Tvangslidingar NYNORSK. Obsessive-Compulsive disorders

Transkript

1 Tvangslidingar NYNORSK Obsessive-Compulsive disorders

2 Kva er tvangslidingar? Fleire typar tvangslidingar Tvangslidingar har lenge vore skjulte lidingar. Mange med tvangslidingar klarer å skjule dei heilt, også for dei nærmaste omgivnadene. Likevel er tvangslidingar relativt vanlege. Minst nordmenn har såpass store plager at vi kan kalle det ei tvangsliding. For mange er tvangslidinga uforståelig og merkeleg. Å få ei forklaring på problema og ein diagnose kan derfor vere svært viktig for korleis ein meistrar symptoma. Det finst fleire typar tvangslidingar. Tvangslidinga kan i hovudsak vere tvangshandlingar eller tvangstankar. Blanda form med både tvangstankar og tvangshandlingar er òg vanleg. Reingjeringsritual Overdrivne reingjeringsritual etter at skitten er borte. Rituala er hyppige, varige og intense og begynner som frykt for smuss, smitte eller basillar. Vasking er sjølvsagt ikkje sjukt i seg sjølv, men ei viktig handling for å unngå infeksjonar og smitte. Men det blir eit problem når nokon føler dei må vaske hendene opptil gonger om dagen, og når kvar omgang med vasking tek urimeleg lang tid. Sjekke ting Det er ikkje unormalt å kontrollere at komfyren er slått av, eller at døra er låst, det gjer dei fleste av og til. Men her er det spørsmål om å sjekke det ustoppeleg kvar gong, ikkje éin eller to gonger, men kanskje 10 eller 50 gonger, samtidig som ein eigentleg veit at døra er låst. Andre ritual Vasking og sjekking er dei vanlegaste formene for tvangshandlingar. Nokon kan òg ha ritual som går ut på at dei ikkje kan gå på streken mellom platene på fortauet, eller at dei stadig må telje ting, bruke magiske tal eller utføre ting i ei spesiell rekkjefølgje. Andre kan samle på ting og ha vanskeleg for å kvitte seg med dei (samlemani). Ofte kan rituala vere nokså merkelege. Vel ein tredjedel av personane med tvangslidingar slit med slike ritual. kan vere av ulik karakter, til dømes idear, fantasiar, impulsar eller andre tankar. Tvangstankane kan ofte vere merkelege og framande, og dei kan opplevast som skremmande og ubehagelege. Det kan til dømes dukke opp ein tanke om at dersom du ikkje utfører eit bestemt ritual heilt nøyaktig, kjem det til å utløyse ein framtidig katastrofe. Nokon i familien kjem kanskje til å døy, eller det blir krig. Då fører ofte tvangstankane til at du må dra tilbake og sjekke om så var tilfelle. Når du les ein tekst og ser ordet sjuk, må du kanskje nøytralisere det farlege ordet med ordet frisk, og du kan leite som ein gal gjennom heile boka for å finne dette ordet. Tankar om å gjere farlege ting, til dømes skade barnet sitt, kan føre til angst for knivar og spisse gjenstandar. 2 3

3 Kjenner du igjen desse symptoma? Over 50 prosent av pasientane med tvangslidingar har tvangstankar, og det er stor overlapping mellom tvangshandlingar og tvangstankar. kan komme utan tvangshandlingar. Når det er snakk om både tvangshandlingar og tvangstankar, er tvangstankane vanlegvis knytte til tvangshandlingane. Tvangslidingar er knytte til ei rekkje symptom. I tillegg til desse symptoma skal lidingane føre til eit sosialt handikap, slik at du ikkje kan utfalde deg som du ønskjer. Du er på ein måte blitt fange i ditt eige bur. Tvangssymptoma går ofte ut over familien, som iblant kan bli heilt dominert. Ein er stadig plaga av ubehagelege idear, tankar, fantasiar eller impulsar. Ein prøver å ignorere eller sjå bort frå tankane utan å lykkast. Ein føler at tankane er framande, men samtidig at dei er eins eigne. Ein er plaga av tvangsåtferd, til dømes ustoppeleg vasking. Handlingane skal førebyggje fare eller nøytralisere ubehag og angst. Ein innser at åtferda eigentleg er meiningslaus og unødvendig. Andre symptom Andre symptom kan vere tvil, grubling, varsemd, stor ambivalens og problem med å ta val både store og små. Av og til kan det òg vere snakk om fobiske angstsymptom med ubehag og unngåing knytt til spesielt vanskelege situasjonar, til dømes for å hindre å bli skitten. Depressive symptom og alvorleg depresjon er heller ikkje uvanleg. Tvangslidinga begynner gjerne i årsalderen, og sjeldan etter at ein har fylt 35 år. Utan behandling er prognosen dårleg, med få spontane betringar, sjølv om ein kan sjå ein viss lette med alderen. Det er tvangslidingane med utprega tvangsmessig personlegdom og alvorlege symptom som har dei dårlegaste prognosane. Årsaksforholda ved tvangslidingane verkar å vere mangearta, og det er avdekt ein viss genetisk prosentdel. Det blir òg sagt at streng oppdraging med svært stor vekt på å vere nøyaktig og reinsleg kan påverke tvangslidingsutviklinga. Kva er det som held ved like ei tvangsåtferd, anten det gjeld tvangshandlingar eller tvangstankar? Du har vore borti noko som gjer at du er skitten på hendene (eller berre føler det slik). Ubehagskjensla stig og blir utoleleg. Då vaskar du hendene, og ubehaget blir straks mindre. Du har funne ein effektiv meistringsstrategi for angst. Men strategien er ikkje god nok. Kven får tvangslidingar? Årsaker til lidinga og psykiske mekanismar 4 5

