Etter denne innleiinga er det naturleg å sjå litt på levemåte og andre sider ved livet for omlag 60 år sidan.

Transkript

1 Attersyn til Jondal gamle kommune. Me høyrer mykje om dei dårlege tidene me har idag. Her er mykje arbeidsløyse og vanstyre, vert det sagt, men sanneleg har me hatt slike tider tidlegare og, men då må me attende til åra Me hadde i den tida ikkje så godt utbygd trygdesystem og sosialt nettverk som me har idag. Nauda var difor mykje større då enn no. Det er difor viktig at me tek eit attersyn til dei tilstandar som då rådde. Jondal Kommune var den gong monaleg større i folketal enn no. Tørvikbygd høyrde saman med Jondal, medan Kysnes var saman med Strandebarm. Kysnes er no innlema i Jondal kommune, medan Tørvikbygd er med i Kvam. Eg vil tru at kommunen idag har omlag 500 innbuarar mindre enn dengong. Etter denne innleiinga er det naturleg å sjå litt på levemåte og andre sider ved livet for omlag 60 år sidan. Me hadde då som no heradstyre og formannskap. Desse styra vart valde, men eg trur verva vart sett på som meir ærefulle i den tida, enn idag. Å koma med i heradstyret var mykje ettertrakta av mange, sjølv om dei berre hadde utlegg på det, og inga godtgjersle for at dei møtte. Det var det same for dei som vart valde som tilsynsmenn for skule og kyrkje rundt i grendene. Dei passa på at alt var i god orden, og la vinn på å gjera godt arbeid, slik at dei kunne få tillit til å halda fram ved neste val. Dette var sikkert likt i alle krinsane. Det vart og vald likningsmenn frå kvar krins. Dei samlast kvar haust i gamle kommunehuset, der dei sat saman ei veke eller to for å finna ut kva som kunne vera ein høveleg skatt for dei skattepliktige. Dette var no ein heller utsett jobb, og kanskje ikkje så ettertrakta som heradstyre og formannskap, men jobben måtte gjerast. Var det nokon som fann seg urettvist handsama, var det høve til å klaga. Dette arbeidet var det heller ikkje godtgjersle for, og dei som var med fekk ofte grov kjeft, men desse verva gjekk på omgang, slik at den som følte seg foruretta, ved neste høve kunne koma i posisjon til å ta att mot syndarane. Dei einaste som hadde noko att for arbeidet for kommunen, var heradskasseraren, med kr 600,-, likningssekretæren med kr 300,- og trygdekasseraren med kr 700,- i årsløn. Ut frå dette kan einkvar rekna seg til administrasjonsutgiftene for kommunen i den tida. Budsjettet var sjølvsagt deretter. Lærarane var vel dei som kom best frå det, etter det eg kan hugsa hadde dei ei løn på omlag kr 60,- for veka, og då som no var dei sikra statspensjon når dei slutta. Brutto skulebudsjett for heile kommunen i 1929 meinar eg var på kr ,-. Ja, dette var no litt om kommunen, så litt om korleis folk elles hadde det. Samferdsla mellom grendene var med hest og vogn, og med båt på fjorden. Var ein heldig så kunne det vera råd å reisa med dampen. Ikring 1920 var det og komne nokre motorbåtar som kunne nyttast i skysstrafikk. Eg nemner i farten dei fremmelige karane som hadde skaffa seg desse båtane: Johan Galtung - Torsnes, Kristian Augestad og Ola Heradstveit - Tørvikbygd, Jørgen Handegard - Jondal, Johan Urheim - Solesnes, Torgeir Monavik - Svåsand og Lars Årvik - Herand. Trass dette var det framleis helst færingen og seksæringen som vart nytta til kyrkje- og lesareskyss. Det hende og at det kunne vera større båtar å bisna på for oss småtassane. Det var når Storåsen sine fraktebåtar av og til var heime. Då vart dei nytta til kyrkjeskyss frå Herand. Eg hugsar enno namna på desse : m/s "Munin" og m/s "Dovre".

