalder Folkevandringstid/ merovingertid VP6 YTREBYGDAVP6 Profil, sjakt 4 1190±30 BP Yngre jernalder Beta-391337 Lag 4 Cal AD 725-740, 770-895, 925-940 Vikingtid Figur 8 VP-liste. 9
7.1 Automatisk freda kulturminne Det vart registrert eit automatisk freda kulturminne på Rå i undersøkinga (fig. 9-10). Dette ligg på gnr. 119 bnr. 3 i planområdet. Lokaliteten, Askeladden id. 160818, blei datert til yngre steinalder og mellomalder ved registreringa i 2012 og til eldre- og yngre jernalder i 2014. 7.1.1 Lokalitet Rå, Askeladden id. 160818 Forhistorisk dyrking Lokaliteten ligg på Rå gnr. 119 bnr. 3 i ein vestvend skråning mellom Fana stadion og Flyplassvegen (fig. 9). Den er definert av fire funnførande sjakter frå registreringa i 2014, og ei sjakt frå registreringa i 2012, og er avgrensa av funntomme sjakter i nord, aust og vest. I sør er den avgrensa av terrengtilhøva her fell terrenget bratt ned mot ei kunstig flate der det i dag ligg ein graskleidd idrettsbane. Figur 9 Lokalitet Rå (Askeladden id. 160818) markert. Mot aust-søraust. 10
Figur 10 Lokalitet Rå (Askeladden id. 160818). Grått område viser lokaliteten sin gamle avgrensing. Blå line viser lokaliteten sin nye avgrensing. Sjakt 2 ligg lengst nord på lokaliteten. Den er 17 m lang, 3 m brei og har matjord på 10-35 cm over undergrunn av grå leire og raudbrun, humusblanda grus. Den forhistoriske dyrkinga strekk seg frå 5-17 m (0 m = austleg ende). Sjakt 3 ligg sør for sjakt 2. Den er 18 m lang, 3,25 m brei og har 20-50 cm matjord over raudbrun grus, sand og stein. Dyrkinga låg her frå 4,5-18 m (0 m = austleg ende). Sjakt 4 er 20 m lang og 3,75 m brei. Den har matjord på 15-75 cm, men ei djupne på 140-230 cm over undergrunn av raudbrun grus. I vest fell undergrunnen og sjakta blir svært djup. Dette er truleg eit resultat av påføring av massar for å jamne ut skråninga. Den forhistoriske dyrkinga strekk seg frå 0-16 m ( 0 m = austleg ende), og stoppar der undergrunnen fell. Om lag midt i sjaktlengda teikna vi ein profil og tok ut dateringsprøve (fig. 17-18). Sjakt 6 ligg lengst sør på lokaliteten. Den er 17 m lang, 3 m brei, og har matjord på 15-75 cm over undergrunn av raudbrun sand, grus og småstein. Her registrerte vi dyrking i heile sjaktlengda. Undergrunnen fell bratt på 12 m (0 m = austleg ende). 11
Figur 11 Sjakt 2, mot aust. Figur 12 Planteikning sjakt 2. 12
Figur 13 Sjakt 3, mot aust. Figur 14 Planteikning sjakt 3. 13
Figur 15 Sjakt 4, mot aust. Figur 16 Planteikning sjakt 4. 14
Figur 17 Profil med dyrking, sjakt 4. Mot sør. Figur 18 Skisse profil dyrking, sjakt 4. Profilen er om lag 100 cm brei og 185 cm djup i vest. Under torv (lag 1) og matjordslag (lag 2) låg det eit lysebrunt lag av sand og silt (lag 3). Her var fleire mindre lommer med lysare og mørkare masser, vurdert som moglege forstyrringar. Vi tok ein trekolprøve her (VP2), men den blei ikkje send til datering. Lag 3 blei følgt av eit mørkebrunt lag av humushaldig silt og grus, med trekol og småstein (lag 4). Her tok vi trekolprøven VP6 (beta-391337) som ga eit kalibrert resultat til 1190±30 BP, yngre jernalder (vikingtid). Lag 5 er eit tjukt trekolspetta, gråbrunt lag av humus, silt, grus og stein. I øvre del av laget tok vi dateringsprøven VP5 (beta-391336) som blei kalibrert til 1480±30 BP, overgangen eldre/yngre jernalder (folkevandringstid/merovingertid), og nær botn av laget tok vi VP4 (beta-391335) kalibrert til 1940±30 BP, eldre jernalder (romertid). Heilt i botn ligg eit grått, trekolhaldig siltlag. Her ga VP3 (beta-391334) ei datering til 2370±30 BP, eldre jernalder (førromersk jernalder). 15
Figur 19 Sjakt 6, mot aust. Figur 20 Planskisse sjakt 6. 16
