Тоқжанов А.М. (М.Қозыбаев атындагы СҚМУ)

Transkript

1 УДК 343 ДЕНСАУЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР Тоқжанов А.М. (М.Қозыбаев атындагы СҚМУ) Қылмыстық Кодекс бойынша топтық объекті тұрғыдан жеке адамға қарсы қылмыстар маңызды орын алады. Тікелей объектісінің ерекшелектіріне қарай жеке адамға қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар, денсаулыққа қарсы қылмыстар, жеке адамның бас бостандығына қарсы қылмыстар, жеке адамның ар-намысына жэне адамгерщілігіне қылмыстар, жыныстық қылмыстар. Сонымен адам денсаулығына қарсы қылмыетарға мыналар жатады: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-бап); денсаулыққа қасақана орташа ауырлықта зиян келтіру (104-бап); денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап); ұрып-соғу (106- бап); азаптау (107-бап); денсаулыққа жан күйзелісі жағдайьшда зиян келтіру (108-бап); қажетті корғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-бап); қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-бап); дексаулыққа абайсызда зиян келтіру (111-бап); қорқыту (112-бап); ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның органдарын. тінін алуға мэжбүр ету (113-бап); медицина қызметкерінің кэсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-баи); соз ауруларын жұқтыру (115-бап); адамның иммун тапшылығы вирусын жұқтыру (116- бап); заңсыз аборт жасау (117-бап); науқасқа көмек көрсетпеу (118-бап); қауіпті жағдайда қалдыру (119-бап). Әрбір жеке адамның денсаулығы ол адам өміріндегі айтарлықтай орьш алатын фактор болып табылады. Себебі адам денсаулығы оның негізгі байлығы. Осыған байланысты адам денсаулығын қорғау мәселесі жалпы мемлекеттің, коғамның, эрбір азаматтың негізгі борышы. Сонымен эрбір қоғам мүшесі денсаулықты сақтау шараларын жүргізу туралы мәселелерге баса назар аударьш, халықтың денсаулык сақтау мәселесінің шешілуіне белгілі бір шаралар қолданып, қогам үшін біршама септігін тигізуі керек. Қазіргі кезде мемлекетімізде Қазақстан Республикасьшьщ Конституциясына сэйкес денсаулықты сақтау мәселелері жөнінде мемлекеттік бағдарламалар әзірленген, осы бағдарлама бойынша Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі жүмыс істеп отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясының Адам және Азамат бөлімінің 29-бабының тармақтарына сэйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға кұқығы бар. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының азаматтары заңмен белғіленген тегін эрі кепілді медициналық көмек көлемін тегін алуға құқылы. "Мемлекеттік жэне жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке медициналық практикамен айналысушы адамдардан ақылы медициналық жәрдем алу занда белгіленген негіздер мен тэртіп бойынша жүргізіледі" делінген. Осыған орай азаматтардың денсаулығын ныгайту, айналадагы қоршаған ортаны сақтау шараларын жүзеге асыру мақсатында, әсіресе. өсіп келе жатқан жасөспірімдердің денсаулығын сақтау үшін мемлекеттік жэне жеке емдеу мекемелері заңға сэйкес ақылы түрде не тегін медициналық жэрдем көрсетуді жүзеге асырып отыр. Осы арада Денсаулық деген үғымға түсінік бере кетейік. Денсаулық дегеніміз адам ағзасының дұрыс әрі калыпты жұмыс істеуі. Яғни, адам ағзасының әрбір органы, эрбір мүшесі сол жаратьшған калпында сақтальш, онын дұрыс әрі қалыпты түрде белгілі бір қызметті атқаруы. Денсаулықка карсы қылмыстардың қоғамға каіптілігі 179

