Плёнка астында эгүүнүн кадамдарын сунуштайбыз:

Transkript

1 åëåñ Á Áåëåñ Баасы келишимдик баада 13-апрель, 2015-жыл 2 (163) 13-апрель, 2015-жыл Биздин сунуш - сизге киреше! 1 Æàëàë-Àáàä Àéûëäûê Êîíñóëüòàöèÿëûê êûçìàòòûí ãåçèòè Áóë ñàíäà: Плёнка астында эгүү технологиясы 3-бет Бак-дарактарга препарат чачуу... 4-бет Менин кирешелүү чарбам 4-бет Суу пайдалануучулар ассоциациясы... Сузак районундагы Ырыс айылынын тургуну, тажрыйбалуу фермер ИМАНОВ Алмаздын пленка астында өстүрүү тажрыйбасынан Плёнка астында эгүүнүн кадамдарын сунуштайбыз: 5-бет Фермер кыз 5-бет Сапаттуу үрөндөр 8-бет Койдун жүнүнөн жасалган буюмдар Алгач үрөндү стаканчиктерге эгип, парникте чоңойтуп алат. 2. Талаага эгүүдө жерди даярдап алуу керек. Ал үчүн жер семиз болуш керек. 3. Эки жөөктүн аралыгы 0,70 см, эки көчөттүн аралыгы 0,40 см, пуштасы 1, 40 см болушу зарыл. 4. Алгач агатка суу коё берип, анан пленканы жаят. (Эгер эрте жазда отургузса, нымдуулук жетиштүү болот, мында сугарбайт). 5. Пленканы көчөт отургуза турган жерден тешип көчөттү отургузат. 6. Ийилчээк чырпыктан (талдын, мажурум талдын ж.б.) дуга кылып ийип, парник сыяктуу орнотот. 7. Пленка метри 20 сомдук. Эни 1,5 метр болот. Экиге бөлүп иштетет. Ал 4 жөөккө жетет. 8. Температура 28 градустан жогору болгондо ачат. Кулактандыруу! Мында, биринчиден, көчөттү суук уруп кетүүдөн сактайт. Плёнка астында нымдуулук жакшы жана көп сакталат, ошондуктан өсүмдүктөр тезирээк өсөт жана түшүмдүүлүк жогору болот. Бул, ошондой эле, сууну үнөмдөөгө эффективдүү ыкма, себеби бул ыкма менен кыйла азыраак сугарылат. Ага кошумча илдет зыянкечтер да азыраак болот. Мындайча айтканда плёнка, биринчиден мульчанын бир түрү катары иштесе, экинчиден - ал эрте жазда ачык талаадагы эгинге салыштырмалуу теплицада өстүрүлгөндөй тезирээк өсөт. Урматтуу шаар жана айыл тургундары! Сиздерге нын Жаштар канаты жаз айларда шаттуу маанай, үй-бүлөлүк бакыт каалайт! Жай мезгилинде үйүңүздөр жана корооңуздар гүлгө оронуп, кооздук тартуулап турсун! ЖА АККнын облустук кеңсесинде дайыма көгөрүп өсүп туруучу жашыл тосмонун (зеленая изгородь) көчөттөрү (самшит вечнозеленый) жана бөлмөдө, эшик алдында кооздук үчүн өстүрүлүүчү гүлдөр сатылат. Бул гүлдөр жергиликтүү гүлдөрдөн өзгөчө кооз. Шашылыңыздар! Анткени бул гүлдөрдүн саны аз, сатып алууга жетишип калыңыздар!!! Баасы келишим баада. Сурап билүү үчүн төмөнкү кыздарга жана алардын чөнтөк телефондоруна кайрылыңыздар: Меерим , Каныкей

2 2 Компосттун мааниси КОМПОСТ айыл чарба өсүмдүктүрүнө керектүү, баалуу органикалык жер семирткич. Компост колдонулган айыл чарба өсүмдүктөрү, зыянкечтерге жана илдеттерге туруктуу келет. Топуракта нымдуулукту көп убакытка сактап, ным сактоо касиетин жогорулатат. Компост бар жерде өстүрүлгүн эгиндер көйкөлүп чыгат, жакшы түшүм берет, экологиялык таза продукт аласыз! Компост жасоо үй алдындагы жашылча бакчанын жер кыртышын заттар менен байытуунун арзан жана жөнөкөй ыкмасы. Компост үймөгүн жасоо бир нече ай убакытты талап кылуу менен, аны алгачкы этабынан тартып эле көзөмөлгө алуу өз кезегинде чоң жоопкерчиликти талап кылат. Ошондуктан, компосттун жазгы айдоо иштерине карата даяр болуусу үчүн аны жасоону күз мезгилинде баштоо зарыл. Компост бул гумустун иштелип чыккан продуктусу, ал жер кыртышынын курамын төмөндөгүдөй шарттарда байытууга жардам берет: сөөлжандарды жана башка жер кыртышындагы майда организмдерди көбөйтүү менен; жер кыртышынын температурасын мээлүүн кармоо менен; нымдуулукту кармап калуу мүмкүнчүлүгүн түзүү менен; жашылчалардын өсүшүнө жана гүлдөшүнө ыңгайлуу чөйрө түзүп берүү менен. Êîìïîñò éì=ã í= ýìíå ñàëûíàò Коңуз, кырк аяк жана сөөлжан сыяктуу курткумурскалар жер кыртышындагы органикалык заттар менен азыктанышып, алардан гумусту иштеп чыгышат. Бул кичине жандыктар эски же катып калган жана жыгач өңдөнгөн катуу заттарды натыйжалуу майдалай алышпайт. Ошондуктан компостко салынуучу өсүмдүктөрдү салуудан мурда кылдаттык менен майдалап, андан кийин салуу зарыл. Ошондой эле, компостко салынуучу заттарда нымдуулуктун болушу маанилүү. Буга мисал, жай жана күз мезгилинде коон-дарбыздын кабыктарын майдалап кесип компостко салуу эң туура. Компост жасоодо бир кезде тирүү организм болуп келген заттардын бардык түрүн колдонсо болот. Буларга, жалбырактар, саман, өсүмдүктөрдүн кесилген бутактары, ашканадан артып калган тамак-аш калдыктары (эттен башкасы, эт чымындардын чогулушуна алып келет), малдын кыгы жана ошондой эле гезиттер менен картондор мисал боло алат. Буларды майда бөлүкчөлөргө бөлүп салуу - компосттун чирүү процессин тездетет. Эскерте кете турган нерсе, ооруга чалдыккан өсүмдүк заттарын компост үймөгүнө салбай эле коюу дурус. Òàøòàíäûëàðäû êàéðà èøòåò æàíà êîìïîñò éì=ã í æàñîî Компост үймөгүн жасоо