FORHOLDET MELLOM DRIFTSSTYRE OG LOKALT EIGARSKAP

Transkript

1 FORHOLDET MELLOM DRIFTSSTYRE OG LOKALT EIGARSKAP Dette er eit viktig spørsmål for mange av dei konsoliderte musea, og det er bra det blir sett på dagsorden. Det er ei problemstilling som i all hovudsak har oppstått i kjølvatnet av Museumsreforma. Eg skal i dette innlegget prøva å belysa forholdet mellom driftsstyre og lokalt eigarskap på ulike måtar. Med driftsstyre her meiner eg her styret for den konsoliderte eininga. Kravet i samband med konsolidering av eit eller fleire museum er som kjent at det skal vera eitt driftsstyre, ein dagleg leiar og ein arbeidsgjevar for alle tilsette. Min eigen bakgrunn er som dagleg leiar av Jærmuseet som er eit konsolidert museum for sju kommunar på Jæren, dvs. alle kommunane i Jærregionen bortsett frå Stavanger kommune. Mellom desse stiftarkommunane er det ein stor bykommune og 6 landkommunar sjølv om tettstaden Bryne i Time kommune også har vedtatt at dei er by. Jærregionen er den befolkningsmessig tyngste regionen i Rogaland med snart innbyggarar. Desse sju kommunane stifta Jærmuseet i1985 som eit regionmuseum som skulle dokumentera den felles landbrukshistoria i regionen, seinare blei også den regionale industrihistoria tatt med i formålet. I alle kommunane var det i tillegg dels kommunale museum, dels private museum, og frå starten av det klare føresetnader frå kommunane at dei skulle behalda sine eigne museum, sjølv om dei og forplikta seg til å betala drifts- og investeringstilskot til eit felles regionmuseum. Då Museumsmeldinga kom i 1999, la museumsstrukturen på Jæren til rette for at ein her, raskare enn mange andre stader, kom forholdsvis snart i gang med konsolideringsarbeidet. Dei første avtalane blei underteikna allereie i 2001, og me overtok driftsansvaret for fleire av lokalmusea våren Sidan har stadig fleire anlegg komme til. Og, som følgje av statleg styring, får me i 2008 driftsansvaret for to nye Tungenes fyr og Nasjonalt Garborgsenter. Sjølv om konsolideringsprosessane på Jæren kanskje har vore mindre turbulente enn ein del andre plassar, betyr likevel ikkje det at det har vore, eller er, problemfritt. I den første konsolideringsfasen forsøkte somme museum og regionar å etablera samarbeidsavtalar, der modellen ein slags konføderasjon eller laus union (veit ikkje om statsvitarane i forsamlinga går god for dette), 1

2 Ein gjerne kunne ha eit styre på toppen, men elles ønska dei fleste lokale musea halda fram som før, med sine styre. Men det gjekk jo ikkje. For mange lokale museumsstyre og kommunar, også i enkelte av jærkommunane, var det ei ganske smerteleg erkjenning å innsjå at skulle ein få del i dei bebuda statlege gulrøtene, måtte ein faktisk avgi lokal suverenitet. Me som har stått oppe i ulike konsolideringsprosessar veit at i svært mange tilfelle har det vore sterk lokal motstand og skepsis mot å bli slått saman, eller, ikkje minst, lagt inn under, andre museum. Det siste uttrykket er vel særleg brukt dersom hovudadministrasjonen kom til å ligga i ein annan kommune. Sidan hovudadministrasjonen til Jærmuseet ligg i Hå kommune, har det for eksempel i andre jærkommunar vore uttrykt motvilje mot å bli styrt frå Hå, sjølv om dei geografiske avstandane på Jæren er forholdsvis små. For å komma i hamn med ein del konsolideringsavtalar her, tilliks med svært mange andre stader, var det nok ei føresetnad for somme av dei lokale musea, at eigedomsretten til hus og samlingar ikkje blei overført til det konsoliderte museet, at det lokale eigarskapet blei bevart. Mange plassar var konstruksjonen med såkalla eigarstyre eit nødvendig kompromiss viss ein skulle komma i hamn med konsolideringane. Eigedomsretten til anlegg og samlingar skulle ligga igjen i dei gamle stiftingane eller kommunane. Lokalt eigarskap kva er det? - Er det ein ressurs eller ei konfliktkjelde? - Er det ein mulegheit eller eit problem? Lokalt eigarskap er langt frå eit eintydig omgrep her er mange ulike variantar: Det er dessutan både formelt og uformelt - med uformelt eigarskap meiner eg at befolkninga, eller delar av befolkninga eller ulike interessegrupper, på ein plass føler tilhøyrigheit, engasjement og eigarskap til eit spesielt anlegg i nærområdet, i si bygd eller by, - utan formelle posisjonar i forhold til dette anlegget. Viss me held oss til formelt eigarskap kan me snakka om ulike typar eigarskap: - For eksempel eit historielag som har drive eit tradisjonelt bygdetun - Eller eit tidlegare sjølvstendig og sjølveigande museum (ofte ei stifting), med eigne tilsette og styre som nå er blitt del av eit større konsolidert museum. Sjølv om driftsansvaret er overført til styre og administrasjon i det konsoliderte museet, har ein gjerne behalde stiftinga, og ordna det slik at den opphavlege stiftinga framleis eig hus og samlingar. Kanskje heldt det gamle museumsstyret fram som eit såkalla eigarstyre, og har ein slags kontrollfunksjon 2