2 бұл қылмыстарды жасаган кезде, бір адам екінші бір адамньщ денсаулығына қасақана немесе абайсызда зиян келтіреді, яғни кінэлі қоғамға кауіпті іс-әрекеттерді жасай отырып, адам өмірі үшін ең қымбатты больш табылатын адам денсаулығына заңсыз түрде қол сұғады. Адам денсаулығына зияи келтіру көбінесе оның мемлекет пен қоғам алдындағы азаматтық міндеттерін атқару, яғни сол міндеттерін нақты орындау мүмкіндіктерінен айырады. Енді адам денсаулығына қарсы қылмыстардың объектісін, объективтік жағын, субъектісін, субъективтік жағын жеке-жеке талдайық. Дене жарақатының объект] сі богде адамның қалыпты денсаулығы болып табьиіады. Адам денсаулыгына қарсы қылмыстардың объективтік жағы баска адамньщ денсаулығына, күкыққа қайшы әрекеттер мен эрекетсіздіктер арқылы зиян келтірумен көрініс табады. Көбінесе дене жарақаты эрекет арқылы жасалынады. Кінэлі адам жәбірленушінің денсаулығына эр түрлі жолдармен, атап айтсақ, механикалық эсер ету арқылы (мүшелерге зақым келтіру), хнмиялық жол аркылы (улау, қышқылмен күйдіру), электрлік жолмен, (токпеі-і ұру), термикалық эсер ету (ағзаға инфекдиялы ауруларды жүқтыру) аркылы, сонымен қатар психикалық эсер ету аркылы (гипноз) жэне баска да тэсілдер арқылы дене жаракатын келтіреді. Әрекетсіздік арқылы да дене жарақаты келтірілуі мүмкін, егерде белгілі бір адам әзіне жүктелген міндеттерді орындамаса. Кейбір кездері дене жарақатын келтіру қылмыстьіқ жауаптьшықтан босатыдуға негіз болып табылады, егер бүл жарақат мэжбүрлік қажеттілік жағдайында, яғни емдеу мақсатында болса. Мысалы, егер жәбірленуші өзінің ағзасына хирургиялық операциялар жүргізуге келісімін берсе, онда хирургтер осы хирургиялық операциялардан туындайтьш белгілі бір зардаптарға жауап бермейді, себебі жэбірленуші хкрургиялық операциялардан туатъш салдарға қарсы болмады. Дене жарақатын келтіру спорт жарыстары кезінде де орьш алуы мүмкін. Спорттың нақты түріне қатысты жалиы ережені сақтамау салдарынан туған дене жарақаты денсаулықка карсы кылмыс ретінде еараланады. Мысалы, футбол кезінде футбол ережесін орескел бұзған кінэлі богде адамга дене жарақатын келтірсе, онда оның эрекеті денсаулыққа қарсы қылмыс ретінде танылады. Дене жарақатын келтірудің субъективтік жағы 2 нысаннан түрады: 1) қасақана (тікелей жэне жанама), 2) абайсызда (менмендік және немқүрайдылық). Тікелей қасақана дене жарақатын кедтіру бір адамның екінші бір адамга дене жарақатын келтіруді тілеп, алдын ала ойластырып, жоспарлы түрде мақсаттар жасауы, ал жанама қасақаналықта кінэлі сондай зардаптың болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді. Абайсыздық нысанының өзінде сенімділік түрінде кінэлі өзінің әрекетінен немесе срсхетсіздігінен туатын салдардың, яғни дене жарақатының болуын көре алады, бірақ ол салдар бола қоймас-ау деген өзіне сенімділік ниетте болады, немқұрайдылық түрінде адам дене жарақатының болатынын кере алмайды, бірақ көруге тиісті болатын. Сонымен қатар дене жарақаты қылмысын жасайтын арнаулы субъектілер де бар. Енді ауыр дене жарақатын салу түсінігі мен түрлеріне тоқталайық. Жалпы денете жарақат түсіру деп бөгде адамның денсаулыгына қасақана заңсыз түрде немесе абайсыз денедегі ұлпалардың анатомиялық тұтастығын бүлдіру жолымен, эйтпесе басқа жолмен оның ағзаларынын дүрыс жүмыс істеуін бұзу арқылы зиян келтіруді айтамыз. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру үғымына келетін болсақ, ол былай делінген: "Адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден, естуден, қандай да болсын органнан айрылуға немесе органньщ қызметін жоғалтуға немесе бет элпетінің қалпына келместей бұзылуьша экеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ак өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуға үштасқан немесе кінәліге мэлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік гастауға, 180

3 психикасын бұзуға, есірткімен немесе уытты умен ауруға душар еткен, денсаулықтьщ бұзылуын тудырған, денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру". [1,32-36]. Адам денсаулығына қарсы қылмыстарға байланысты кейбірлеулеріне тоқталайық жыл 14 сәуірінде сағат шамасында Павлов көшесінде 75-жасар зейнеткерінің мэйіті табылды жылғы 15 сәуірдегі сот-медициналық сараптамасьшың актісіне сәйкес «ЖБЖ, БМҚ, сол жағынан 3-5 қабырғаның сынуы» нәтижесінде қайтыс болды. Бұл оқиға бір-біріне бөтен емес адамдардың арасында, яғни енесі мен келіннің арасында болды. 75-жасар зейнеткер ұлын жерлеп, келінмен бірге тұрды. Екі немересі есейігеннен кейін бөлек кеткен. Енесі спирттік ішімдітерін ішкен, осындай отырыстар жиі енесі мен келінімен бірге болып, соңы жанжалдармен аяқталган. Жедел іздестіру іс-шаралары барысында, Павлодар қаласының Солтүстік ІІБ қызметкерлерімен жәбірленушінің 51-жасар келіиі ұсталынды, ол 2008 жылдың 12 сәуірінде сағат де спирттік ішімдіктерін бірлесіп ішу барысында жэне болған ұрыс нәтижесінде енесі күлап, басын соғьш алған, одан кейін өз енесіне қолымен дене жарақаттарын тигізген. Соңғы екі күндері енееі спирттік ішімдіктерін қолдануды жалғастырған, ал 2008 жылғы 14 сэуірде өзін нашар сезініп сағат де өз үйінде қайтыс болған [2]. Осы Қылмыс Қазақстан Республикасының Қылмыстьщ Кодексінің 103-бабы, 3- тармағы (Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру; абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан эрекет) бойынша сараланады. Бұл қылмыстың объектісі - басқа адамның денсаулығы. Қьшмыстың обьективтік жағы қоғамға қауіпті іс-эрекет (эрекет немесе эрекетсіздік), басқа адамның денсаулығына заңсыз ауыр зиян келтірудің зардабы, сондай-ақ қылмыстық іс-әрекетпен болған зардаптың арасыңдағы себептік байланыс. Себептік байланыс дегеніміз - адамның іс-эрекеті жэне сонын нэтижесі. Іс-әрекет қолымен дене жарақаттарын тигізу, ал нәтижесі абайсызда адам өлімі. Қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниетпен сипатталады. Кінэлі өзінің заңға қайшы эрекетінің саддарынан басқа адамның денсаулығына ауыр зиян келтіретіндігін ұғынады, қоғамға қауіпті зардаптың болуы мүмкін екендігін немесе қалайда болатындығын алдын ала біледі жэне соны тілейді. Субьектісі- 51 жасар келіні. Келесі қылмыс медициналық комиссиядан өту кезінде Симоненкодан мерез ауруы табылды. Оған жыныстық дисиансерден емдеу курсынан өту қажеттілігі жөнінде жазбаша ескертілді, Ескертілгеннен кейін келесі күні Симоненко диспансерге бара жатып танысын кездестірді, ол оны мейрамханаға шақырды. Мейрамханада спиртті ішімдіктерді ішкеннен кейін олар калалык саябаққа барды жэне жьшыстық қатынасқа түсті. Бірнеше күн өткеннен соң Вернова мерезбен ауырды [ 3,18-тапсырма, 10 бет]. Осы Қылмыс Қазакстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 115-бабы, 1- тармағы (Соз ауруларын жүқтыру) бойынша сараланады. Соз ауруы дегеніміз - жыныстық қатынастар арқылы берілетін жұқпалы аурулар. Оларға мерез, гонорея, жұмсақ шанкр жэне баска аурулар жатады, олардың бар-жоғын анықтау үшін сотмедициналық сараптама жүргізіледі. Бұл қылмыстың объектісі - адам денсаулығы. Оньщ объективтік жағы басқа адамға соз ауруын жұқтыруға экеп соққан әрекетпен сипатталады. Қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниетпен сипатталады. Адам өзінде соз ауруы бар екендігін ұғынады, қауіпсіздіктің белгіленген ережелерін бұзады, басқа адамдарға соз ауруының жүғуы мүмкін екендігін немесе қалай да жұғатындығын біледі, соны тілейді (тікелей ниет). Қылмыстың Субъектісі - Симонеко. Жеке адам денсаулығына қарсы қылмыстьщ бір түрі медициналық білімі жоқ Салимова өзінің пәтерінде ақыға Семеноваға аборт жасады. Аборт нәтижесінде Семенованьщ кұрсағы қабынды жэне медициналық сипаттағы қолданылған шараларға қарамастан ол қайтыс болды [3,19-тапсырма, 11 бет]. 181

4 Осы Қылмыс Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 117-бабы, 4- тармағы (Заңсыз аборт жасау) бойынша сараланады. Аборт - жүктілікті жасанды түрде үзу. «Қазақстан Республикасы азаматтарьшың денсаулығын қорғау туралы» Заңға сэйкес, әйелдердің денсаулығын қорғау мақсатында керексіз жүктіліктің алдын алудыц жетілген эдістері қолданылады. Ал жүктілікті хирургиялық жолмен үзу үшін жүкті әйелдің келісімі жэне медициналық көрсеткіштер болуға тиіс. Бұл кылмыстың объектісі - жүкті әйелдің өмірі. Оның объективтік жағы жүктілікті үзуге бағытталған заңсыз әрекеттермен сипатталады. Заңсыз аборт жасау тәсілдері эр қилы, олар қылмысты саралауға эсер етиейді. Аборт жасалған кезден бастап қылмыс аяқталған болып саналады. Қылмыстың субъективтік жағы тікелей ниетпен сипатталады. Кінэлі өзінің аборт жасаудьщ тиісті ережесін бұзьш отырғандығьш үғьшады, сол әрекетті жасауды тілейді. Қылмыс субъектісі - Салимова. Келесі қылмыстьщ түрі қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде ауыр зиян келтіру Полиция қызметкері Жабаев өзінің табельді тапаншасымен гастрономда сатушы болып жұмыс істейтін өзінің зайыбына келді. Әйелімен сөйлесіп тұрған кезінде, бұрын екі рет сотталған, мае күйдегі түтынушы Дудников Жабаевты қағып кетті. Жабаевпен жасалған ескертуге Дудников дөрекі жауап берді жэне оның қолынан ұстап көшеге алып шьщты. Жабаев оған полиция қызметкері екендігін айтып ескертті, осыған жауап ретінде Дудников оны эрі бері соғатынын жэне оны "коқыс" деп кекете берді. Көшеге шыға сала Дудников Жабаевты әдепсіз сөздермен балағаттады, одан кейін лезде оның бетінен үрды жэне қолын қалтасына салды, онда бірдеңе сылдырлады. Айнала қараңғы болатын Жабаев Дудниковқа "жақындама" деді, ол қалтасынан қолын шығарған кезде оған оқ атты және тап сол сәтте Дудниковке тағы да бір оқ атты. Бірінші оқпен Дудниковтың қольі жэне көшеде кетіп бара жаткан Данилова жараланды (оған жеңіл дәрежеде денсаулығына