бул айыл-кыштак жерлеринде таштандылардын туура пайдаланылышына шарт түзүү менен алардын артыкбаш чогулушун кыскартуунун натыйжалуу жолу болуп эсептелет. Эгерде ашкана калдыктарын компост үймөгүнө таштасак, анда калай банкелерди, желим жана айнек бөтөлкөлөрдү өзүнчө үймөгө бөлүп таштоого жеңил болот. Бул болсо өз кезегинде, айлана-чөйрө үчүн өтө маанилүү. Таштандыларды мындай бөлүштүрүү үй-бүлө ашканасында тамак даярдалып жаткан маалда эле, кийинкиге калтырылбай аткарылышы керек. Таштандылардан органикалык калдыктарды бөлүп алуу келемиштер менен чычкандардын пайда болушун алдын алат. Ошондой эле, мындай калдыктарды терең казылган жерге көмүп же компост үймөгүнө таштоо жер кыртышынын түшүм берүүчүлүгүнүн жогорулашына шарт түзөт. Êî øóëàð ìåíåí áèðäèêòå èøòåø! Компост үймөгүн жасоону баштап жатып, коңшуларыңдан таштандыларынын органикалык калдыктарын сенин жасаган компост үймөгүнө таштоону суран. Бул компост үймөгүн сен жашылча бакчаңдын топурагынын асылдуулугун жогорулатууда колдонуу менен жакшы түшүм ала баштаганыңды көргөн эң эле жалкоо деген коңшуң да бул ыкманы пайдалангысы келет. Мындай компост үймөгүн жасоо, өсүмдүктөрдүн түшүмдүүлүгүн гана жогорулатпастан, ал ошондой эле, сенин айылыңдын тазалыгын да камсыз кылат. Êîìïîñò éì=ã í æàñîî æîëäîìîëîðó Компост үймөгүн жасоонун түрдүү жолдору бар. Компостту жерге аң казып жасоого да болот. Бирок, эгерде бул ыкма колдонулса, казылган аңга суунун толуп калбастыгына көз салып туруу өтө маанилүү. Компосттогу суунун ашыкча болушу - анын жараксыз болуп калышына алып келет. Компостту атайын курулуш ыкмаларынын негизинде жасоо, же суу каптап кетпеши үчүн жердин үстүнө үймөк кылып жасоо туура. Жердин үстүңкү бетинде жасалган компост үймөгүнө абанын (кычкылтектин) таасири чоң болуп, андагы бактериялык реакциялардын жүрүшүнө шарт түзөт. Ошондой эле андагы заттарды кол менен аралаштырууга ыңгайлуу болуу менен алардын арасына абанын эркин киришине шарт түзүлүп, үймөктүн өтө ысып кетишин алдын алат. [Менин кирешелүү чарбам, 2014-ж.] Компосттогу организмдер Куйрук бут Көлөкө берген дарак Кырк аяк Коңуз Кумурска Микроорганизмдер Компост үймөгү Кене Компост үймөгү Сөөлжан Компостту оодаруу Көп бут Аэрация үчүн жыгач казык Топурак жабуусу Компост 1-оодаруу катмары 2-оодаруу 2 жума 2 жума 3-ай нын агроном-консультанты Тойчубай МАМАТОВдун тажрыйбасы Жаз, жай айларында компост жасоонун ыкмасы Компост жасоо үчүн эмнелер керектелет? 1. Өсүмдүк калдыктары (отоо чөптөр, жалбырактар, кашек, майда чырпыктар ж.б.). 2. Мал жандыктардын кыктары (өтө жаңы кык болбойт, муздаган абалда колдонулат, өтө эскирип кеткен, 3-4 ай өткөн кыктан жасаса компост сапатсыз болуп калат). 3. Суу. Компостту жасоонун шарттары Компост жылуу мезгилде (жаз, жай) айларында жасалса жердин үстүңкү катмарына, күндүн нуру түз тийбеген көлөкөлүү, суу каптап кетпей турган жер тандалат. Компосттун туурасы 1,5-2 метр узундугу шартка, керектөөгө жараша, бийиктиги жаңы жасап бүткөндө 4 метрге чейин жасалат, өзү тапталгандан кийин 1-2,5 метрге жапырылат. Компост жасоодо керектелүүчү материалдардын бири-бирине болгон катышы маанилүү. Мисалы: кургак зат менен эсептегенде өсүмдүк калдыктары 75%, жаныбарлардын кыктары 25% катышта аралаштырылып жасалса, компосттун көмүртек менен азоттун катышы туура оптималдуу шартта болуп чирүү процесси жакшы жүрөт. Компост жасоонун кадамдары 1. Жердин бетине майда шакчалар ташталат 5 см. 2. Өсүмдүк калдыктары 75 см. 3. Мал жандыктардын кыктары 25 см. 4. Суу куюлат. ÆÀ ÀÊÊíûí êúíä=ëúãú 3-7-ÔÅÂÐÀËÜ Менин кирешелүү чарбам долбоорунун алкагында долбоордун менеджери Надырбек Качкынбаев, тренер-консультант Эркеайым Рысбекова жана оператор-тартуучу Таалайбек Бекназаров иш сапарда болуп, Аксы, Ала-Бука райондорундагы мектептерге долбоор боюнча мониторинг жүргүзүп, мугалимдерге жана окуучуларга колдоо көрсөтүп, кеп-кеңештерин берип келишти. 22-ÔÅÂÐÀËÜ, 13-ÌÀÐÒ Менин кирешелүү чарбам долбоору боюнча Кыргызстандын 6 облусундагы 33 мектептерде долбоордун консультанттары тарабынан мектептерде мониторингдер жүргүзүлдү. Мында компосттордун даярдыгын текшерип, окуучулардан, мугалимдерден үрөндөргө буюртма алышты ÔÅÂÐÀËÜ Ош шаарында USAID каржылаган, ACDI/VOCA тарабынан уюштурулуп, аткарылып жаткан Агро Горизонт долбоорунун аткарылышы туурасындагы семинарга облустук эксперт-адис М.Караева, райондук консултант К.Турсунбаева иш сапарда болуп келишти. Мында Кулпунайды кошумча нарк чынжырына кошуу долбоорун жазып, утуп алып, учурда долбоор боюнча практикалык иштерди аткарууда ÔÅÂÐÀËÜ Ош Улуттук Драма театрында XI Эл-аралык «Жибек жолу- 2015» көргөзмөсү болуп өттү. Көргөзмөнүн уюштуруучусу Кыргызстандагы «Жер-Азыгы» Агробизнесмен Ассоциациясы. Негизги максаты: эл аралык айыл чарба секторлору жана диллерлери менен Фергана өрөөнүндө байланыш түзүү. Көргөзмө-ярмаркага 30дан ашуун компаниялар, айыл чарба багытындагы жеке ишкерлер, айыл чарба министрлигинин өкүлдөрү, агрардык саясат департаменти, үрөнчүлүк чарбалар, айыл чарба кооперативдери, эл аралык донорлор катышышты. Бул көргөзмөгө дан «Консультанттар Союзу» ОсООнун директору Б.Тогузбай уулу, тамчылатып сугаруу системасы боюнча адис Н.Осмонов жана директордун ассистенти Э.Казакова катышып, тажрыйба алмашып келишти ÌÀÐÒ DCA Central Asia долбоорунун алкагында агрономконсультант Тойчубай Маматов Ала-Бука, Чаткал райондорунда болуп, долбоордун бенефициарларын сапаттуу үрөндөр, мөмө дарактардын көчөттөрү, телицага пленкалар менен камсыздап келди. Тандалган фермерлерге, топторго анализ жүргүздү ÌÀÐÒ Менин кирешелүү чарбам долбоорунун алкагында консультанттар Э.Рысбекова, Б.Нематиллаев, А. Мамашукуров Баткен облусундагы 9, Жалал-Абад облусундагы 7 мектептердин окуучуларына, мугалимдерине сапаттуу үрөндөрдү тапшырып келишти. Үрөндөрдү огороддордо агротехникалык талаптарга ылайык себүү компаниясын уюштуруп, керектүү консультацияларды берип, алар менен биргеликте практикалык иштерди аткаруу макулдашышты. 1-ÀÏÐÅËÜ USAUD тарабынан каржыланган, East-west Менеджмент аткарып жаткан «Ийгиликтүү долбоордук буюртма жазуу» деген темада тренинг болуп өттү. Бул тренингге дан Осмонов Нургазы, Кыргызалиева Гүлжамал жана Турсунбаева Каныкей катышып, өздөрүнө көптөгөн пайдалуу маалыматтарды алышты. 7-ÀÏÐÅËÜ нын консультанты Б. Нематиллаев GIZ-токойчулук долбоорунун алкагында Каба жана Кызыл-Үңкүр токой чарбаларында иш сапарда болуп келди. Мында «CAMP Ала-Тоо уюму менен биргеликте аткарылуучу иш-пландар түзүлүп, макулдашылды. Насипа МАМАСАЛИЕВА, тренер-консультант

3 3 Бак-дарактарга препарат чачуунун эрежеси Жумушчу эритмени майдалап чачуу зарыл, дарактардын жалбырактарынан тамчылардын агып кетүүсүнө жол бербөө керек. Чачкычтын насадкасын бир жерге кармап турбастан, аны бутактардан кеминде 50 см алыс аралыкта кармоо талап кылынат. Жумушчу эритмени адегенде дарактын үстүнкү жагына, андан соң ортосуна жана эң аягында ылдый жагына чачуу керек. Мында да препарат иштеп жаткандарга жана жанында өскөн өсүмдүктөргө тийбеши үчүн шамалдын багытын эске алуу маанилүү. Препараттын керектөө нормасын даракка жөнөкөй сууну чачуу менен 1 даракка канча суюктук зарыл экендигин эсептөө аркылуу билүүгө болот. Ал үчүн сууну дарактын жалбырактарынын бетин тегиз каптагандай кылып жана суу жалбырактардан агып түшө баштаганга чейин чачуу керек. Суюктуктун болжолдуу көлөмү төмөндөгүдөй: Эгерде дарак жаш, 4 жашка чейинки болсо 2 л. Мөмө берген, 6 жашка чейинки дарак болсо 5 л Бою 7 метрден өйдө болгон мөмө берүүчү карт дарак болсо 10 литрге чейин. Дарактарга инстектициддерди асынма чачкычтын жардамы менен чачууда жумушчу эритменин өлчөмүн эсептөө талаа өсүмдүктөрүнө сунушталган ыкма менен жүргүзүлөт. Дарактарга инсектициддерди чачуу фунгициддердин чачууга караганда азыраак көлөмдөгү суюуктукту талап кылат. Мөмө дарактарын коргоо иш чаралары Колдонулуучу чаралардын убагы Өсүмдүктүн фазасы Бүчүр ачылганга чейин Календардык убагы Март ичи - апрелдин башы. Дарактар- Мөмө дарактарын коргоо иш чараларынын кадамдары: Алдын алуучу (профилактикалык); Фитосанитардык; Коргоо жана күрөшүү (химиялык коргоо каражаттары); Фитосанитардык жана алдын алуучу (профилактикалык) иш чараларды жүргүзүүдө эрте жазда жана күзүндө дарактардын түбүн тегерете казып коюш керек. Негизги сабактарындагы куураган кабыктарын алып таштап, акиташ менен (10 л сууга 2 кг актиташ) акталат. Мында дарактардын кабыгын күндүн күйүүсүнөн жана кара рак, цитоспороз инфекциясынын Механикалык күрөшүү чаралары Дарынын сарпталышы кг/га же г/10 л суу Тамчылатып сугаруу системасы теплицаларда жашылчаларды жана кайракы талааларда бак-дарактарды =стщрщщд= эффективдщщ натыйжасын берет. Ке\ири маалыматты нын «Тамчылатып сугаруу системасы» боюнча жооптуу адиси Осмонов Нургазыдан алса\ыздар болот. кирип кетишинен сактайт. Коргоо жана күрөшүү - химиялык препараттарды колдонууда дарактар бүчүр ача элек маалга чейин эрте жазда колдонуу зарыл. Дарылоо 3 жылда бир жолу жүргүзүлөт. Төмөндө көрсөтүлгөн дарыларды нын облустук офисинен алсаңыздар болот. Мөмө дарактарынын зыянкечтери менен химиялык жана механикалык күрөшүүнүн чаралары дын кабыктарындагы зыянкечтердин жумурткаларын жок кылуу үчүн. Куураган жана ооруга чалдыккан шактарын кыюу, тазалоо, түшпөй калган жалбырактарын түшүрүү. ЖАРЫЯ!!! Химиялык уу заттарды колдонгондо эмнени билүү керек? Мөмө бактарына дарыны гүлдөгөнгө чейин же гүлдөп бүткөндөн кийин чачуу керек. Түшүм жыйнаганга күн калганда дары чачууга болбойт жана түшүмдү жыйнап алгандан кийин дагы чачбайт. Дары Мөмө багындагы кумурскаларды кантип жок кылса болот? Эгерде мөмө багында өсүмдүк биттери болсо кумурска болот. Мында өсүмдүк битине каршы чара колдонуу керек. Кумурска мөмө багына зыян келтирбейт. Жалбырактарда көөгө окшогон тактар пайда болсо эмне жасоо керек? Бул жалбырактарда өсүмдүк биттеринин пайда болгону. Алар өсүмдүктүн ширесин соргондо өсүмдүктөгү кантты кошо соруп, аны сиңире албай сыртка чыгарат. Ошол таттуу суюктукка ар кандай козу карын илдети жабылып, жалбыракка көөгө окшогон так түшүрөт. Мында өсүмдүк биттерине каршы чара колдонуу керек. Мен мөмө багымды кошунам сыяктуу эле дарылап багам, бирок түшүм начар, эмне жасашым керек? Урматтуу фермерлер! ЖАЛАЛ-АБАД АЙЫЛДЫК КОНСУЛЬТАЦИЯЛЫК КЫЗМАТЫНЫН ОБЛУСТУК КЕ/СЕСИНДЕ «ТАМЧЫЛАТЫП СУГАРУУ СИСТЕМАСЫ» САТЫЛАТ Кандай зыянкечтерге колдонулат Дареги: Жалал-Абад Айылдык консультациялык кызматынын-() облустук ке\сеси, Курманбек -10. Сурап билщщ щчщн т=м=нд=гщ номерлерге чалы\ыздар! (0773) ; НУРГАЗЫ (0553) Эскертүү Нурелл-Д 1,5 Калканчыктар, кабык Бардык кемирүүчүлөр, алманын бутакта- мөмө жегичинин ры суу гусеницасы, мөмө шиш тумшугу, өсүмдүк биттеринин жумурткалары, ак болгонго чейин чачуу керек. кебер, кара рак. сыйрылган Децис-0,5-1,10 Жогорудагы зыянкечтерге Кабыгы шактарын таңуу, акиташ менен актоо. Анда Жалал-Абад айылдык консультациялык кызматына кайрылыныздар! Мында теплица боюнча А дан Я га чейин акы т=л=нщщчщ окууларды =тк=р=бщз. ШАШЫЛЫ/ЫЗДАР, КАТТОО ЖЩРГЩЗЩЛЩП ЖАТАТ. Байланыш телефондору: (03722) ; (0777) ; (0779) ТОЙЧУБАЙ чачканда кокус бал челек болсо өтө сак болуш керек, себеби бал аарылар өлүп калышы мүмкүн. Дарыны эртең менен же кечки саатта чачуу керек. Көпчүлүк химиялык уу дарылар адамдар жана жаныбарлар үчүн коркунучтуу болот. Ошондуктан колдоноордун алдында жолдомосу менен толук таанышуу керек. өзгөчө чачууга даярдаганда сак болуу зарыл. Даярдалган дарыны чачарда дагы чачкыч куралды суу чачып көрүп даярдаш туура болот. Эгерде дарыны эрте жазда чачса, анда бүчүр жарылганга чейин абадагы жылуулук +5, С болуш керек, жай айында эртең менен шүүдүрүм кургаганда, ал эми кечкисин шүүдүрүм түшкөнгө чейин. Жаан жаагандан кийин бак кургаганга чейин дары чачып болбойт. өсүмдүктү эртең менен кечинде шүүдүрүм жокто чаңдалат. Эгерде дары чачкандан кийин же чаңдаткандан кийин жаан жааса ишти кайталоо керек. Шамал болсо же гүлдөп жаткан мезгилинде кол менен чаңдатууга болбойт. Дары чачканда бактын бардык бутактары тегиз суулануусу тийиш. Жалбыракка тийген суюктук агып түшүп калбасын үчүн дары чачкыч жалбырактан 75 см алыс болушу керек. Дары чачууда дарыны тез-тез аралаштырып турат, себеби эгер тунуп калса тунма өсүмдүктү күйгүзүп коёт. Багбан болуучулардын суроолоруна жооп Мөмө бактарды жалаң эле сугаруу жана дары чачуу эмес, аларды жакшылап багып, семирткич дагы берүү керек. Жакшы мөмө багын өстүрүш үчүн көчөттү кайдан алса болот? Жакшы мөмө багын өстүрүш үчүн көчөттү атайын көчөт өстүргөн питомниктен алууга болот. Мөмө багын дарылаш үчүн дарыны кайдан сатып алса болот? Химиялык дарыларды атайын дүкөндөрдөн, агроаптекалардан, өсүмдүктөрдү коргоо Департаментинен алса болот. Жеке адамдардан алууга болбойт. Сатып алынган уу дарылардын сапатын үй шартында текшерсе болобу? Ооба, болот. Ал үчүн кичине суу алып, сууга бир аз дарыны салсаңыз аппак сүттөй өң берсе, демек сапаттуу. Ал эми майланышып агарбаса сапатсыз. «Окутуу, кеңеш берүү жана инновациялык борбору» коомдук фондунун китептеринен алынды. Аз аянтты туура пайдаланып, киреше тапкыныз келеби?,

4 4 Мониторинг учурунда долбоордун талабына ылайык мектептерде «Менин кирешелүү чарбам (МКЧ) курсунун окутулушу, компост үймөгүнүн жасалышы, саны жана сапатына өзгөчө басым жасалды. Ошону менен бирге, ар бир аймактын физикалыкклиматтык шарттарына жараша окуучулардын кайсыл үрөндөрдү өстүрүшөөрү туурасында макулдашуулар жүрдү. да Хельветас интеркооперейшн тарабынан каржыланып жаткан «Сугат сууну акыйкат башкаруу» долбоору улантылууда. Бул долбоор боюнча Ноокен районундагы 3 СПАда иш чаралар өткөрүлдү. Иш чараны нын ушул долбоор боюнча координатору Төрөгелдиев Муктар, мурдагы координатору Заирбек Төрөбеков, консультанты Мырзамидин Мамадиевдер алып барышты. 1. «Ноокен-К» СПАсында коомдук угуу СПАнын 2014-жылдагы бюджеттин аткарылышы, 2015-жылга болжолдуу түзүлгөн бюджет менен таанышуу иретинде өттү. Коомдук угууну - СПАнын директору Жороев Улан алып барды. Коомдук угууга Райондук Суу Чарба Башкармалыгынын башкы инженери Рыскулов Бексултан, райондук СПАларды колдоо бөлүмүнөн Бакиров Шарабидин, Ноокен айыл аймагынын башчысынын орун басары Султанмуратов Сардарбек катышты. Булардан сырткары Айылдык кеңештин төрагасы Муктар Төрөгелдиев, депутаттары жалпысынан - 57 киши болду. Бул коомдук угууда «Ноокен-К» СПАсында болгон иш чаралар, долбоор боюнча эмне жумуштар аткарылды, пландар туурасында СПАнын директору Жороев Улан айтып берди. СПАнын кеңешинин төрагасы Сардарбек Султанмуратов элге отчет берди. Отчетто СПАнын мүчөлөрүнөн канча суу кызмат акысы топтолуп, канчасы топтолбой калганын так маалымат берип, элди арыктарды тазалоого, суу акысын убагында төлөөгө чакырып кетти. Андан соң иш чаранын уюштуруучусу, долбоордун консультанты Мырзамидин мырза кайрадан сөз учугун улап, «коомдук угуу» бул башка өлкөлөрдө - «коомдук аудит» деп айтылып, аткарылган жумуштар боюнча элге отчет берилет» деп түшүндүрмө берди. Ал өзүнүн мисалында: «Ош шаарында башкаруу боюнча Хельветас интеркооперейшн тарабынан уюушулган окууга барганда коомдук аудит түзүлүп, 20 жылдан бери иштеп, канчалаган жумуштарды аткарып, анын ичинде аялдардын басымдуулук кылганына күбө болдук. Андан сырткары Непал мамлекети менен SKYPE аркылуу сүйлөшүп, суроолорубузга толук жооп алдык. Мына ошонун негизинде биринчи жолу СПАлардын ичинде коомдук угуу деп чакырылып жатат, деп маалымат берип кетти. «Менин кирешелүү чарбам» долбоору иштеп жатат «ООН-женщины» (БУУ-аялдар) структурасынын каржылоосунда аткарылып жаткан «Менин кирешелүү чарбам» долбоору мектептерде быйылкы жылдагы жумуштарын улантууда. Кыргызстандын 6 облустарындагы 33 мектепте долбоордун менеджери жана тренер-консультанттары тарабынан мониторингдер өткөрүлдү. К. Акиев атындагы орто мектеп. Мектептерде жетишилген ийгиликтерге токтолсок: долбоор башталганда эле жакшы көрсөткүчтөргө жетишип келген Нарын облусунун Чаек айыл аймагындагы Т. Турсунбаева атындагы орто мектептин мугалимдери жана окуучулары жалпы 84 даана компост үймөгүн жасоого үлгүрүшкөн. Ал эми Кызыл-Жылдыз айыл аймагындагы К. Акиев атындагы орто мектебинде - 61, Ысык-Көл облусунун Отрадное айыл аймагынын М.Калиев атындагы орто мектепте 62 компост үймөгү жасалган. Бул көрсөткүчтөр башка 30 мектепке салыштырмалуу өтө жакшы көрсөткүч деп белгилесек болот. Ошону менен бирге, долбоордун талабында белгиленгендей, «Бир мектептен 100 окуучу «МКЧ» курсу боюнча билим-шыктарын өркүндөтүшөт, 70 окуучу компост үймөгүн даярдап, өз огородунда колдонот» деген көрсөткүчкө жетишти дегендик. Дагы белгилей кетүүчү жагдай, жогоруда аты аталган мектептерде «МКЧ» курсун документтештирүү, ага окуу- Андан соң төмөндөгү суроолор ортого коюлуп, талкууга алынды: 1. Акыркы жылдарда сиз СПАнын ичинде кандай өзгөрүүлөрдү байкадыңыз (оң жана терс)? 2.Долбоордун СПАнын ишмердүүлүгүнө тийгизген эң маанилүү таасири кандай? 3.Сиздер келечекте СПАда кандай өзгөрүүлөрдүн болушун каалайсыздар? 4.Сиздердин кандай жардамыңыздар СПАнын өнүгүүсүнө таасирин тийгизет? Биринчи суроо боюнча СПАда болгон оң өзгөрүүлөрдү Кеңештин төрагасы Сардарбек мырза мындайча маалымат берди: окуу семинарлардын негизинде СПАнын укуктары, милдеттери, СПАнын мүчөлөрүнүн укук-милдеттери жана СПА деген эмне, кандай жумуш аткарат, ошондой эле элдин СПАга болгон көз карашы жакшырганын баса белгилеп айтты. Экинчи суроо боюнча долбоордун СПАга тийгизген таасири - суу өлчөп берүү ыкмалары үйрөнүлдү, чиполети, томсон, Сатаркулов суу өлчөгүчтөрүн колдонууну, таблица менен иштегенди, суу кызмат акыларын эсептегенди билишкени белгиленди. Үчүнчү суроо боюнча Атаев Талант суу берүү графигин бекем сактоо, суу берүү графигин эл менен бирге түзүү, сууну берүүнү пландоо, ашыкча бургандарга айып пул салуу маселелери айтылды. Ал эми Ноокен айылынын айыл башчысы Сыдыков Эсенжан мураптарга кол тийбестик бериш керектигин баса белгиледи. Себеби суу тартыш убактарда мураптарды ур-токмокко алган учурлар да болот, анысы аз келгенсип алыштарга аялдар чыгып олтуруп алат деди. Пирматов Бактыбек скважиналар менчикке өтүп кеткен, буларды да жөнгө салуу керектигин айтып, сууга болгон кызмат акыны бирдей баада берүүсүн белгиледи. Төртүнчү суроо боюнча Аттокурова Жумакан биз убагында арыктарды тазаласак, пайнап арыктарды чапсак, сууга болгон мамилени оңдосок жана дагы суунун кызмат акысын төлөп, ынтымак тартип менен түшүндүрүү иштерин мураптар менен биргеликте алып барсак, СПАнын өнүгүүсүнө чоң салым кошобуз деди. СПАнын директору Жороев Улан 2015-жылдагы болжолдуу түзүлгөн бюджет сомду түзгөндүгүн жарыялады. Себеби Шалка айылындагылар суунун эң төмөнкү жагында жайгашкандыктан, биз эки жолу эле суу койсок, эмне себептен суунун башындагылардай акча төлөйбүз, сууну жеткизип бере аласыңарбы? деген суроону Шалка айылынын тургуну Насиров Сапар койду. Бул суроого консультант Мамадиев Мырзамидин мындайча жооп берди: Мында атайын Айыл калкына укуктук жардам - ЛАРК тутумунун юристтери келишим иштеп чыгышкан. Кыргызча вариантын ала келдик. Ал боюнча Улан мырзада эки варианты бар. 1 га жер аянтына 1171 сом суу кызмат акысын койдук сомдун ичинде кредиттер бар, мураптардын эмгек акысы, кыскасы бардыгы колуңуздарда турат. СПАдагы текшерүү комиссиясынын төрагасы Наби Сайпидинов пахтанын түшүмү аз, бул өсүмдүккө суунун кызмат акысын аз койуш керек, пияз эккендерге суу көп талап кылынаарын айтты. Т. Турсунбаева атындагы орто мектеп. чулардын кызыгуусу, мугалимдери берилгендик менен иш алып барышкандыктары. Башка мектептерде бул көрсөткүчтөргө жакындабаганы менен долбоордун мөөнөтү жылы аяктагандыгына байланыштуу, аларга кийинки жылга дагы мүмкүнчүлүктөр берилди. Мониторингдин жыйынтыгында алынган маалыматтар боюнча «МКЧ» курсунда жалпысынан 33 мектеп боюнча 2466 окуучу окуп жатышат. Алардын ичинен 1288 кыздар. Ал эми 861 компост жасагандарда кыздар 483, мугалимдер 86. Мониторингдин акырында Баткен облусунун Кадамжай, Лейлек райондорундагы жана Ош облусунун Араван, Ноокат райондорундагы, Жалал-Абад облусунун Аксы, Ала-Бука райондорундагы мектептердин окуучуларына сапаттуу үрөндөр таркатылып берилди. Учурда Ысык-Көл, Нарын, Талас облустарында, Ош облусунун Алайку, Жалал-Абад облусунун Тогуз-Торо райондорундагы мектептерге сапаттуу үрөндөрдү таркатып берүү иштери жүргүзүлүүдө. Ошону менен бирге долбоордун тренер-консультанттары тарабынан ар бир эгинди эгүүнүн ыкмалары туурасында кеп-кеңештер берил. Ал эми долбоордун менеджери Надырбек Качкынбаев тарабынан айыл чарба өсүмдүктөрүнүн 14 түрүнө 100 м 2 аянтка ылайыкташтырылган бизнес-план иштелип чыгылды. «Менин кирешелүү чарбам» долбоору боюнча китеп өзбек тилине которулуп бүттү. Учурда алгачкы версиясы Бишкек шаарындагы ОсОО «М-Максима» басмаканасына басмага берилди. Насипа МАМАСАЛИЕВА, долбоордун тренер-консультанты Суу пайдалануучулар ассоциациясы (СПА) коомдук угуу Муктар Төрөгелдиев өсүмдүктүн түрлөрүн жазып, кайсы өсүмдүк сууну кандай талап кылаарын айтып, түшүндүрүп берди. Жыйынтыктоодо айылдын активдүү тургуну Атаев Таланттын сунушу менен Аттокурова Жумакан бир добуштан колдоого алынып, талаш-тартыш комиссиясынын төрайымы болуп дайындалды. Ошону менен бирге мураптарга акаарат келтиргендерге 5000 сом өлчөмүндө айып пул, суу уурдаганга 5000 сом салынарын жалпы чогулуштун колдоосу менен кабыл алынды. Таймөңкү СПАсында коомдук угуу иш чарасын долбоордун координатору Муктар Төрөгелдиев уюштуруп, алып барды. СПАнын директору Аким Кимсанов СПАдагы аткарылган жумуштар боюнча маалымат берди. Коомдук угууга 61 киши катышты. Мында долбоордогу каралган төрт суроого так жооп берилди. Адатта дыйкандар сезондо 4 жолу суу алышат. Ошондо 5 - сууга 1 га жер аянтына 1000 сом коюлат жылга болжолдуу түзүлгөн бюджет бир добуштан колго салынып бекитилди. Мурат-Мурап СПАларында да коомдук угуу өткөрүү жогорудагы СПАлардагыдай тартипте өткөрүлдү. Бул СПАда угууну долбоордун консультанты Заирбек Төрөбеков алып барды. СПАнын директору Алмаз Манапов аткарылган жумуштар боюнча айтып берди. Мырзамидин МАМАДИЕВ, долбоордун консультанты

5 Áåëåñ 13-апрель, 2015-жыл Фермер кыз У чурда элет жергесинде айымдарыбыз үй-тиричилиги менен гана алектенбестен, огороддо да ийгиликтүү тажрыйбаларга жетишүүдө. Эл арасында оозго алынып, эмгеги сиңген, өз тажрыйбаларын элге жайылткан айымдарыбыздын саны арбын. Алардын катарын биздин каарманыбыз Гульчехра Альярова толуктап турат. Гульчехра менен көп жылдар бою кызматташып келүүдө. Ал «Белес» гезитинин туруктуу окурманы. Ар дайым жыл башында келип, бир жылга «Белес» гезитине жазылып коёт. Өзүнүн тажрыйбалары менен бөлүшүүдөн тажабайт жылы Ноокен районунда- алган. Учурда ал да атгы Сакалды айыл өкмөтүнүн Чоң- карылып жаткан «РМР-сапаттуу Багыш айылында жер иштетүү, үрөн алууга мүмкүндүк» долбоожашылчаларды эгип пайда табуу рундагы дыйкан-фермерлердин максатында фермердик кошу- лидери жылга Гульчехра 1 ун түзүлгөн. Альярова Гульчехра гектар аянтка дарбыз, 2 га жерге фермердик кошуунда 2008-жылга жүгөрүнүн Пионер сортун, 10 сочейин төрайым болуп эмгектенип тыхка кулпунай эгүүдө. Аракеттүү келген. Бул жылдардын ичинде жана тажрыйбалуу кыз - Гульчех менен тыгыз байланыш- ра бул дыйканчылыгынан да мол та иштеп, көптөгөн ийгиликтерге түшүм алаары шексиз. Гульчехжеткенин ал сүйүнүү менен айтат. ра ар жылы эккен дарбызынын Мында нын консультанты түшүмүнүн эң алдыңкы бышканытөрөгелдиев Муктар мырзанын нан айыл аксакалдарына, байбида салымы зор экенин белгилейт. челерине берип «ооз тийгизип», Себеби, Муктар мырзанын де- анан түшүмүн сатууга чыгарат. милгеси менен Чоң-Багыш айы- Муну ал салтка айландырган. лына 6 күнөскана курулуп, ушул Элеттик кыз Гульчехра Альярова күнгө чейин элди эрте бышуучу өзү трактор айдайт, дыйканчыжашылчалар менен камсыз кы- лыгын тейлейт. «Акыйкат жолу» лып келүүдө. Гульчехра айым узак Ассоциациясынын төрайымы, Сажылдар бою Өзбекстандан алып калды Айылдык кеңешинин депукелген помидордун буран сортун таты болуп саналат. Урматтуу кыз-келиндер, «Эл өстүрөт. Бул сортту ушул күнгө чейин эгип өстүрүп, айыл тургун- эмгегин жер жебейт» дегендей, дарын жашылча көчөттөр менен Гульчехра айымга окшогон чаркамсыз кылып келе жатат бакерлерден үлгү алып, тажрыйжылы Гульчехра 1 га жер аянтына баларына таянып, ийгиликтерге пахта эгип, эң жогорку түшүм ал- жетишиңиздер! ган га жер аянтына Пионер Мырзамидин МАМАДИЕВ, компаниясынын жүгөрүсүн эгип, «РМР-сапаттуу үрөн 12 тонна түшүм жыйнаган. 0,18 алууга мүмкүндүк» га жерге кышка сактай турган долбоорунун консультанты кыркма коон эгип, 7 тонна коон ÊÀÏÓÑÒÀ: ачык жана жабык грунтта өстүрүлүүчү жашылча өсүмдүгү. Эгүү схемасы эки жөөктүн аралыгы: 60 см, эки көчөттүн аралыгы: см чейин. Орточо эсептегенде 1 сотых жерге көчөт керектелет. Кочанынын салмагы гр чейин болот. Ðîéàë Âàíòàæ F1 Өндүрүүчү: Sakata, Голландия. Орточо эрте бышуучу гибрид. Жаз, жайкүз мезгилдеринде өстүрүүгө сунушталат күндө бышат, кочаны шар формасында. Кочанынын салмагы 2,2-3,8 кг. Транспорт менен ташууга туруктуу. ÑÀÁÈÇ жашылча өсүмдүгү. Эгүү схемасы эки жөөктүн аралыгы см. 1 сотыхка кол менен эккенде 50 грамм же даана үрөн, сеялка менен эккенде 10 грамм же даана үрөн керектелет. Түшүмдүүлүгү сорттун өзгөчөлүгүнө жараша, орточо кг чейин түшүм берет. Êóðîäà Øàíòåíý F1. Өндүрүүчү: «Nong Woo Bio», Корея. Тамыр, сабагы жоон, бирдей көлөмдө. Салмагы грамм, формасы конус түрүндө, диаметри 3-5 см, узундугу 20 см, саргыч-кызгылт түстө. Ысыкка чыдамдуу, товардык сапаты жогору, эрте бышат күндө бышып жетилет. 1 пачкадагы үрөн 9 сотых жерге жетет. Т оолорунда алтындын кени бугуп жаткан, чөйчөктөй болгон Тогуз-Торо жергесинин сыймыктуу кыздарынын бири Чолпон Жеңишова. Анын иштажрыйбасына кайрылып, ага бир катар суроолорду бердик. - Чолпон айым, адегенде Жалал-Абад Айылдык Консультациялык Кызматы менен болгон байланышыңыз тууралуу бир эки ооз айта кетсеңиз? жылы Тогуз-Торо районундагы «Макмал» орто мектебинде мугалим болуп эмгектенип жүрүп, кошумча «Седеп» аялдар коомдук бирикмесинин төрайымы болуп иштеп калдым. Ошол мезгилде «Хельветас-Кыргызстан» эл аралык уюму Айылдык Кеңеш Кызматына конкурс жарыялады. Ага мен да катышып, эң жогорку балл алып, Айылдык Кеңеш кызматына жалпы профилдеги кеңешчи болуп иштеп калдым. Мындагы менин милдетим - айыл чарба багытындагы ар кандай семинар-тренингдерди өткөрүү, тренерлик милдеттерди аткаруу эле. Албетте, эл алдына чыгып, көтөрүлүп жаткан жаңы маселелер туурасында ой айтуу да оңой жумуш эмес. Ал үчүн алдын ала китептерди окуп, атайын көрсөтмө куралдарды колдонуп, даярданууга туура келди. Негизи, мен бул уюм менен кызматташып, өзүмө көп нерсени алдым, үйрөндүм, тажрыйба топтодум. Мугалимдик ишиме да пайдасы тийип жатты. Айылдык кыз-келиндердин башын бириктирген уюмдарды түзүп, сүт азыктарын кайра иштетүү, дыйканчылыктын түшүмүн арттыруу, жүндү иштетүү, үй-бүлөлүк бюджетти түзүү сыяктуу семинарларын өткөрүп, тажрыйбаларды көрсөтүп турдук. Мында кыз-келиндер менен катар жаштарды да өзүбүзгө тартып, алардын активдүүлүгүн көтөрүү аракеттери да жакшы жүрдү. Мына ушул өңдүү аракетибиздин натыйжасында 2003-жылы Кыргыз Өкмөтүнүн Алтын дипломун алдык. Эл арасында көп жүрүп, аларды ар кандай жумуштарга тартуу, жашоолорун жакшырту- 5 дан алган кадам Элет сыймыгы - Тогуз-Торо районунун тарыхында Бириккен Улуттар Уюмунун Америка өлкөсүндөгү штаб квартирасында 2014-жылдын 9-20-март күндөрү өткөргөн ишчараларына биринчилерден болуп катышып келдим. Негизинен карап көргөндө, аялдардын көйгөйлөрү бардык жерде бар экен, керек болсо өнүккөн өлкөлөрдө Чолпон Жеңишова дагы аялдарга карата (солдон биринчи). зордук-зомбулуктун болушу бизди таң калуга түрткү берүү сыяктуу аратырды. Мага жакканы: көпчүлүк кеттеримди жергиликтүү бийлик өлкөлөрдүн аялдарынын социбайкап калганбы, 2005-жылы алдык-экономикалык, саясаттагы райондун акиминин орун басары маселелерди чечүүгө активдүү какызматына чакырышты. Ал кызтышкандыгы болду. Нью-Йорк шаматта 2010-жылга чейин иштедим, арында окуган, үйрөнгөн, көргөн, бирок, менен болгон байбилгендеримдин баарын бүгүнкү ланышты үзгөн жокмун. күндө маалымат чогулуштарында, - Азыркы кезде кандай кызтренингдерде маалымат ирээтинматта иштеп жатасыз? де берип жатам.. - Кыргыз Республикасынын - Германия өлкөсүнө да басоциалдык өнүгүү министрлирып келиптирсиз? гинин Тогуз-Торо райондук Со-Ооба, 2013-жылы Кыргыз циалдык өнүгүү башкармалыгын Республикасынын Президентине жетектеп жатамын. Биздин кызкараштуу Мамлекеттик башкамат - социалдык жактан тейлөө руу академиясын аяктоо менен көрсөтүү. Айрыкча социалдык Борбордук Азиядагы Ханнс Зажактан муктаж жана көп бүлөлүү йдель фондунун стипендианадамдарга жардам берүү, аларты жана магистр академиялык дын маселесин чечүү. Азыркы даражасына ээ болдум. Ушул жашоо көп көйгөйдөн турары да жылкы бүтүрүүчүлөр арасында ачуу чындык. Башкармалыкта жарыяланган 2014-жылы Гермажүргүзүлүп жаткан иштер, ийгиния мамлекетинин Бавария шааликтер жылдан-жылга жакшырып, рындагы мамлекеттик башкаруу эл менен жолугушуулардын неакадемиясынан стажировкадан гизинде калктын көйгөйлүү масеөтүү сынагына катышып, анда да лелерин чечүү, өзгөчө социалдык жеңүүчү боло алдым. жактан аяр катмарларына жакынал жактан келгенден бери дан жардам көрсөтүлүп келди. бир катар семинар-тренингдерди Ишибиздин акыбети катары 2013өткөрдүм. Ушундай эмгегим баажылы Жылдын мыкты уюштургуч ланды окшойт, Кыргыз Өкмөтүнүн эмгек жамааты наамына таты Ардак грамотасын алдым. дык. - Өткөн жылы АмериМаек курган ка Кошмо Штатында болуп Меерим АЗИМЖАНОВА, кайттыңыз, кандай таасирнын консультанты лерди алдыңыз? Сапаттуу рºндºр ÁÎËÃÀÐ ÊÀËÅÌÏÈÐÈ ачык жана жабык грунтта өстүрүүлүчү жашылча өсүмдүгү болуп саналат. Эгүү схемасы эки жөөктүн аралыгы см, эки көчөттүн аралыгы см, 1 сотыхка даана көчөт керектелет. Түшүмдүүлүгү сорттун өзгөчөлүгүнө жараша кг болот. Ôëàìèíãî F1 Өндүрүүчү: Nickerson-Zwaan,Голландия Өтө эрте бышуучу аргын. 65 күндө бышат. Мөмөсү ири гр., Өлчөмү 8х 12 см.34 кабыргачалуу. Конус түрүндө формага ээ. Түсү ачык-сары, жетилгенде ачык-кызыл түстө. Өтө даамдуу, ширин, транспортабелдүү, узакка жакшы сакталат. Ачык грунтта өстүрүлөт, түшүмдүүлүгү жогору. Вирустук илдеттерге туруктуу (табачная мозаика). ÏÈßÇ жашылча өсүмдүгү. Эгүү схемасы эки жөөктүн аралыгы 60 см, пияздардын аралыгы 20 см болуусу керек. Пиязды дыйкандар кээде 1 жөөккө 2 катар, кээде 4 катар эгишет. Орточо эсеп менен алганда 1 сотых жерге 200 грамм үрөн керектелет. Түшүмдүүлүгү сорттун өзгөчөлүгүнө жараша кг. Õîëöåäîí. Ачык грунта өстүрүлүүчү пияздын үрөнү. Орточо эртеликте бышып, күндүн аралыгында жетилет, мөмөсү бир уячалуу. Түшүмдүүлүгү 1 м2 жерден 5-7 кг. Пияз түбү тыгыз, тоголок, салмагы гр. ÊÛÇÛË À Кызылча Болтарди Щвецариянын Syngenta компаниясынын эрте бышуучу үрөнү. Кайра иштетүү жана сактоого ыңгайлуу. Мөмө тамыры орточо көлөмдөгү, тоголок, ток кызыл түскө ээ, сыйдаң, орточо салмагы гр. Бышып жетилүү мөөнөтү күн. Эгүү схемасы эки жөөктүн аралыгы 60 см, эки үрөндүн аралыгы 9-10 см болуусу керек. 1 сотыхка грамм үрөн себүү сунушталат. Түшүмдүүлүгү 1 сотыхтан кг. ÁÀÊËÀÆÀÍ Баклажан мөмөсү сүйрү, кара түстөгү жашылча. Эгүү схемасы: эки жөөктүн аралыгы 60 см, эки көчөттүн аралыгы 60 см болуусу керек. Вегетациялык мезгили күн. Түшүмдүүлүгү сорттун өзгөчөлүгүнө жараша 1 м2 жерден 4-5 кг түшүм берет. ÄÀÐÁÛÇ Êðèìñîí Ñâèò. Бышып жетилүүсү күн. Мөмөсү тоголок, эти кызыл. Салмагы кг. Өзгөчөлүгү антракноз жана фузариоз илдетине туруктуу келет. Äàðáûç Àó ïðîäþñåð. Бышып жетилүү мөөнөтү күн. Мөмөсү тоголок, эти ачык кызыл, таттуу, сапаттуу касиетке ээ. Салмагы кг. Өзгөчөлүгү фузариоз, жалган ак кебер, антракноз, сабактын чириши илдеттерине туруктуу келет.

6 6 Картошка экинчи нан! Картошка дүйнө жүзүнүн мелүүн климаттык аймактарында өсүүчү өсүмдүк. Анын азыктык кубаттуулугу эң эле күчтүү келип, адамдарга эң негизги азык болуп эсептелинет. Картошканын курамында белок менен буланын өлчөмү аз болгону менен ал темирге, кальцийге жана башка витаминдер менен минералдарга өтө бай келет. Ашканада картошкадан ар кандай тамактарды даярдоого болот. Азыркы күндө ал соода-сатык багытында да кеңири колдонулат, алсак бай өлкөлөрдө чипсы жана фри картошкасына суроо-талап жогору. Башка өсүмдүктөрдөн айырмаланып картошка өсүмдүгү уруктан өспөйт. Картошка жыныссыз жемиш тамырлары аркылуу көбөйөт. Жемиш тамырлары башка өсүмдүктөрдүн уруктарындай эле топуракка эгилет, бирок жемиш тамырлары үрөн картошкасы деп аталат. ҮРӨНДҮК КАРТОШКА Үрөн картошкасынын салмагы гр. болушу керек. Картошка бүтүн эгилет. Үрөндүк картошканы кесип эгүү - анын ооруга чалдыктырышы мүмкүн. Кээ бир чарба ээлери алигиче эле чоңураак картошкаларды бир нечеге бөлүп отургузушат. Бул үрөндүк картошканын ооруларга ачык болушуна, ошону менен бирге, картошканын түшүмдүүлүгүнүн төмөндөшүнө алып келет. Үрөндүк картошка - генетика жагынан баштапкы өсүмдүккө окшогон, топурактын астындагы көөп турган сөңгөк. Үрөндүк картошканын колтук бүчүрлөрү, же болбосо көзчөлөрү бар. Көзчөдөн жердин үстүнө сабак өсүп чыгып, андан жалбырактар пайда болот. Ал эми сабактан чыккан жердин астынкы бөлүгүндөгү була тамыр системалары 60 см ге чейин узарып, 30 см. тереңдикке чейин өсөт. Ошондуктан топурактын борпоң болушу картошканын жеңил жана жакшы өсүшүнө шарт түзөт. Көзчөлөрдөн тамырлар чыгып, анан сабактан ак түстөгү столондор пайда болот. