Bildesamling Nyttedyr, skadedyr og sjukdomar i frukthagen Dag Røen, Olav Sørum og Jorunn Børve Njøs næringsutvikling AS - Rapport No. 4
Innhald Forord 3 Vidare lesnad 3 Nyttedyr i frukthagen 4 Skadedyr på fleire fruktartar 6 Skadedyr på eple 7 Skadedyr på pære 9 Skadedyr på plomme 10 Skadedyr på søtkirsebær 10 Eple symptom på stamme og greiner 11 Eple symptom på blad og skot 12 Eple symptom på frukt 15 Pære symptom på blad og skot 20 Pære symptom på frukt 21 Plomme symptom på blad og skot 24 Plomme symptom på frukt 25 Søtkirsebær symptom på frukt 27 Stikkordregister 28 Fotografar 31 2
Forord Dette bildeheftet er laga for å vera til hjelp ved diagnose av nyttedyr, skadedyr og sjukdomar i frukthagen. Detaljar kring symptom og identifikasjon, biologi, skadepotensial og aktuelle tiltak er å finne i dei bøkene som er lista opp nederst på denne sida. Omtale av symptom etc. som står i bildetekstar er stort sett henta frå desse bøkene. Dei årleg reviderte plantevernplanane gir oppdaterte opplysningar om aktuelle tillatne tiltak. Bildeheftet er gjort mogeleg ved at så mange har stilt sine bilete til disposisjon. Ein stor takk til alle fotografane som så velvillig har stilt opp, og til Bioforsk plantehelse som har latt oss få bruke eldre bilete frå deira arkiv. Utarbeiding av heftet er finansiert gjennom SLF-prosjektet Økologisk frukt i vekst, eigd av Økoringen Vest. Bildeheftet finst i trykt versjon (kontakt Njøs næringsutvikling, Bioforsk eller Norsk landbruksrådgiving) og som pdf-fil som kan lastast ned frå heimesida til Njøs næringsutvikling (www.njos.no). Leikanger, 12.12.10 Dag Røen Vidare lesnad Bøker Røen, D., L.O.Brandsæter, S.M. Birkenes, G. Jaastad, A.Nes, N. Trandem & A. Stensvand 2008. Plantevern og plantehelse i økologisk landbruk. Bind 4 Frukt og bær. Bioforsk Fokus 3(7), 210 s. Kan lastast ned frå www.bioforsk.no eller tingast i trykt versjon frå plantehelse@bioforsk.no. Sørum, O. 2010. Nyttedyr, skadedyr og sjukdom i frukt- og bærhagen. 213 s. Skald forlag, Leikanger. ISBN 978-82-7959-143-6. Plantevernplanar Årleg reviderte plantevernplanar i frukt og bær vert gjeve ut for Vestlandet (FMLA Sogn og Fjordane, Møre og Romsdal, Hordaland, Rogaland og, Agder), Austlandet (Frukt- og bærrådgivningen Øst, Norsk landbruksrådgiving Østafjells, Forsøksringen Bær og FMLA Buskerud) og ein spesielt for økologisk frukt og bær er under utarbeiding i regi av Bioforsk Vest Ullensvang. 3
Nyttedyr i frukthagen 1. Edderkopp 2. Nymfe av nebbtege 3. Vanleg nebbtege, vaksen 4. Nebbtega Anthocoris nemoralis hovud og bryst svart, resten av kroppen mørkebrun 5. Skjørtege 6. Svartknetege marmorerte dekkvenger (gjennomsiktige med grøne flekkar) grønglinsande med svarte kneledd 7. Larve av ein nettvenge 8. Vaksen gullauge (ein nettvenge) 4
9. Larve av marihøne 10. Puppe av marihøne 11. Marihøne (7-prikka), vaksen 12. Ulike marihøneartar, vaksne 13. Blautvenge 14. Bie i epleblom 15. Larve av blomsterfluge som et bladlus 16. Vaksen blomsterfluge blomsterfluger kan stå stille i lufta 5
Skadedyr på fleire fruktartar 17. Larve av liten frostmålar 18. Larve av stor frostmålar målarlarver: føter på berre to av bakkroppsledda målarlarver måler seg framover 19. Larve av vinkelmålar 20. Larve av bølgefly nattflylarver: nedovervendt hovud 21. Larver av ein viklar 22. Larve av ein viklar viklarlarver: framovervendt hovud, nakkeskjold rett bak hovudet 23. Stor frostmålar, vaksen hann 24. Nøttesnutebille 6