8. Konklusjon Den arkeologiske registreringa på Rå, i Bergen kommune gnr. 119 bnr. 3, 35 mfl. vart gjennomført i perioden 22-24 juli 2014. Det vart gjort funn som kjem inn under Kulturminneloven 4. Den tidlegare kjende lokaliteten Rå (Askeladden id. 160818) med forhistorisk dyrkingslag frå mellomalder og neolitikum vart avgrensa i nordleg og vestleg retning. I fire av dei åtte sjaktene registrerte vi det som vart vurdert som forhistorisk dyrking. I den djupe sjakt 4 teikna vi ein profil og tok ut fem kolprøver. Fire av desse blei send til datering. Lag 4, som er det fyste laget frå toppen som verka intakt, gav resultatet kal AD 725-740, 770-895, 925-940, yngre jernalder (merovingertid-vikingtid). Under dette låg eit tjukt lag der vi tok to prøver, eit nær toppen, VP5 og eit nær botn, VP4: VP5 resulterte i kal AD 540-640, overgang eldre- til yngre jernalder (folkevandringstid-merovingertid) og VP4 resulterte i kal AD 5-125, eldre jernalder (romertid). Den siste dateringsprøva som blei send er frå botn av profilen, lag 6. Her tok vi prøva VP3 som gav det kalibrerte resultatet kal BC 510-395, eldre jernalder (førromersk jernalder). Registreringa i 2012 gav dateringar frå yngre steinalder og mellomalder, men det blei og antyda i rapporten at det i mellom desse laga låg dyrking som truleg var frå bronse- eller jernalderen. Dateringane frå registreringa i 2014 bekreftar dyrking i eldre- og yngre jernalder, og gir tidsmessig eit meir heilskapleg bilete av aktiviteten på staden. 17
Litteratur Kulturminnedatabasen «Askeladden». Lohne, Ø. 2006: SeaCurve_vl Teoretisk berekning av strandforskyvningskurver i Hordaland frå UTM koordinater (excel-ark) Rommundset, A. 2005: Strandforskyvning og isavsmelting i midtre Hardanger. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vasskog, K. 2006: Holosen strandforskyving på sørlige Bømlo. Masteroppgåve, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vedlegg Utskrift frå kulturminnedatabasen «Askeladden» C14 skjema Planteikningar 18
160818 - Rå Hentet fra Askeladden: 05.03.2015 Stedfesting Fylke: Hordaland Kommune: Bergen Gårdsnavn: Rå Kulturhistorisk kontekst Lokaliteten har ei tidleg tidfesting av det som vert tolka som jorbruksaktivitet. Denne fell saman med andre tilsvarande dateringar. Det synest som om Bergen sør har hatt gode vilkår for eit tidleg jordbruk. Bautasteinen oppe på bakkekammen viser truleg til aktivitet i jernalder. Beskrivelse Lokaliteten ligg i ei sørvestvendt bakkehelling på garden Rå. I dag nesten nedbygd byareal. Her er i dag grasbakke og dyrkingssporet er påvist gjennom arkeologisk gransking av området i samband med utbyggingsplanar. To dateringar frå registrering i 2012 knytta aktiviteten på staden til yngre steinalder (3640±30 BP) og mellomalder (680±30 BP). I 2014 blei det tatt trekolprøvar frå sjakt lenger ned i bakkehellinga. Desse resulterte i dei kalibrerte resultata 1190±30 BP, 1480±30 BP, 1940±30 BP og 2370±30 BP, eldre- og yngre jernalder. Klassifisering Kategori: Arkeologisk minne Art: Bosetning-aktivitetsområde Opprinnelig funksjon: Landbruk Nåværende funksjon: - Eiendomsopplysninger Eiendom Kommune: Bergen Gnr: 119 Bnr: 3 Festenr: 0 Seksjonsnr: 0 Bruksnavn: Eier ALMELAND ÅSE LILLY KLODVIK SOLVEIG RAA RAA HELGA ELISABET SLETBAKK ANNE B RÅ Kommune: Bergen Gnr: 119 Bnr: 35 Festenr: 0 Seksjonsnr: 0 Bruksnavn: BERGEN KOMMUNE Vernestatus Vernetype: Automatisk fredet Side 1 av 2
Tilhørende enkeltminner ID Navn Kategori Vernetype Registrert Datering 160818-1 Rå Arkeologisk minne Automatisk fredet 18.12.2012 Førreformatorisk tid Om lokalitet Detaljtype Kilder (litteratur m.m.) Tekst Rapport 18 2012, Hordaland fylkeskommunerapport 12 2014, Hordaland fylkeskommune Hendelser Dokumentasjon Oppretting og ansvar Registrert: Jostein Aksdal - 18.12.2012 Inntastet: Jostein Aksdal - 18.12.2012 Ansvarlig organisasjon: Hordaland fylkeskommune Side 2 av 2
Kultur- og idrettsavdelinga Agnes Mowinckels gt 5 Postboks 7900 N-5020 BERGEN Telefon: 55 23 90 00 www.hordaland.no