зиян келтірілген), екіяші оқ Дудниковтың өміріне қауіп келтіретін ауыр дэрежеде денеаулығына зиян әкелді [3, 9-тапсырма, 7-8 бет]. Осы Қылмыс Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 109-бабы (Қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде ауыр зиян келтіру) бойынша сараланады. Қылмыс объектісі - заңға кайшы қандай да бір әрекет жасаған адамның денсаульн'ы. Қылмыстың объективтік жағы денсаулыққа ауыр зиян келтіретін эрекет жасаумен жэне сол эрекетпен болған зардаптың арасындағы себептік байланыспен сипатталады.. Себептік байланыс дегеніміз - адамньщ іс-эрекеті жэне соның нәтижесі. Осы қьиімыста іс-әрекет оқ ату, ал нэтижесі ауыр дәрежеде денсаулығына зиян. Қылмыстың субъективтік жағы жанама нысандагы кінэмен сипатталады. Қылмыстың субъектісі - полиция кызметкері Жабаев. Қазір көрсететің кьшмыстың түрі жиі-жиі кездесетін қылмыстырға жатады. Клюкова жэне Сердюкова жалгіы коммуналдық пәтерде өмір сүре тұра, өзара үнемі үрысты. Кезекті ұрысу кезінде Клюкова оған әдепсіз сөздер айтьш, бетіне түкірді жэне қолынан секіргішпен ұрды. Аталған әрекеттер нэтижесінде Сердюкованың денсаулығына жеңіл дэрежеде зиян келді [3, 24-тапсырма, 12 бет]. Осы Қылмыс Қазақсган Республикасының Қылмыстык Кодексінің 105-бабы (Денсаулыкқа қасақана жеңіл зиян келтіру) бойынша сараланады. Денсаульщқа жеңіл зиян келтіру нэтижесінде денсаулық қысқа уақытқа бұзылса немесе жалпы еңбек қабілегі айтарлықтай емес тұрақты жоғалса, бүл - денсаулыкқа қасақана жеңіл зиян келтіру деп танылады. Қылмыс қүрамының объективтік жағы қоғамға қауіпті ісэрекетпен (эрекетпен немесе әрекетсіздікпен); денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуы немесе жалпы еңбек қабілетін айтарлықтай емес тұракты жоғалту сияқты денсаулыққа келген жеңіл зиян түріндегі зардаптармен; қылмыстьік іс-әрекетпен аталған қылмыстық зардап арасындағы себептік байланыспен сипатталады. Қылмыстын субъективтік жағы кінэнің қасақана нысанымен сипатталады. Кінэлі өзінің қоғамға қауіпті іс-эрекетінің 182

5 нәтижесінде басқа адамның денсаулығына жеңіл зиян келетіндігін ұгынуға жэне қоғамға қауіпті зардаптың болуы мүмкін екендігін немесе қалайда болатындығын алдын ала білуге тиіс жэне соны тілейді. Қылмыстың субъектісі - Клюкова. Қорыта, денсаульіқ - адамның табиғи игілігі мен құндылығы, ол адамга генетикалық жолмен беріледі жэне қылмыстық-құқық қорғаудың маңызды обьектісіне жатады. Адам денсаулығына қарсы қылмыстар ең көп кездесетін қылмыстардың бірі жэне эр түрлі зардаптар келеді. Осы қылмыстың жасалуы кек алу, пайда табу, өшпенділік т.б. себептермен жасалады. Қылмыскердің кінәсі қасақана немесе абайсызда жасалады, көбінесе қасақана болады. Бұл қылмыстын қауіп қатері адамдардың мүгедек болуы, еңбек қабілеттілігін жоғалтуы немесе денсаулыққа зиян келтіру арқылы адамның қаза болуъі. Мемлекеттің экономикалық-әлеуметтік жағдайына, адамның өзінің тұрмыстық нашарлауы себепкер болады. Әдебиеттер: 1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық; Ерекше бөлім. - Алматы: Жеті жарғы, бет Қылмыстык кұкыктың ерекше бөлімі бойьшша тапсырмалар жинағы / А.Н.Ағыбаев, Ғ.Ы.Баймурзин, О.Ә.Гемірбеков, М.К.Самалдықов жэне т.б.; Жалпы ред. басқ, А.Н.Ағыбаев, Ғ.Ы.Баймурзин. - Алматы: Қазақ университеті, бет. 183