Timoteiforedlinga i Norge nye sortar

Transkript

1 232 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) Timoteiforedlinga i Norge nye sortar Timothybreeding in Norway new varieties Kristin Daugstad / kristin.daugstad@planteforsk.no Planteforsk Løken forskingsstajon Nøkkelord: Timotei, sortar, foredling Key words: Timothy, cultivars, breeding Samandrag Det er om lag 200 år sidan ein starta å dyrke timotei i Norge. For 50 år sidan hadde me fortsatt fleire lokalsortar eller gardsstammer av timotei både i Sør-Norge og i Nord-Norge. På dagens sortsliste har me 4 norske timoteisortar, Grindstad, Engmo, Vega og Noreng. Grindstad er ein lokalsort frå Rakkestad, og den som gir størst avling i Sør-Norge. Engmo skal bli erstatta av Noreng, som er meint for Nord-Norge og høgareliggande strøk i Sør-Norge. Vega er også nordleg men ikkje så ekstrem som Engmo og Noreng, og er også interessant der ein er ute etter ein stor første slått. Det er i dag mange nye potensielle sortar i offisiell verdiprøving og interntest, som kan passe både for Nord-Norge og Sør-Norge og i utlandet med. Summary Timothy was introduced to agriculture in Norway about 200 years ago. 50 years ago timothy was still grown commonly at farms and several local strains were in use. The Norwegian official list of varieties has today four Norwegian timothy cultivars, Grindstad, Engmo, Vega and Noreng. Grindstad is a very high yielding cultivar with good regrowth ability. Grindstad was developed from a local strain in southern Norway. Engmo is going to be replaced by Noreng. Noreng is adapted to northern Norway and mountain areas in southern Norway. Vega`s background is not so winterhardy as Engmo

2 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) and Noreng, but is used in the same regions. If you want a large amount of the yield in the first cut, you also can use Vega. There are today a lot of potentially new cultivars in official testing or pretesting for the Norwegian market and also for other countries. Timoteien si historie Timotei veks vill eller forvilla i dei tempererte delar av Europa, Asia og Afrika. I Amerika, der den er innført, veks den også forvilla. I Norge har ein funne viltveksande timotei nordover til Bodø, i Sør-Norge opptil m.o.h. Som kulturplante er timoteien ganske ny. På byrjinga av 1700-talet vart det dyrka timotei i Nord-Amerika. Frøet kom sannsynlegvis med utvandrarar frå Europa, og då helst frå Sverige. Frå USA vart timoteidyrkinga ført over til England. Derifrå vart timoteidyrking introdusert til andre land i Europa. I Norge har timotei vore dyrka i om lag 200 år, men det var først frå 1860 at arealet med kunsteng starta å auke. Det meste av engfrøet var importert og timotei utgjorde 70 %. Etter kvart auka den innanlandske frøproduksjonen. I 1890 var forbruket av engfrø 1125 tonn og av dette var berre 350 tonn importert (Vestad 1952). Timotei er kryssbefruktar som dei fleste andre grasartane i norsk landbruk. Ein timoteipopulasjon består av eit utal ulike genotyper med ulik dyrkingsverdi. Under ulike klima og dyrkingsforhold vil nokon genotyper klare seg bedre enn andre og vi vil etter fleire års dyrking og frøproduksjon på samme staden få ein gardsstamme eller lokalsort. Både i Sør-Norge og i Nord-Norge hadde me tidlegare fleire lokalsortar (Vestad 1952). Timotei er ikkje opprinneleg viltveksande i Nord-Norge, og dei første forsøka med innført timotei viste at sortane var alt for lite vinterherdige. Etter kvart utvikla det seg lokalsortar av timotei. Opphavet var timotei frå Trøndelag og også frå Finland. Engmo frå Troms og Bodin frå Nordland er to lokalsortar som vart godkjent som sortar. Dei hadde mykje betre overvintringsevne enn sørnorsk timotei, og var eit stort framskritt for engdyrkinga både i Nord-Norge og i fjellbygdene i Sør-Norge. Dagens timoteisortar har vi dei vi treng? På dagens sortsliste har vi fem timotei-sortar, dei fire norske sortane Grindstad, Engmo, Vega og Noreng, og den svenske sorten Kampe II som ikkje er i bruk.

3 234 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) Grindstad er ein gammal sør-norsk lokalsort frå Rakkestad som har vore i salg frå Men sorten har forandra seg svært sidan den tid. På 1960-talet starta eigaren å behandle enga hardare. Enga vart hausta til silo i to år og til frø tredje året. Dette frøet vart igjen brukt til nyanlegg. Dermed utvikla sorten seg til å tåle det moderne driftspresset. Grindstad har stått veldig bra i den offisielle verdiprøvinga i Sør-Norge og er hovudsort her. Sorten er nyleg også komen inn i Sverige og Finland. Vega er ein syntetisk sort foredla på Planteforsk Vågønes i Nordland. Den vart godkjent i 1991 og har erstatta Bodin (gammal lokalsort frå Bodø, Nordland). Vega er meint for Nord-Norge og fjellbygdene i Sør-Norge, og elles der ein er mest interessert i ein stor og årssikker første slått. Den er samanlikna med Grindstad i fleire forsøk, og gir jamt over større 1. slått enn Grindstad. Den er også ein bedre frøprodusent enn Grindstad. Bakgrunnen for Vega er avkomstesting og utval i materiale frå nordlege delar av Norge, Sverige, Finland, Russland og Japan. Tabell 1 viser utdrag frå den offisielle verdiprøvinga (Bø 1990). Tabell 1. Relativ tørrstoffavling av timotei i offisiell verdiprøving i Nord-Norge og høgareliggande strøk i Sør-Norge, 14 felt (Bø 1990). Table 1. Relative forage yield of timothy observed in official cultivar trials in northern Norway and mountain areas in southern Norway, 14 trials (Bø 1990). Sort 1.engår 2.engår 3.engår Middel Bodin Engmo Vega I tilsvarande resultat frå Sør-Norge hadde Vega, Bodin og Engmo totalavling over tre år på 90, 87 og 86 % av Grindstad. I ein større forsøksserie for fjellet i Sør-Norge (Lunnan 2002) har Vega høgast avling i middel for 4 år. Det var 14 felt i alt som låg frå m.o.h. Tabell 2 viser avlingstala for tre av sortane som var med i forsøksserien. Tabell 2. Gjennomsnittleg avling (kg ts/daa) av tre sortar, 14 felt (Lunnan 2002) Table 2. Average dry matter yield ( kg 0.1 ha -1 ) of three varieties, 14 trials (Lunnan 2002) Sort 1.engår 2.engår 3.engår 4.engår Middel Bodin Engmo Vega p-verdi 0,05 0,35 0,42 0,25 0,09 Vega er godkjent for bruk i Finland, Island, Russland og Estland, og er under utprøving i fleire andre land.

4 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) Engmo, ein gammal lokalsort frå Troms, står fortsatt på lista, men er på veg ut avdi den ikkje har bestått DUS-testen. DUS-testen undersøker om sorten er stabil, einsarta og om den kan skillast frå andre liknande sortar, og er ei forutsetning for å stå på sortsliste. Noreng skal erstatte Engmo og vart godkjent i Noreng er foredla i samarbeid mellom Norges Landbrukshøgskule og Planteforsk Holt, og meint for bruk i Nord-Norge. Den er også aktuell i høgareliggande strøk i Sør-Norge. Bakgrunnen for sorten er ulike utval etter avkomstestar av Engmo, men det er også litt Grindstad i den. I offisiell verdiprøving hadde Noreng høgare avling enn Vega i Nord-Norge og fjellbygdene i Sør-Norge. Engmo var ikkje med i desse forsøka, derfor er både Engmo og Noreng no med i veiledningsprøving (Lunnan upubl). Tabell 3 viser utdrag av foreløpige resultat frå testinga i Nord-Norge. Tabell 3. Tørrstoffavling (kg/daa) og dekning vår (%) av nordlege sortar og foredlingslinjer testa i Nord-Norge (Lunnan upubl) Table 3. Dry matter yield ( kg 0.1 ha -1 ) and spring cover of six cultivars tested in northern Norway (Lunnan unpubl) Tal felt Avling, kg ts/daa Dekning vår % 1.år 2.år 3.år 1.år 2.år 3.år Vega Engmo Noreng LøTi GpTi LøTi p-verdi 0,33 0, Av tabellen ser det ut som Engmo og Noreng er nokonlunde like. 1. og 3. året har Noreng høgare avling enn Engmo, andre året har Engmo høgast avling. Men Vega har høgare avling enn begge alle tre år. Det er kun andre året det er signifikante forskjellar. Når ein ser på dekningsprosenten om våren ser det ut som Engmo og Noreng har overvintra betre enn Vega, men desse forskjellane er heller ikkje signifikante. Dei tre foredlingslinjene i forsøket har like stor avling som Engmo og Noreng. På nokre få av felta vart det hausta to slåttar. Vega hadde i desse forsøka størst gjenvekst og Engmo minst gjenvekst, Noreng er i ei mellomstilling. Av foredlingslinjene er LøTi8801 mest lik Vega i gjenvekstevne, medan GpTi8905 og LøTi9001 liknar mest på Engmo. Kvalitetsanalyser frå første slåtten dei to første engåra viser ein tendens til at Engmo har både høgare energinivå, fordøyelegheit og større innhald av vassløyseleg karbohydrat enn Noreng. Dei tre foredlingslinjene har ein

