Tida og samfunnstilhøva

Transkript

1 Romantikk

2 Tida og samfunnstilhøva 2 Riksforsamlinga på Eidsvoll i Måleri av Oscar Arnold Wergeland Debatt om kultur og språk I 1814 blir Noreg fritt frå Danmark, men går som ung nasjon og eige rike inn i ein ny union med Sverige. Dette fører til ein intens debatt: For eller imot union med Sverige? Norsk eller dansk språk? Eit bondesamfunn Det bur om lag ein million menneske i landet, men berre av dei lever i hovudstaden Christiania. Framleis er meir enn 80 prosent av folket knytte til jordbruk og fiske. Uår og økonomisk nedgang Inngangen til hundreåret er prega av økonomisk nedgang og uår. Kjøpmenn og bedriftseigarar har hatt gode tider, men no går mange konkurs. Det er uår, og mange lid stor nød. Dei dårlege tidene fører til at fleire hundre tusen nordmenn, særleg unge menneske, utvandrar til Amerika utover på 1800-talet. Også skolestellet i Noreg er dårleg, mange er analfabetar. Markerte klasseskilje Embetsmennene er ei samfunnsgruppe som står i ei særstilling. Som tilsette i staten har dei ein trygg økonomisk kvardag. Folk flest er oppglødde av den nye grunnlova, og embetsmennene nyt derfor stor respekt. Men dei utgjer berre ei lita gruppe, og klasseskiljet mellom dei og resten av folket er tydeleg og markert.

3 Tankar i tida 3 Forlagsredaktør Morten Moi har arbeidd med samanhengen mellom romantisk dikting og rockemusikk. Begge byggjer på opprør, på folkeleg veremåte ( romance tyder folkeleg) og på bruk av sterke metaforar. Forfattarar som Goethe og Wergeland hadde i sine unge dagar status som ikoniske figurar i samtida si, ikkje ulikt popstjernene i dag. Attende til naturen Allereie midt på 1700-talet hevdar den franske filosofen Rousseau ( ) at sivilisasjonen øydelegg menneska. Verken vitskap eller kunst har klart å skape eit betre samfunn. Vi må attende til naturen. Tankane hans er først omstridde, men dei får gjennomslag etter kvart. Frå slutten av 1700-talet får vi ein motreaksjon mot opplysningstidas fornuftstru, og mot det klassisistiske, regelstyrte stilidealet. Ein ny tenkjemåte Ved inngangen til 1800-talet er det fleire filosofar og diktarar som tek til å interessere seg for dei sidene ved tilværet som ikkje lèt seg forklare ved fornuft. Den tyske filosofen Immanuel Kant ( ) seier mellom anna at sansane og fornufta er skrøpelege rettleiarar gjennom livet. Det er litt andre tankar enn dei vi finn hos rasjonalistane, som har klokkartru på fornufta og på opplysning som vegen til eit betre og meir rettferdig samfunn. Ei guddommeleg verdsånd Stadig fleire tenkjarar hevdar at vegen til den djupaste innsikta og forståinga går gjennom kjensler og fantasi. Mens opplysningsfilosofane hevdar at fornufta er den guddommelege gneisten som mennesket har del i, ser romantikarane på heile skaparverket som uttrykk for ei guddommeleg verdsånd. Og det guddommelege finst i alt som er skapt, både i stort og smått. Eit nytt kunstnarsyn Kunstnaren er den som har best kontakt med verdsånda. Gjennom kunsten sin formidlar han det han ser og sansar til andre. Dette er ei ny kunstnarrolle. Før romantikken blei skaping av litteratur, musikk og biletkunst først og fremst vurdert som handverk. No blir verka vurderte som kunst, og kunstnaren blir rekna som ei skaparånd, eit geni.

4 Stilretninga 4 Adolph Tidemand: Norsk Juleskik (1846) Ei ny retning og ei ny tid Dei nye idéstraumane innanfor musikk, biletkunst og litteratur som pregar åndslivet i Europa i første halvdel av 1800-talet, kallar vi romantikken. Til Noreg kjem romantikken noko seinare enn til dei andre europeiske landa. I Danmark får retninga gjennomslag frå rundt århundreskiftet, her i landet først etter Den uforløyste lengten Med romantikken kjem dei sterke kjenslene inn i litteraturen og kunsten, og aller mest opptekne er diktarane av den uforløyste lengten. Det kan vere lengten etter kjærleik, etter Gud eller æva, men også etter fortida. Kunstnarane kjenner seg ikkje heime i samtida, dei drøymer om eit betre, harmonisk samfunn som dei meiner fanst ein gong i fortida. Det gode livet Romantikarane er heile tida på leiting etter det naturlege og autentiske. Bylivet og bykulturen blir rekna som øydelagde av sivilisasjonen. Derfor må ein søkje seg attende til naturen og til livet på landet. Det er der ein møter det verkelege livet, i nær kontakt med den uforderva naturen og det guddommelege. Lars Hertervig: Skogtjern (1865) Den folkelege kulturen Av same grunn interesserer romantikarane seg for folket og den folkelege kulturen. Her meiner dei å finne det ekte og opphavlege, det som bykulturen og bymenneska har mist.