4 Dels har du fått eit nytt problem, ei tvangsåtferd som blir tidkrevjande og forstyrrande, dels kjem kjensla av ubehag raskt tilbake, slik at du må vaske deg om igjen. Kvar gong du gjennomfører denne sekvensen, vidarefører du problemet. som har vist seg å ha låg effekt om ikkje pasienten gjennomfører naturleg eksponering. Kombinasjonen av medikament og eksponeringsterapi har ein additiv effekt eller dobbeleffekt. Behandling Andre behandlingar -- Familieterapi Eksponeringsbehandling Behandlingen som har vist seg mest effektiv for tvangslidelser, er en form for kognitiv atferdsterapi som kalles eksponering med responsprevensjon. Den innebærer at man utsetter seg for det man frykter mest, de situasjoner som gir angst og utløser tvangshandlinger eller tvangstanker. Når angst og ubehag opptrer i de aktuelle situasjonene, skal man tvinge seg til ikke å gi etter for tvangsatferden. Hvis en lar være å gjøre dette i et visst tidsrom, vil ubehaget gradvis forsvinne. Eksponeringsbehandling Eksponeringsbehandlinga har vist seg å vere effektiv og blir i dag rekna for å vere den beste behandlinga for tvangslidingar. Ho fungerer best når ho blir gjennomført utan medikament eller alkohol, og då aukar òg utbytet av behandlinga. Medikamentell behandling Tvangslidingar kan òg behandlast med antidepressiva, men det er sjølve eksponeringa som er den verksame behandlingskomponenten. Det gjeld òg for medikament, Utover familie og/eller venner er det fleire instansar du kan kontakte dersom du treng hjelp eller er usikker på om du bør ha behandling: fastlege/legevakt helsestasjon/skulehelseteneste psykiatrisk sjukepleiar (kan kontaktast via sentralbordet i kommunen) Ananke. Foreining for personar og pårørande med tvangslidingar finst i Trondheim, Stavanger, Bergen og Oslo Det er hjelp å få 6 7

5 IS-1469 Her får du hjelp Akutt - ring 113 Fastlege/Legevakt Hjelpetelefon: Meir informasjon Brosjyrar om psykisk helse Produksjon/design: Apeland Informasjon/ Foto: Finn Ståle Felberg 01/2008 Angst IS-1465 Psykose IS-1471 Depresjon IS-1466 AD/HD IS-1468 Tvangslidelser IS-1469 Rettssikkerhet IS-1467 Spiseforstyrrelser IS-1470 Psykisk helsehjelp i Norge For voksne, IS-1472 For ungdom, IS-1474 Om barn, IS-1473 BUP Barn, IS-1301 Ungdom, IS-1302 Voksne, IS-1303 Brosjyre kan lastast ned på under Informasjonsmateriell. Brosjyren finst på bokmål, nynorsk, engelsk, arabisk, farsi, fransk, kurdisk/sorani, polsk, punjabi, russisk, samisk, serbisk/kroatisk, somali, spansk, tyrkisk, urdu og vietnamesisk. Originalheftet er skrevet av Gunnar Gøtestam, utgitt av Stiftelsen Psykiatrisk Opplysning