5 236 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) tendens til å ha bedre kvalitet enn Noreng men lågare enn Engmo. Det ser ut som det er vanskeleg å finne ein sort som har bedre kvalitet enn Engmo. Det er stor forskjell på sørlege timoteisortar og nordlege timoteisortar. Dei nordlege har rask vekst tidleg på sommaren og gir ein stor 1. slått. Gjenveksten består stort sett av blad, og lite stenglar. Dei sørlege sortane kan vere ganske tynne om våren på grunn av dårleg overvintring, men har likevel oftast akseptabel første slått og også stor andre slått med mange stenglar. I år med lite overvintringsproblem kan dei sørlege vere suverene sjøl langt mot nord og høgt til fjells. Er det derimot lange eller ustabile vintrar, eller barfrost, vil dei nordlege sortane klare seg mykje betre enn dei sørlege. I område mellom det ein kan kalle nordlege og sørlege område kan ein sikre seg ved å ta med begge typer sortar i engblandinga. Eller ein kan bruke ein sort som er ei mellomtype mellom nordleg og sørleg timotei. Ein slik sort har vi enno ikkje på sortslista. Slike mellomsortar er vanskeleg å få godkjent fordi dei taper mot Grindstad i sør og Vega i nord. Dagens foredlingsprogram for timotei Løken forskingsstasjon i Valdres i Oppland har dei siste åra hatt hovedansvaret for timoteiforedlinga i Norge. Vågønes forskingsstasjon i Nordland, Kvithamar forskingssenter i Nord-Trøndelag og Apelsvoll forskingssenter i Oppland har testa materiale. Gjennom samarbeidet med DLF-Trifolium, Dansk planteforædling har me også testa sortar og foredlingsmateriale i Danmark og Polen. I Polen har me også avkomstestar og har hatt store enkeltplantefelt for utval til nye sortar. Avkomstesting er den mest effektive metoden for å bedømme avlsverdien av dei ulike individa i ein populasjon. Det er utvikla fleire kryssesystem for å lage til avkomsfamiliar. Dei mest brukte systema innan praktisk foredling er polycross og parkryssing. Ved polycross blir foreldreplantene klona og planta i felt i eit system som gir alle kloner lik mulegheit til å krysse seg med alle. Kvar klon blir hausta for seg. Ved parkryssing blir to planter sett i pollentette rom eller posar, og frøet frå begge planter blir hausta sams. Etter parkryssingar er det oftast nødvendig med ein generasjon isolert oppformering av avkomsfamiliane for å få nok frø til testing. Avkomstesten blir den samme for begge systema. Kvar avkomsfamilie blir sådd for seg og testa i to-slått-system i tre engår, på minst to ulike stader. Med grunnlag i testen vel me ut foreldreplanter med høg avlsverdi og sett dei saman til syntetiske populasjonar. Dei syntetiske sortane eller kandidatsortane blir så testa på nytt i ein såkalla interntest, på fire til fem stader. Samtidig blir kandidatsortane sett i vidare oppformering og testa for frøavlseigenskapar.

6 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) Figur 1.z illustrerer dei ulike stega i sortsutviklinga. Utval av foreldreplanter, kryssing og avkomstesting tek frå seks til åtte år. Testresultatet dannar grunnlaget for utval av dei beste foreldreplantene. Det tek tre til fire år før ein har syn 2 frø av kandidatsortane. Interntestinga varer minimum i fire år og dei beste kandidatsortane går vidare til offisiell testing som tek fem til åtte år. Det kan altså ta 10 til 15 år frå ein har sett saman den nye sorten til ein kan søke om godkjenning på offisiell sortsliste. Figur 1. Ulike steg i sortsutviklinga frå kryssing til godkjent sort Figure 1. Different steps in the development of new caltivarg Dei fleste av lokalsortane eller gardstammene har gått tapt. Derfor vart det først på 1970-talet samla inn frø frå eldre enger og beite i Nord-Norge. I Sør- Norge vart det gjort det samme 10 år seinare. Formålet med innsamlingane var å skaffe materiale for foredlingsarbeidet for å kunne lage tilpassa sortar for dei ulike klimaområda i Norge. Innsamlingane er lagra i Nordisk Genbank. Desse lokale timoteipopulasjonane vart oppformert og testa i avlingsforsøk, dei beste vart sendt til offisiell verdiprøving og dei vart også brukt i polycross og avkomstesta. Sortane frå dette programmet er i dag i offisiell verdiprøving. Nedanfor har eg satt opp ei oversikt over

7 238 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) kandidatsortar som er samansette sidan 1996, og kor dei befinn seg i testesystemet. Offisiell verdiprøving 11 Interntest 31 Nyleg samansette 57 Sidan 1996 har dei fleste kryssingane vore parkryssingar mellom sortar og/eller gode foredlingslinjer. Sortane og foredlingslinjene har ulikt opphav og klimatilpassing for å dekke alle dyrkingsområda i Norge. På grunn av samarbeidet med DLF-Trifolium fekk Planteforsk ansvaret for å foredle timoteisortar for heile Nord-Europa og også andre område med liknande klimaforhold. Dette førte til at me starta å bruke ein del sørleg materiale i kryssingane våre, for å lage sortar som passar i område lenger sør enn Norge. Nedanfor er ei oversikt over tal kryssingar som er laga i timotei dei siste åtte åra. Tal kryssingar Parkryssingar Polycross/open blomst

8 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) Nye resultat frå interntest Tabell 4 viser foreløpige resultat frå ein interntest i timotei som vart etablert i I alt 19 kandidatsortar er med. Nokon av dei er også med i offisiell verdiprøving. Tabell 4. Relativ tørrstoffavling og dekning vår av 19 kandidatsortar, Grindstad og Vega. Resultat frå dei to første engåra frå felt anlagt på Løken og Apelsvoll i Table 4. Relative dry matter yield and spring cover for 19 candivars, Grindstad and Vega. Results from two harvest years from trials established at Løken and Apelsvoll in Avling, relativt til middel Dekning vår 2.år % Sort A pelsvoll Løken A pelsvoll Løken LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi LøTi GRINDSTAD VEGA Middel kg ts/daa/år ,5 89 P-verdi 0 0 0,238 0 LøTi er alle resultat av det såkalla fellesprogrammet som tok utgangspunkt i innsamlingane frå LøTi er meint for flatbygdene på Austlandet, LøTi for høgareliggande strøk i Sør-Norge. LøTi er kryssingar mellom nordleg og sørleg materiale (utført på Norges Landbrukshøgskule) som det er selektert vidare i på Løken. Det ser ut som det er desse som gjer det best i forsøket på Løken. Dekningsprosenten om våren andre engår på Løken viser at Vega har best overvintring (93%) og Grindstad dårlegast (85%). Dei sju første flatbygdsortane har dekning frå 82 til 90%, dei neste sju sortane meint for høgareliggande strøk har dekning frå 89 til 93% og dei fem nord-sør kryssingane har dekning frå 87 til 90%. Det kan sjå ut som overvintringsevnen står i samsvar med bakgrunnen til kandidatsortane. Dersom det er små overvintringsproblem er Grindstad

9 240 K. Daugstad / Grønn kunnskap 7 (2) nærast uslåeleg. Det samme forsøket på Apelsvoll hadde bortimot 100 % dekning om våren begge engåra, og Grindstad hadde suverent høgast avling. Det er også analysert for kvalitet (NIR), men eg har berre resultata frå 1. engåret, og det var svært små forskjellar og dermed for tidleg å seie noko om dei enkelte kandidatsortane. Eit tilsvarande forsøk er også i Danmark og i Polen. I Danmark er nord-sør kryssingane bedre enn Grindstad, og LøTi9825 til og med bedre enn den danske sorten Bilbo. Referanser Bø S Verdiprøving i timotei Aktuelt fra Statens fagtjeneste for landbruket nr. 15, 20 s. Lunnan T Timoteisorter for fjellet i Sør-Norge. Grønn forskning nr 50/2002, 7 s. Vestad R Nors ke timoteistammer og stammeforsøk i de forskjellige landsdeler. Forskning og forsøk nr.4, s