2 Dalingane køyrde med hest. Stolkjerre til kyrkje, men elles vart det no helst brukt møkakjerre eller høyslede. Ja, av og til kunne det henda at dei hadde firhjula når noko tungt skulle dragast til gards. Han Birge hadde til og med ved nokre høve 2 hestar framføre vogna, og det vekte stor oppsikt. Me hadde ikkje eigen lækjar i kommunen i denne tida, men delte han med Strandebarm. Det var liknande med presten, eigen prest fekk me ikkje før etter andre verdskrigen. Først i 1924 fekk me eigen kommunelækjar i Jondal. Han var her vel eit år. I 1925 vart Jondal utskild som eige lækjardistrikt, og det kom då ein ung, frisk vossing i stillinga. Han heitte Knut Litlere, og var ein dugande lækjar. Han vart verande i 12 år, og i hans tid vart det gjort mykje for helsestellet. Mellom anna vart sjukehuset bygd. I desse åra var det gode tilhøve mellom grendene, alle kjende alle. Dette gjorde nok kyrkjehuset i Jondal mykje til, der samlast alle, både gamle og unge, på preikesundagane. Me kan vel ikkje sei oss heilt fri at me missunte kvammasida, som hadde fått vegutløysing til Trengereid, og såleis kunne koma til Bergen landevegs. Det var dårlege tider, då, rett etter første verdskrig. Mange hadde jobba seg til fant, og arbeidsløysa var stor, like ille som idag, om me samanliknar. Då som no måtte stat og kommune finna rådgjerder som kunne retta på desse tilstandane. Her i Jondal vart det då sett igang naudsarbeid. Mellom anna vart nyevegen rundt Jondalsleitet bygd i denne tida. Denne vegen gjorde det mykje lettare for bøndene i Krossdalen. Alt som skulle køyrast til dals var tungt over leite, då all transport vart utført med hest. Ofte med vogn, men dei tyngste lassa vart helst dregne til gards på vinteren når det var godt snøføre. Første bilen som prøvde seg på dalavegen, eg trur det var i 1920, greidde ikkje stigninga over Jondalsleitet, så det prosjektet måtte avsluttast. Eg hugsar at denne bilen stod ei stund i løa til Severin Brattebø, som eg trur var ein av eigarane. Etter ei stund vart den send attende til Norheimsund, der den då hadde stasjon. Den neste bilen kom her i Det var ein Buick, 1918 modell. Den greide dalavegen, men då var nyevegen rundt leite komen. Dette var opprinneleg ei personvogn, men vart ombygd slik at den og kunne nyttast som lastebil. Dette var gjort slik at ein i ei handvending kunne skifta etter kva ein trong den til. Første tida var det mange som tok seg helgeturar til Krossdalen, elles i veka var den helst å finna på vegen med lasteplan. I denne tida bygde Andreas Kvåle ein større driftsbygning på garden sin, og ein god del av mursteinen vart køyrd opp med denne bilen. Alfred Flatabø var sjåfør. Han fekk seinare fleire bilar etter dalavegen, både lastebilar og personvogner. I førstninga var ikkje bilen så velsedd av alle dalingane. Dette hadde sin grunn i at dei meinte det var uråd å sameina bil og hest etter vegen, men det synte seg etter kvart at når hestekaren hadde kontroll over hesten, og han Alfred over bilen, så gjekk det bra. Ja, no har eg halde meg så lenge etter dalavegen at det er tid å stoppa litt. Først i Øvre Krossdalen. Å driva gard så høgt til fjells kunne ein tru var umogeleg. Der bles harde vindar frå fjellet, men øvradalingane er eit hardførd folk, som tåler ein dyst. Det må seiast om dalingane at dei var flinke bønder, og dei som trur at det var ein flokk heimføingar, må tru omatt. Mange av dei hadde vore i Amerika, og lært jordbruk der. Dette kom dei til nytte. Elles hadde dei fleste vore på anlegg og nokre i Nordlandsfart eller annan sjøfart. Som attåtnæring var det mange som arbeidde i helleura om vintrane.