5 Nasjonalromantikken 5 Romantikk og nasjonalkjensle I Noreg fell interessa for folk og folkekultur saman med eit sterkt behov for å markere at landet har ein eigen kultur, ei eiga historie og eit eige språk. Særleg frå 1840-åra aukar interessa for det norske sterkt. Denne varianten av romantikken kallar vi nasjonalromantikken. J.C. Dahl: Bjerk i storm (1849). Eit symbol på den norske folkekarakteren? Å vere norsk Etter den franske revolusjonen veks ideen om nasjonalstaten fram i heile Europa. Dette er ei utvikling som gir næring og inspirasjon til den norske lengten etter å vere norske. Å byggje ein nasjonalstat Ein hovudtanke i romantikken er at ein nasjon har nasjonale særmerke på same måten som individet har individuelle særmerke. Det er kunsten og kunstnaren si oppgåve å gi uttrykk for dette særeigne, opphavlege og ekte. Her i landet står denne tanken spesielt sterkt fordi ein er i ferd med å byggje ein eigen nasjon. På leit etter ein folkekarakter Leitinga etter det nasjonale og ekte fører til at diktarar og forskarar får interesse for folkeånda eller folkekarakteren. Ein tek til å samle inn folkekunst som eventyr, segner, viser og stev. I Tyskland ser vi noko av det same alt tidleg på 1800-talet, og Asbjørnsen og Moe er nok inspirerte av arbeidet til dei tyske samlarane Jacob og Wilhelm Grimm.

6 Litteraturen 6 Folkediktinga Den diktinga som blir skapt og overført munnleg, kallar vi folkedikting. Folkediktinga har ikkje namngitte forfattarar. Tekstane har utvikla seg frå forteljar til forteljar, med større og mindre endringar undervegs. Norske segner og eventyr I 1833 gir presten Andreas Faye ut samlinga Norske Sagn. Nokre år seinare, i perioden , gir Peter Christen Asbjørnsen ( ) og Jørgen Moe ( ) ut Norske Folkeeventyr. Men dei gjer meir enn å samle eventyra. Dei legg vekt på gi att eventyra så autentisk som mogleg. Dei bruker særnorske ord og uttrykk i staden for danske, og dei nyttar norsk setningsbygnad. På den måten tek dei eit første steg mot eit sjølvstendig norsk skriftspråk. Peter Chr. Asbjørnsens Norske Huldre-eventyr og Folkesagn (1848). Typisk romantisk praktbind Theodor Kittelsens trollteikningar har prega oppfatninga vår av korleis troll ser ut. Her Trollet som grunner på hvor gammelt det er frå 1911

7 Litteraturen 7 Balladar og viser Balladen er ein sjanger som har opphav i mellomalderen. Ordet ballade kjem av fransk ballada, og tyder dansevise. Balladen er ein episklyrisk sjanger som fortel ei historie i lyrisk form. Balladen oppstod truleg i Frankrike på 1200-talet, og han blei raskt populær i alle samfunnslag og i mange land. Sjå meir om balladen Olav og Kari annan stad i Tidslinja. Stev Eit stev er eit kort dikt som kan syngjast. Stevet formidlar gjerne ein livsvisdom eller ei stemning, men det kan òg skildre kjærleik, natur eller ei spesiell hending. Somme stev har humoristisk eller erotisk innhald. Setesdal i Aust- Agder har ein lang tradisjon for stev. H.C. Andersen fortel eventyr Kunsteventyret Kunsteventyret, som er ei blanding av folkeeventyr og novelle, er også eit produkt av romantikken. Den store meisteren innanfor denne sjangeren er Hans Christian Andersen ( ). Sjå meir om H.C. Andersen annan stad i Tidslinja. Samlarar av folkedikting Asbjørnsen og Moe er dei mest kjende samlarane av norsk folkedikting, men det finst fleire. Magnus Brostrup Landstad og Sophus Bugge samlar folkeviser, Ludvig Mathias Lindeman skriv ned folketonar. Olea Crøger ( ), prestedotter frå Heddal i Telemark, er ein stor folkeminne- og folkevisesamlar. Fleire av tekstane hennar står i Landstads Norske Folkeviser frå 1853.