25. Hageoldenborre, gnag på blomar av eple 26. Skade på røter av kastanjeoldenborrelarver 27. Larve av brun oldenborre, lever i jorda. 28. Larve av kastanjeoldenborre, lever i jorda Skadedyr på eple 29. Frukttremidd (t.h.) med sommaregg (t.v.) 30. Eplebladmidd vaksen ho ca. 0,5 mm, brunraud med lyse hår og hårvorter vaksen midd 0,15-0,17 mm, lang, kjegleforma, lyst gulbrun 31. Epletege, her fotografert på solbær 32. Nymfe av ein sugar på eple hagtornsugar kan overføre fytoplasma som gir heksekost 7
33. Eplegraslus på blomeklase 34. Eplegraslus suging av eplegraslus fører normalt til uvesentleg skade gulgrøn kropp med korte og lyse ryggrøyr 35. Grøn eplebladlus på årsskot 36. Grøn eplebladlus grøn eplebladlus kan gjera betydeleg skade, særleg på unge tre grønleg kropp med lange, svarte ryggrøyr og mørke bein 37. Grøn eplebladlus og maur i skottopp 38. Raud eplebladlus maur i treet er eit teikn på bladlusåtak raudleg kropp, oftast dekka med blåkvit voks 39. Rognebærmøll, vaksen 40.Epleviklar, vaksen, fanga i limfelle 8
Skadedyr på pære 41. Rognetege, nymfer 42. Rognetege, vaksen ei breitege som kan vera årsak til stein i pære 43. Raudfottege, nymfe 44. Raudfottege, nymfe ei breitege som kan vera årsak til stein i pære 45. Raudfottege, vaksen 46. Wagnertege, vaksen ei av smaltegene som kan vera årsak til stein i pære 47. Pæresugar, nymfe 48. Pæresugar, vaksen vi har 3 artar pæresugar i Noreg 9
Skadedyr på plomme 49. Humlebladlus 50. Lita plommebladlus to små taggar mellom følehorna, åtak gir ikkje bladkrølling åtak gir sterk bladkrølling, men betyr normalt lite for treet 51. Mjøla plommebladlus 52. Blad med mjøla plommebladlus delvis dekka av eit mjølaktig belegg koloniar på undersida av blada, åtak gir ikkje bladkrølling Skadedyr på søtkirsebær 53. Kirsebærbladlus 54. Kirsebærbladlus på fruktstilkar glinsande svarte bladlus 55. Bladkrølling frå åtak av kirsebærbladlus 56. Kirsebærfluge fanga i limfelle åtak av kirsebærbladlus gir sterk bladkrølling svart fluge med gul flekk på ryggen, larvene gneg i frukta 10
Eple symptom på stamme og greiner 57. Stammeråte frå åtak av ein Phytophthora 58. Sår på stamme frå åtak av frukttrekreft brunfarga råte i barken, skarp grense mellom friskt og daudt vev når såret veks heilt rundt stammen vil treet døy 59. Rothalsråte frå åtak av ein Phytophthora 60. Sekksporehus av frukttrekreft første symptom er mistrivnad i treet, etter kvart vil treet døy raude sporehus i kreftsåra 61. Epleskurv (greinskurv) 62. Egg av fruktremidd raude vinteregg på barken av greiner og skot 11
Eple symptom på blad og skot 63. Blad med skade av eplebladmidd (øvst) 64. Blad med skade av frukttremidd (på treet) i samanlikning med friskt blad (nedst) samanlikna med friskt blad (laust blad øvst) 65. Åtak av eplegallmidd 66. Symptom på åtak av eplebladgallelus gallar på blada, desse kan vera gulgrøne eller raudlege raude vablar på blada, gjer normalt liten skade 67. Bladkrølling frå åtak av grøn eplebladlus 68. Gangar etter larve av slyngminermøll 69. Skade frå åtak av larve av stor frostmålar 70. Bladkrølling etter åtak av eplebladgallmygg ved kraftige herjingar kan heile treet bli snaua for blad eplebladgallmygg er eit alvorleg skadedyr på unge epletre 12
71. Epleskurv på bladoverside 72. Epleskurv på bladunderside 73. Epleskurv på bladoverside 74. Epleskurv på bladoverside 75. Eplemjøldogg 76. Eplemjøldogg 77. Eplemjøldogg 78. Eplemjøldogg 13