3 Å ha gard i den tida var attraktivt, noko som viste seg på mange måtar. Det var nordlandsfarar som kjøpte seg gard i dalen. Det var og fleire frå sjøsida, som reiste den vegen. Eg kan i den samanheng nemna at ikkje mindre enn fem brør frå Belsnes kjøpte seg gardar og slo seg ned der oppe. Gardane der var slike dei kalla "lunnalause", der var lite skog til byggjevyrkje, men nok ved. Dalingane var avhengige av fedrift, og at dei dreiv den godt. Dei var svært sjølvhjelpne, og då må eg attende til han Andreas Kvåle. Han var ein av dei dalingane som hadde vore i Amerika. Han var sjølvlærd dyrlækjar, og kunne alt om dyras anatomi. Det han ikkje kom ut for når det trongst hjelp, var det i den tida heller ingen veterinær som kunne gjera noko med. Han Andreas var ein hard og stri kar, men når slik hjelp trongst var han alltid villig å koma med ein gong, sjølv om det gjekk ut over hans eige arbeid. Eg hugsar og noko frå barndomen min. Det var ein kar dei kalla "Nils-Ivar", rette namnet hans var Ivar Nilsson Flatabø. Han var fødd ufør. Han hadde ikkje føter, og berre nokre deformerte fingrar som lite likna ei hand. Denne karen var umåteleg flink til å nytta dei lemer han hadde. Han dreiv som skomakar, salmakar og snikkar. Det seiest han arbeidde sine eigne treføter. Eg hugsar han hadde eit lysande intelligent andlet, og hadde den karen vore fødd idag, ville han sikkert vorte ein betydeleg person. Den husmannsplassen han var fødd på vart fråflytt. Bror hans, Torstein Flatabø, flytte til Slettabakken på Espeland. Dit hadde Ivar ikkje lyst å flytta. Han flytte difor inn hjå Torstein Brattabø, der han fekk det godt på alle vis, og vart verande til sin døyande dag. Eg flytter no litt på meg, og dreg ned til Nedre Krossdalen. Der og er det mange gilde gardar, og litt mildare klima enn lenger oppe i dalen. Eg hugsar spesiellt at bøndene der snakka meir lågmælt, dei trong ikkje til så høg tale mot ver og vind som i Øvradalen. Gardane var vel på eit vis betre enn lengre oppe, her hadde dei og ein god del skogsvyrkje, både til eige bruk og kanskje kunne dei selja litt tømmer og. Elles hadde dei og helleura som attåtnæring. Her og var det mange som var med i Nordlands- og marknadsfarten. Her var og fleire husmannsplassar enn oppe i dalen, men desse vart fråflytt etter kvart. Det var ikkje så ille å vera husmann der. L.S.Eide skriv at avdi dei hadde så få pliktdagar til hovedbruket kunne dei arbeida meir i Helleura, og i mange høve hadde husmannen meir kontantmedel enn bonden sjølv. Oppetter dalen var det omlag 30 hestar. Dei var ofte fleire turar til Jondal for veka. Alle gardar hadde eigne naust og stallar. Hestane la frå seg mykje lort der, som var ei ettertrakta vare for strandsitjarane i bygda. Det vart mest slagsmål hestemøkka. Det var vel slik at dalingane lova den til fleire, men dei kom no fram til ei fordeling som ein kunne einast om til slutt. Eg hugsar eg hadde mitt første løna arbeid med denne hestelorten. Eg var saman med gamle- Blekken, når han skulle ha hestemøk i sekker. Han fekk den av Jakob Belsnes og Torgeir Fjærtoft, som hadde naust og stall like nedanfor hotellet. Eg var saman med han heile to dagar. For dette fekk eg 20 øre, noko eg var både stolt av og nøgd med. Eg er no komen nedatt frå dalen, og då får eg halda meg i strandstaden Jondal ei stund, før eg dreg vidare til dei andre krinsane i kommunen. I jondalskrinsen er det og noko jordbruk. Dei gildaste gardane er i Vik. I krinsen elles er det helst småbruk. Nokre innbuarar har litt jord, så dei kan fø ei kyr og nokre sauer, andre har ingenting, men får gjerne noko skrapaslått her og der, slik at dei har til ein sau og ei geit.

4 Dei fleste bruka i Jondal har køyrande veg fram til tuns, men unntak er grendene Sætveit og Vikane, som og høyrer til skulekrinsen. Dei har berre ein sti over Heiane. Som ein forstår av dette hadde desse skuleborna ikkje nokon lettvint skuleveg, men dette hindra dei ikkje i å vera dei første i skulestova om morgonen. Sætveit og Vikane hadde og nokre småbruk, men ingen hest. Om våren, når dei skulle gjødsla, måtte dei leiga hest og mann frå dalen, eller frå ein av gardane i Jondal. Bortsett frå dette måtte dei finna levemåten på same vis som elles i Jondal. I dei vanskelege 20-åra hende det at folk prøvde seg på andre felt for å finna seg utkoma. I denne samanheng lyt eg nemna Gjermund Sætveit. Han tok seg turar til Island, der han salta sild og fisk som han tok med attende til Noreg og selde. Eg veit ikkje om dette var noko forretning, men han viste vågemot for å finna utkoma for seg og sine. Kvinnene i bygda tok del i foreiningsarbeid, stelte hus og heim og passa ungar og tok seg av sjuke og eldre. Det var ingen andre som tok seg av slikt i den tida, folk måtte greia seg som best dei kunne. På dette viset gjekk alt etter måten greit, og eg trur ikkje på noko vis at folk mistreivst meir då enn dei gjer idag, med velferdsstaten og alt som føl med den. I 20-åra var det mange som segla til sjøs, både innanriks og utanriks. Berre frå krinsen Jondal var det i tjue og trettiåra minst tretti sjømenn i utanriksfart. Det var og mange på stimbåtane til H.S.D.. Andre var på marknadsskøyter og nordlandsjakter, og tente til levebrødet på dette vis. Dei som i denne tida var i sekstiåra, var heilt utslitne. Nokre var komne på kår, andre hadde gjerne lagt seg opp ein liten kontantformue som dei terde på, men eg trur ikkje nokon leid direkte naud. Eg har no vore på vitjing i Krossdalen og Jondal. Etter ei kvild dreg eg vidare til andre krinsar av kommunen. Eg lyt då setja meg i robåten. Eg har vore med på rotur til Herand før, og hugsar at det var langt. Om Herandsbygda er det mange som kunne fortelja betre enn eg, men noko kjennskap til staden har no eg og. Herand har ein del gode gardsbruk, eg nemner desse: Samland, Trå, Vassel og Sæverhagen. Elles er her som i Jondal helst småbruk. Som attåtnæring er båtbygging mykje utbreidd. Her er bygd ein god del føringsbåtar og andre større båtar. Mange har enno båtar i fraktfart, som under Nordlandsfarten. Herandarane følgde betre med tida inn i det 20. hundreåret enn Jondølene. Mange her gjekk over frå segl til motor og vart meir mobile, og difor med i både utanriks- og innanriksfart lenger enn ute i Jondal. Det er nok å nemna nokre namn: Eiken, Storås, Vikane, som alle dreiv sjøtransport. Båtbygging er nemnd, det var noko alle dreiv med. Eg trur mest det ville vera vanskeleg å finna ein frå Herand som ikkje på eit eller anna vis hadde tilknytning til dette faget. Gardsbruka i Herand hadde ein god del skog, og sagbruk som kunne ta seg av tømmeret og nytta det til materialar for båt- og fartybyggjing. Det var to handelsmenn i Herand, Bakke og Tveiten. Dei heldt eit godt lager av båtspikar, båtroer og anna ein trong for å byggja båtar. Det desse karane ikkje hadde på lager var det nok vanskeleg å finna andre stader i fjorden og. Eg må vidare, og set meg i båten att og ror forbi den gamle handelsstaden Herandsholmen og Strondi, som er siste garden i Herandskrinsen. Etter ein times rotur går eg i land i Svåsandsfjøra. Der treffer eg på folk med det same eg stig iland. Alle er igang i båtnausta, somme byggjer

5 færingar, andre held på med gavlabåtar. Der er og skøytekarar, dei siglar med stein, frukt og båtar til Stavanger, der Svåsandsnamnet er godt kjent. Svåsingane var trivelege å prata med, dei tok seg god tid til ein prat i Sandholå, der det vart veksla mange ord om kommunalt styr og stell. Dei var no ikkje einige i eitt og alt, men dei hadde det triveleg. Eg fekk inntrykk av at her var velstand og god utkoma. Det går ein god sti gjennom Svåsandshagen, der dei har skule saman med Solesnes. Skulekrinsen ber namnet Svåsand Skule. Eg må likevel setja meg i robåten, eg får han ikkje med meg på anna vis. Etter ein times rotur lender eg i Solesnesbukta. Eg tek meg ein prat med han Tomas Tønjum, som driv landhandel der. Medan me står der og radlar, kjem det andre til. Nett då kjem det ein kar med ein forunderleg slede, fullasta med plattingstein. Den skal skipast til Stavanger med ei lasteskøyte han ventar på. Eg tek meg ein spasertur etter strondi her. Det er ikkje vanskeleg å forstå at her er godt om heller. Her er hellelagt både i tun og veg overalt. Her var det godt å gå. Når eg no først er på vandring i Jondal gamle kommune, må eg etter å ha kome attende til Jondal og teke meg ei kvild, leggja ein plan for turen vidare. Neste mål må verta Tørvikbygd. Til Tørvikbygd er snøggaste reisa frå Jondal. Her kunne me koma over fjorden på under ein halv time, om me var heldige og fekk god vind, gjerne havgula. Tørvikbygd var no den aller beste jordbruksbygda i kommunen med gilde gardar på Berge, Tuftå, Lyså, Drage, Augestad og Eide. Dei fleste av desse gardane har og god skog attåt jordbrukslandet. Dei fleste driv gardane sine godt. Som attåtnæring har ein her og båtbygging og sjøfart. Jakob Lysen med "Nordlyset" var ein av dei som heldt lengst ut i Nordlandsfarten. Han var så framsynt at han sette inn motor i jakta si. Eg har i seinare tid budd i Nordland der han heldt til og turka fisk, og har der høyrd mange godord om skippar Lysen. Tørvikbygd har avla mange dyktige folk, både idag og i tidlegare tider. Det ville føra for langt å nemna alle ved namn, men herifrå har det kome professorar, advokatar, redaktørar og i si tid hadde dei bokhaldaren i Hydro derifrå. Eg hugsar frå den tid at han var største skattebetalaren til Jondal kommune. Dei hadde og mange interessante bygdeoriginalar, som det går gjetord om. Det ville diverre føra for langt å gje att historiane om desse, men dei lever på folkemunne enno, og bør helst ikkje gløymast. Eg tykkjer helst at me har for lite av slike folk idag. I gamle dagar var det mykje omgang mellom folka i Tørvikbygd og Jondal. På ei vis er det sameleis idag, då me no har fått ferjesamband. Eg må koma meg attende til Jondal, men det er framleis ei bygd eg ikkje har vitja, og det er Torsnes. Torsnes var hovudsete for den vidgjetne Galtung-ætta. Det bur framleis etterkomarar på deler av hovudbruket, som må ha vore reine storgodset i gamle dagar. Det fins ikkje leiglendinga under baroniet i Rosendal her ikring. Eg trur at dette kan ha samanheng med at me hadde Galtunggodset på Torsnes. Det er og likt med Butlergodset på Kysnesstrand. Der veit me at alle bruka mellom Grotnes og Hammaren var husmannsplassar litt attende i tida. Det har truleg vore det same med bruka mellom Belsnes og Myri, at dei høyrde under Galtunggodset. Når eg no er på ferd til Torsnes må eg og nytta robåten. Det er omlag same lengda som til Tørvikbygd, men om eg får motvind og straum, vert nok denne turen stridare.

6 Eg er nett komen til Belsnes, inste garden i Torsnes skulekrins. I land ser eg han Anders Mundheim, svart og skiten som vanleg. Her lever han og ho Kristina, kona hans. Dei er barnlause, så herifrå kjem ingen skuleborn. Denne Anders skal vera den reine uvøra med kjerringa. Han både spenner og slær henne er det sagt. Eg ror difor snøgt forbi denne staden. Det er eit småbruk til på Belsnes, men det er fråflytt. Eigaren, han Jakob Belsnes er flytt til Øvre Krossdalen. Han paktar bort bruket sitt til nokre utflytte Jondøler som bur i Øystese. Dei er forresten svograr til han Jakob. Eg lyt villig erkjenna at eg er lite kjend på Torsnes, men eg kjenner mykje folk derifrå. Eg kjenner han Jan postbod og han Simon Øyore, og mange fleire. Ja, faktisk kjende eg alt folk derifrå i gamle dagar. Eg ror no forbi Øyore og like til kaien på Torsnes der eg stig iland. Det er nett komen ny handelsmann og ekspeditør, han Alf Gangdal. Han tek eg meg ein liten prat med, eg er litt i slekt med han. Dei likaste gardane på Torsnes er det no Galtungane og Håheimane som rår over. Det andre er småbruk som dei andre stadene i kommunen. Også her har dei båtbygging som attåtnæring for å få nok å leva av. Det vart tidleg starta opp industri på Torsnes. Det var visst ein sneldefabrikk. Seinare vart det smørtunner og smørbuttar. Eg hugsar og eit produkt som kom derifrå, det var sko av finer. Eg vil ikkje nett sei at dei var slitesterke. Eg fekk eit par slike sko, og for meg varde dei nett ein dag. Eg var ikkje forsiktig nok då eg gjekk i dei, vart det sagt. Det var mange dyktige handverkarar på Torsnes. Eg hugsar eg var på ei varemesse i Norheimsund i 20-åra, der han Peder Myrlid hadde utstilt ein minivevstol som fekk god omtale. Ute i Skipparvik var det nokon som laga svært fine trekjærald, koller, stampar og trebytter, slikt som vart nytta på gardane i denne tida. Dei beste ljåsorv som var å få, var og laga der på strondi. Det var enno ei lita grend som høyrde til Torsnes skulekrins. Det var småbruka i Gangdalen. Der var det svært bratt til tuns, minst 100 trappetrinn frå sjøen og opp. Det var enno eit småbruk som høyrde til Torsnes, og dermed til Jondal Kommune. Dette var Myri, men der gjekk ikkje borna på skule på Torsnes. Stien var så uframkomeleg og lang at dei gjekk til Kysnesstrand, men på den tid eg skriv frå var det ikkje born der på bruket. Kommunegrensa mellom Jondal og Strandebarm gjekk etter Myrabekken. Mor mi var frå dette bruket, og eg var ofte på vitjing hjå besteforeldra mine i barndomen.eg hugsar då at me borna hadde moro av å gå bort på kloppa over bekken, Grotnesgarden låg på ytre sida, og der kunne me stå med ein fot i Jondal og ein i Strandebarm. Tilbake i tida hugsar eg at det var vanleg at Galtungætta samla seg til familietreff både på Torsnes og i Jondal. Då var mykje gjevt folk samla. Dette trur eg no er slutt, eg har ikkje høyrt om slike samlingar i seinare tid. Det kunne saktens vore meir å skriva frå Torsnes og om Galtungætta, men det får andre gjera, som veit meir om "adelskalendaren" enn kva eg gjer. Eg sit meg difor i robåten og dreg heimatt til Jondal. Der går eg opp i storasmoget og fortel kva eg har sett og høyrt på ferda. Storasmoget, kva er no det for ein stad? Dette er kultursenteret i Jondal på den tid eg skriv frå. Her vart det snakka vel om folk, men sanneleg kunne her verta framførd vondsinna sladder og. Her vart det teke kraftige oppgjer mellom naboar og andre, her vart diskutert bygdepolitikk, skulepolitikk og andre verdsproblem. Her vart sagt mange visdomsord, men og ein god del toskeprat. Ja, denne staden er borte for evig og alltid, den låg der me no har biloppstillingsplass og ferjekai.

7