8 Litteraturen 8 Henrik Wergeland og Johan Sebastian Welhaven. Begge bileta er måla i 1842 av Carl Peter Lehmann Henrik Wergeland I 1830 gir Wergeland ut diktsamlinga Skabelsen, Mennesket og Messias. Her viser han at han er ein diktar av stort format. Wergeland døyr i 1845, berre 37 år gammal. Trass i eit kort liv har han ein stor litterær produksjon bak seg. Du finn meir om Henrik Wergeland annan stad i Tidslinja. Johan Sebastian Welhaven Welhaven er Henrik Wergelands fremste motstandar. Dei er begge romantikarar, men Welhaven synest det er ille at Wergeland suverent set seg utover alt av reglar i diktinga si. Sjølv er han påverka av klassisismen. Han meiner at språket og forma må temjast for å kunne formidle det uutsigelige, som berre kan uttrykkjast gjennom kunsten. Les meir om Welhaven og Digtets Aand annan stad i Tidslinja. Romantikaren Maurits Hansen Med forteljinga Luren frå 1819 innleier Maurits Hansen romantikken i norsk litteratur. Egpersonen i forteljinga er eit bymenneske på reise gjennom Gudbrandsdalen, som blir fascinert av den storslåtte naturen og av menneska han møter. Du finn meir om Maurits Hansen og Luren annan stad i Tidslinja.

9 Litt om språket 9 Henrik Wergeland: Om norsk Sprogreformation (1832). Det kongelige Frederiks Universitet fotografert på slutten av 1800-talet av Axel Lindahl Dansk skriftspråk held stand Dansk har vore skriftspråket i Noreg gjennom fleire hundre år. Grunnlova frå 1814 er skriven på dansk, og sjølv om unionen med Danmark blir oppløyst og vi går inn i ein ny union med Sverige, er det dansk som er det offisielle skriftspråket. Det er førebels vanskeleg å tenkje seg at skriftspråket i embetsverket og i statsadministrasjonen skal endrast. Eit norsk universitet Unionsoppløysinga og opninga av Det kongelige Frederiks universitet (1811) aktualiserer spørsmålet om eit norsk skriftspråk. Ludvig Holberg og Nordahl Bruns tankar om eit norsk akademi får endeleg gjennomslag. (Sjå artikkel om opplysningstida og Norske Selskab.) Endeleg kan norsk ungdom ta høgare utdanning i sitt eige land. Folkediktinga og språket Spørsmålet om å bruke norske ord og norsk syntaks blir aktuelt når ein begynner å skrive ned den norske folkediktinga. Folkeeventyr, folkeviser og segner blir fortalde på dialekt, og samlarane synest det er naturleg å ta omsyn til dette når dei skriv ned tekstane. Kartlegging av norske dialektar I 1840-åra startar Ivar Aasen arbeidet med å samle inn norske dialektar, eit prosjekt som skulle ende opp i eit nytt norsk skriftspråk. Du finn meir om Aasen og arbeidet hans annan stad i Tidslinja.

10 Biletkunsten og musikken 10 Målarkunsten Dei romantiske målarane er opptekne av den ville, urørte naturen. Landskapet kan framstå som utilgjengeleg for menneske, og har dramatiske, eksotiske og mytiske trekk som vi i dag kjenner frå dataspel og fantasyfilm. Denne naturen kan ofte ha ei symbolsk meining. Landskapet speglar sjelelivet, og kunstnaren blir ofte skildra som einsam og opphøgd. Nasjonalromantikken i målarkunsten Nasjonalromantikken kjem òg til uttrykk gjennom målarkunsten. J.C. Dahl og Tidemand og Gude målar norske landskap og menneske i harmoni slik ingen har gjort det tidlegare. Brudefærden i Hardanger står framleis som eit av dei sterkaste symbola på norsk nasjonalromantikk. Brudefærden i Hardanger måla av Adolph Tidemand og Hans Gude i 1848 Caspar David Friedrich: Der Wanderer über dem Nebelmeer (1818)

11 Biletkunsten og musikken 11 Musikken Romantikken er den dominerande stilen i musikken på 1800-talet. Dei romantiske komponistane legg vekt på å skape og formidle kjensler og stemningar gjennom musikken sin. Dei klassiske formene og mønstra blir først utvida og til slutt oppløyste. Musikken til Ludwig van Beethoven ( ) markerer overgangen frå wienerklassisismen til romantikken. Nokre komponistar Songar eller Lieder er ein musikksjanger som høyrer romantikken til. Franz Schubert ( ) og Robert Schumann ( ) er to av dei mest kjende komponistane som har skapt musikk i denne sjangeren. Også Edvard Grieg ( ) har seinare skapt songar til tekstar av Goethe, Heine og ikkje minst Arne Garborg. Andre kjende romantiske komponistar er Frédéric Chopin, Pjotr I. Tsjaikovskij og Richard Wagner. Beethoven komponerer Pastoralesymfonien (symfoni nr. 6). Illustrasjon frå Almanach der Musikgesellschaft, Zürich 1834 Franz Schubert Robert Schumann Edvard Grieg