79. Eplerust på overside og underside av blad 80. Eplerust (skålrust) på underside av blad guloransje flekkar på blada eplerust har vertsveksling med vanleg einer 81. Heksekost i eple 82. Heksekost i eple, forstørra øyreblad 83. Heksekost i eple, opprett skot inne i treet 84. Heksekost i eple Typiske symptom på heksekost er opprette skot inne i treet eller frå stammebasis der knoppane i bladhjørna bryt slik at skota vert sterkt forgreina, øyreblad er unormalt store, bladfargen lysare enn normalt og skota er meir utsett for åtak av mjøldogg. Små eple, ofte med bitter smak, er ein indikasjon på at treet har heksekost. Intensitet av symptoma kan variere sterkt i same treet frå år til år. 14
Eple symptom på frukt 85. Korkrust på eple frå åtak av eplebladmidd 86. Rynkeeple frå åtak av raud eplebladlus bladmidd gir typisk korkrust kring begeret små, knudrete frukter med rynker i begerenden er typisk 87. Skade på eple frå stikk av teger 88. Skade frå gnag av viklarlarve 89. Skade frå gnag av viklarlarve 90. Skade frå tidleg gnag av nattflylarve 91. Skade frå gnag av nattflylarve 92. Skade frå gnag av nøttesnutebille 15
93. Åtak av rognebærmøll, inngangshol 94. Larvegangar av rognebærmøll ofte mange stikk med eit kvitt belegg kring buktande gangar inne i fruktkjøtet 95. Sterk skade av rognebærmøll 96. Epleviklar, larve og larvegang larven går inn til kjernehuset, stor ekskrementfylt gang ut 97. Eple med skade av epleveps 98. Eple med skade av epleveps larvegnag gir ringar med korkrust utanpå eplet 99. Prikksjuke i eple 100. Prikksjuke i eple skuldast kalsiummangel lokalt i frukta 16
101. Prikksjuke i eple 102. Små eple er eit symptom på heksekost små eple med bitter smak på delar av treet eller på heile treet 103. Sotflekk 104.Flugeflekk svarte til olivengrøne flekkar som kan gnikast bort samling av små svarte prikkar som liknar på flugeskit 105. Eplemjøldogg på frukt 106. Eplerust på frukt dette ser ein berre på dei mest utsette sortane særleg i begerenden på eplet 107. Epleskurv 108. Epleskurv på eple på lager (lagerskurv) 17
109. Bitterråte 110. Svart frukttrekreft rustbrune sporehopar som etterkvart vert mørke gråkvite, fuktige, seigtflytande sporehopar 111. Kjølelagersopp 112. Kjølelagersopp tørre, lyst brune sporehopar, ofte regelmessig ringa 113. Gul monilia 114. Gul monilia brun, relativt fast råte, lyse sporehopar (ofte i ringar) 115. Gul monilia 116. Fusarium-råte på lager kan fruktene verta heilt svarte Fusarium er ofte årsak til innråte 18
117. Begerråte frå åtak av frukttrekreft 118. Frukttrekreft sterkt innsokke, blaut råte, lyse sporehopar 119. Begerråte frå åtak av gråskimmel 120. Gråskimmel startar ofte som raudfarging kring beger som utviklar seg til råte blaut, brun råte 121. Gråskimmel 122. Grønmugg grå pels av konidiar ved høg luftråme (på lager) blaut, lysbrun råte, blågrøne sporemassar 123. Skjeggmugg 124. Storknolla råtesopp lyst brun smøraktig råte, lange sporeberarar med prikk i enden kvitt mycel med store, svarte kvileknollar 19
Pære symptom på blad og skot 125. Symptom på åtak av pæregallmidd 126. Symptom på åtak av pæregallmidd gulgrøne til raude gallar utiver sesongen vert gallane mørke 127. Symptom på åtak av pærebladgallmygg 128. Larver av pærebladgallmygg under bladkant bladkanten rullar seg oppover, skadeleg på unge tre 129. Pæreskurv på bladoverside 130. Pæreskurv på bladunderside og skot 131. Pæreskurv på skot (greinskurv) 132. Pærebladblære greinskurv er ei viktigare smittekjelde i pære enn i eple blærer på blada, svarte på oversida, kvite på undersida 20
Pære symptom på frukt 133. Skade av teger tidleg i sesongen gir vortestein 134. Skade av teger seint i sesongen gir flatstein her er hagetege årsak til skaden her er rognetege årsak til skaden 135. Flatstein i pære 136. Flatstein etter stikk frå raudfottege 137. Tegeskade i pære 138. Tegeskade i pære 139. Skade på pære frå nøttesnutebille 140. Åtak av pæregallmygg uthola frukter med mørk, svampete masse full av larver 21
141. Pæreskurv 142. Pæreskurv 143. Pæreskurv 144. Pæreskurv 145. Pæreskurv 146. Hagtornrust på pærefrukt misforma kart med brune, skålforma sporehopar 147. Kjølelagersopp 148. Gråskimmel grågrøn til brun råte, grå pels av mycel og sporar på lager 22
149. Bitterråte 150. Bitterråte 151. Grønmugg 152. Gul monilia mjuk, bleik til brun råte tydeleg åtskild frå friskt vev brun, fast og tørr råte, etter kvart lyse sporeputer 153. Bleikråte 154. Storknolla råtesopp skuldast soppen Phytophthora cactorum kvitt mycel med store, svarte kvileknollar 23
Plomme symptom på blad og skot 155. Plommebladmidd, symptom i skottopp 156. Plommebladmidd, symptom på skot 157. Plommebladmidd, visna skotspiss 158. Plommegallmidd 159. Bladkrølling frå åtak av lita plommebladlus 160. Symptom på sharkavirus 161. Symptom på sharkavirus 162. Symptom på sharkavirus 24
163. Skot daude etter åtak av grå monilia 164. Daudt skot etter åtak av grå monilia 165. Sølvglans, symptom på bladverk 166. Sølvglans, symptom inne i grein sølvglinsande blad mørke, uregelmessige parti rundt margen i veden Plomme symptom på frukt 167. Plommeviklar, symptom utanpå frukta 168. Plommeviklar, symptom utanpå frukta inngangshol med gummiflod angripne frukter mognar tidlegare og dett av 169. Plommeviklar, larver og skade 170. Plommeveps, larve og skade larvene et fruktkjøtet rundt steinen angripne plommer mognar raskare enn normalt 25
171. Symptom på frukt etter åtak av plommebladmidd 172. Plommepung lyst gulgrøne, speneforma frukter 173. Symptom på sharkavirus 174. Symptom på sharkavirus ringforma eller uregelmessige teikningar eller innsokne område 175. Monilia 176. Gråskimmel brun råte med grå eller gulkvite sporehopar bleikbrun råte med grått lag av mycel og sporar 177. Grønmugg 178. Skjeggmugg blaut, brun råte med kvite til blågrøne sporemassar svært blaut råte, lange hyfespissar med sporehus i enden 26
Søtkirsebær symptom på frukt 179. Veps og vepseskade 180. Bitterråte brune, innsokne flekkar, etter kvart oransje sporemassar 181. Grønmugg 182. Grå monilia blaut fruktråte, etter kvart med blågrøne sporemassar brun, tørr råte med grå sporehopar 183. Gråskimmel 184. Storknolla råtesopp blaut råte, ofte dekka med gråaktig pels råte med kraftig snøkvitt mycel og store, svarte kvileknollar 185. Skjeggmugg 186. Skjeggmugg svært blaut råte, lyst mycel med mørke sporehopar i endane fruktkjøtet vert ofte heilt rennande 27
Stikkordregister bilde nr. Bie 14 Begerråte på frukt av eple 117,119 på frukt av pære 148 Bitterråte på frukt av eple 109 på frukt av pære 149,150 på frukt av søtkirsebær 180 Blautvenge 13 Bleikråte 153 Blomsterfluge 15,16 Brun oldenborre larve 27 Bølgefly 20 Edderkopp 1 Eplebladgallelus 66 Eplebladgallmygg 70 Eplebladmidd midd 30 skade på blad 63 skade på frukt 85 Eplegallmidd 65 Eplegraslus 33,34 Eplemjøldogg på blad, skot og blomar 75-78 på frukt 105 Eplerust på blad 79,80 på frukt 106 Epleskurv på grein (greinskurv) 61 på blad 71-74 på frukt 107,108 Epletege 31 Epleveps 97,98 Epleviklar vaksen 40 larve og skade 96 Flatstein i pære 134-138 Flugeflekk 104 Frostmålar, liten 17 Frostmålar, stor larver og skade 18,69 vaksen 23 Frukttrekreft kreftsår 58,60 sporehus 60 råte på eplefrukt 117,118 Frukttremidd vaksen og sommaregg 29 vinteregg 62 skade på blad 64 Fusarium-råte på frukt av eple 116 Grøn eplebladlus 35-37,67 Grønmugg på frukt av eple 122 på frukt av pære 151 på frukt av plomme 177 på frukt av søtkirsebær 181 Grå monilia på skot hos plomme 163,164 på frukt hos søtkirsebær 182 28
bilde nr. Gråskimmel på frukt av eple 119-121 på frukt av pære 148 på frukt av plomme 176 på frukt av søtkirsebær 183 Gul monilia på frukt av eple 113-115 på frukt av pære 152 Gullauge 8 Hageoldenborre vaksen 25 Hagtornrust 146 Heksekost i eple symptom på skot 81-84 symptom på frukt 102 Humlebladlus 49 Kastanjeoldenborre larve og skade 26,28 Kirsebærbladlus bladlus 53,54 bladkrølling 55 Kirsebærfluge 56 Kjølelagersopp på frukt av eple 111,112 på frukt av pære 147 Lita plommebladlus bladlus 50 bladkrølling 159 Marihøne 9-12 Mjøla plommebladlus 51,52 Monilia på frukt hos eple 113-115 på frukt hos pære 152 på skot hos plomme 163,164 på frukt hos plomme 175 på frukt hos søtkirsebær 182 Målarar larver 17-19,69 vaksen 23 skade på blad og skot 69 Nattfly larve 20 skade på frukt 90,91 Nebbteger 2-4 Nettvenge 7,8 Nøttesnutebille vaksen 24 skade på frukt 92,139 Oldenborre vaksen 25 larver 26-28 skade 26 Plommebladmidd symptom på skot 155-157 symptom på frukt 171 Plommegallmidd 158 Plommepung 172 Plommeveps 170 Plommeviklar symptom utanpå frukt 167,168 larver og skade inne i frukt 169 Prikksjuke 99-101 Pærebladblære 132 Pærebladgallmygg bladkrølling 127 larver 128 Pæregallmidd 125,126 Pæregallmygg 140 Pæreskurv på blad 129,130 på skot (greinskurv) 130,131 på frukt 141-145 Pæresugar nymfe og vaksen 47,48 29
bilde nr. Raud eplebladlus bladlus 38 skade på eplefrukt 86 Raudfottege nymfer og vaksen 43-45 skade på pærefrukt 136 Rognebærmøll vaksen 39 skade på eplefrukt 93-95 Rognetege nymfe og vaksen 41,42 skade på pærefrukt 134 Rothalsråte (Phytophthora) 59 Sharkavirus symptom på blad 160-162 symptom på frukt 173,174 Skjeggmugg på frukt av eple 123 på frukt av plomme 178 på frukt av søtkirsebær 185,186 Skjørtege 5 Slyngminermøll 68 Sotflekk 103 Stammeråte (Phytophthora) 57 Stein i pære 133-138 Storknolla råtesopp på frukt av eple 124 på frukt av pære 154 på frukt av søtkirsebær 184 Sugarar sugar på eple 32 pæresugar 47,48 Svart frukttrekreft på frukt av eple 110 Svartknetege 6 Sølvglans symptom på blad 165 symptom inne i grein 166 Teger nytteteger 2-6 teger som gir skade 31,41-46 skade på eplefrukt 87 skade på pærefrukt 133-138 Veps 179 Viklarar larver 21,22,96 vaksen 40 skade på frukt 88,89,96 Vinkelmålar 19 Vortestein i pære 133 Wagnertege 46 30
Fotografar Dag Ragnar Blystad Bilde nr. 161, 162, 173, 174 Jorunn Børve Bilde nr. 54, 55, 104, 109-111, 114-116, 118, 121, 123, 124, 149, 176-178, 180-185 Erling Fløistad Bilde nr. 170 Halvor Gjærum Bilde nr. 59, 132, 152 Rolf Langnes Bilde nr. 60, 112, 119, 120, 129, 146-148, 150, 151, 154 Dag Røen Bilde nr. 58, 68, 70-73, 75, 77, 80, 84, 99, 100, 103, 105, 107, 108, 113, 122, 130, 138, 141, 142, 144, 145, 164 Arne Stensvand Bilde nr. 117, 153, 186 Olav Sørum Bilde nr. 1-53, 56, 57, 61-67, 69, 74, 76, 78, 79, 81-83, 85-98, 101, 102, 106, 125-128, 131, 133-137, 139, 140, 143, 155-160, 163, 165-169, 171, 172, 175, 179 31
32