3 - Men lokalt eigarskap kan i mange tilfelle og bety kommunalt eige, både små og store kommunar som eig museum som er gått inn i ei større regional eining, og eigarstyret i slike tilfelle blir då kommunestyret. Det er ikkje vanskeleg å forstå at samanslåingsprosessar er problematiske. - Både tidlegare museumsleiarar og museumstyrer misse makt og mynde - Mange museum er bygde opp på frivillig engasjement, entusiasme og sterk lokalpatriotisme, og det ein har ofra tid og krefter på, ønskjer ein naturleg nok å behalda kontrollen over. - Prosessar der det er tale om kommunalt eigarskap har kanskje vore ryddigare, men også her er det snakk om mykje kjensler kultursjefar eller lokale kulturkontor kan bli fråtekne eit vesentleg arbeidsområde, eller politikarar som må akseptera at eit anlegg som kanskje har vore eit kommunalt flaggskip skal styrast av folk som dei har avgrensa innflytelse over, (-og kanskje til og med avgrensa tillit til, i alle fall i første omgang..). - Men så er det desse pengane da, og det er ikkje tvil om at mange konsolideringsavtalar er underskrivne med ulyst, og statens påhaldne penn. Kva er utfordringane, eller problema, med ein slik delt ansvar, mellom driftsstyre og eigarstyre? Kva er problema med at det konsoliderte museet tar over driftsansvaret og eigarstyra held fram som kontrollorgan?. Mange stader er dette heilt greitt og uproblematisk. Men forholda rundt omkring i Museumsnorge er ganske ulike. Snakkar ein med kollegaer rundt omkring i landet,, er erfaringane nokså blanda. I dag blir det kanskje mest fokus på utfordringar med ein slik delt ansvarsmodell: - Eit reelt problem og ei felles utfordring for mange konsoliderte museum er problemstillingar kring lojalitet eller interne spenningar i organisasjonen. Før var ofte Museet identisk med eitt anlegg eller hus med gamle ting i (som det stod i samfunnsfagboka til son min for nokre år sidan), eller i alle fall at geografi og organisasjon var nokolunde samanfallande, - Sjølv om eit museum hadde anlegg ulike stader var staben stort sett samla på ein plass og med ein leiar. Nå er Museet ein organisasjon med anlegg, og medarbeidarar, spreidde over eit større geografisk område, kanskje i mange kommunar. Ein avdelingsleiar eller kollegaer på ei avdeling kan lett komma i skvis mellom lojaliteten til det konsoliderte museet og lokalmiljøet/kommunen/eigarstyret i det gamle museet. 3

4 - I enkelte politiske organisasjonar ville ein sagt at konsolideringa fremja fraksjonsverksemd. Det har ein jo hatt i mange museum tidlegare og men det nye nå er at det er fleire interessentar utanfor museet som har interesse av å skapa alliansar med delar av organisasjonen, og i verste fall kan desse konfliktane gjenspegla seg i styret. - Eitt av driftsstyra si viktigaste oppgåve er økonomi og budsjett, fordeling og forvaltning av museet sine samla ressursar. Tidlegare var det kanskje avdelingane frittståande museum som slåst om eksterne midlar. Nå har kanskje eit felles driftsstyre ansvar for å fordela nokre av dei same midlane. Og sjølv om eg nå karrikerer situasjonen, så er jo absolutt faren til stades for at ulike avdelingsleiarar, eller kultursjefar, eller ivrige styremedlemmer i eigarstyra, i den beste hensikt, allierer seg med sine styremedlemmer for å få mest muleg ressursar til si avdeling. Ei større utfordring er det kanskje når eigarstyret også vil vera driftsstyre: o Det kan f.eks, vera tilfelle der eigarstyret blandar seg inn i tilsettingssaker. Det er forståeleg at dei som er engasjerte i ei lokal museumsavdeling er opptatt av kven som blir tilsett, og som ein kanskje skal jobba i lag med. Men tilsettingar er direktør og driftsstyret si oppgåve. o Det er tilfelle der lokale eigarstyre legg seg opp i den interne organiseringa av det konsoliderte museet. o Eller det er situasjonar der lokale eigarstyre er ueinige i driftsstyret sine prioriteringar av oppgåver. Viss eigarstyret i tillegg også har eigen økonomi, og set i gang tiltak på eiga hand, og i strid med driftsstyret sine planar, kan det bli skikkeleg problematisk og heitt - Eg har snakka med kollegaer som sjølv har fått direkte trugslar frå styremedlemmer i lokale eigarstyre, eller opplevd at avdelingsleiarar har fått det, fordi leiinga i museet har hatt anna syn på oppgåver og løysingar enn lokale styremedlemmer i eigarstyra. Bør ein så kvitta seg med heile eigarstyra? Ideelt sett ville nok forholda mange stader bli ryddigare og enklare viss det konsoliderte museet også overtok eigedomsretten til samlingar og bygningar. Då var det ikkje tvil om kven som hadde ansvaret. Men eg vil nyansera det litt meir:. Mange stader fungerer faktisk forholdet mellom driftsstyre/administrasjon i det konsoliderte museet og dei lokale eigarstyra rimeleg bra. Det kan bety at eigarstyra er heller passive, og tilbakelente. Ja, faktisk kan somme museumsleiarar ein ønska dei var meir engasjerte. 4

5 I andre samanhengar betyr det at det lokale eigarskapet, i ulike former, faktisk er ein ressurs for den lokale avdelinga og at både det lokale eigarskapet og det konsoliderte museet klarer å balansera rollene. Kanskje er dei konfliktane og motsetningane ein somme stader har sett mellom lokalt eigarskap og driftsstyre forbigåande, ting må få gå seg til. Dessutan dei fleste av oss ønskjer jo faktisk at folk lokalt skal engasjera seg i museet! Mange aktive frivillige er ei flott mulegheit til å få meir aktivitet og meir publikum. Me treng lokale ambassadørar som kan tala museet eller avdelinga si sak både i lokalsamfunnet og ovanfor kommunepolitikarar. Så må me akseptera at dei lokale avdelingane får behalda sin eigen identitet, og profilera sine særpreg. Sjølv om det av og til kan vera litt slitsamt når lokalpatriotismen gjer det vanskeleg å få dei lokale eigarane til å sjå heilheita og samanhengande mellom avdelingane i eit konsolidert museum. Men, som sagt mange stader går dette bra! Eg har og snakka med kollegaer som opplever at forholdet til dei lokale stiftingane eller eigarane faktisk blir betre, gjerne ved at det kjem nye folk inn i eigarstyra, personar som ikkje sjølve har opplevd konsolideringsprosessane på nært hald. Altså det er håp, men Ting Tar Tid! Lokalt eigarskap, fordelar? Eg meiner og at lokalt eigarskap også har sine fordelar. For å sitera min tidlegare styreleiar når dette med eigarskap var eit spørsmål i dei første konsolideringsforhandlingane for 6-7 år sidan, : Det er ikkje noko mål for Jærmuseet å bli eit eigedomsselskap. Me i Jærmuseet har i dag kun kommunale eigarar å forholda oss til. Dei einaste bygningane Jærmuseet eig er det opphavlege Jærmuseet, som blei reist som eit fellesprosjekt mellom Jærkommunane, og som framleis hyser museet sitt hovudkontor. Dei få private musea som blei berørte av konsolideringa, blei oppløyste og eigarskapet overført til vedkommande kommune. Det at eigarskapet til bygningar og anlegg ligg igjen i kommunane, betyr m.a. at det overordna økonomiske ansvaret ligg hos kommunane. For kvart av dei lokale musea har me fått med eit eige driftsbudsjett frå kommunen. I tillegg betalar alle kommunane ein kontingentsats pr. innbyggar til det konsoliderte museet som m.a. går til å dekka fellesoppgåver og fellesstillingar. Det betyr at Jærmuseet har ansvaret for dagleg drift og det løpande vedlikehaldet, og at dette skal dekkast innanfor avdelingsbudsjettet, men kvar avdeling nyt i tillegg godt av felles handverkar- og konservatortenester etc. Igangsetting av større arbeid på dei ulike anlegga, rehabiliteringsoppgåver, uforutsette skader o.likn. skal løysast, og finansierast, i samarbeid med kommunen. 5

6 At kommunane tar eit slikt eigaransvar for bygningane, ser eg på som positivt. Så lenge det er eit faktisk økonomisk ansvar knytt til lokalt eigarskap, meiner eg det er ein fordel for museet å ikkje bli sitjande med heile ansvaret for finansieringa. Nye byggeprosjekt og momsproblematikken Samtidig opplever me at det ikkje alltid er samsvar mellom Kulturdepartementet og Finansdepartementet sin politikk. Då snakkar eg sjølvsagt om momsen. Eigarskapet til dei gamle museumsanlegga i kommunane har som sagt for vår del vore forholdsvis uproblematisk. Det som har valda større problem er nye byggeprosjekt der det i utgangspunktet var meininga at Jærmuseet skulle stå som både eigar og drivar. Det trur eg er ei problemstilling me har felles med fleire. Me har eit stort prosjekt, Vitenfabrikken i Sandnes, som skal opna i mai, og eit nytt, nasjonalt Garborgsenter som er under planlegging på Bryne, i Time kommune. Vitenfabrikken har ein totalkostnad på om lag 120 mill. Sidan stiftingar som kjent ikkje har rett til momskompensasjon, slik som kommunar eller interkommunale selskap, er eigarskapet til prosjektet overført til Sandnes kommune, og me sparet mill. i moms. Det er likevel Jærmuseet som skal driva anlegget. Og ansvaret for drifta skal ligga hos styret i Jærmuseet, i alle fall er det tenkt slik -. Men her ligg nokre utfordringar. Noko av det som kan vera problematisk i eit slikt prosjekt er m.a. at byggherren, eller eigaren, tar beslutningar i byggeprosjektet som få konsekvensar for driftsnivået seinare. Dessutan er konklusjonen til momsadvokatane, og me har hatt fleire av dei, at i dette tilfellet må det vera samsvar mellom eigarskap og drift. For at momskompensasjonen skal vera reell, må også kommunen vera ansvarleg for drifta, eller utad stå for drifta, heiter det. Samtidig er det Jærmuseet som får alle offentlege tilskot, frå dei andre kommunane, stat og fylkeskommune, Og staten har gitt pengar til prosjektet nettopp på bakgrunn av at musea i Sandnes er konsolidert inn i Jærmuseet. Me har halde på med ein driftsavtale i fleire år, den er ennå ikkje behandla i bystyret, m.a. fordi juristane slit me å sameina to omsyn i flg. Skattestyresmaktene skal kommunen driva museet for å få momskompensasjonen, i følgje konsolideringa skal Jærmuseet driva anlegget. Eg tillet meg derfor å avslutta med å seia at det som har skapt størt problem hos oss i forholdet mellom driftsstyret og det lokale eigarskapet - er faktisk staten sjølv, med eit momsreglement som undergrev konsolideringa. 6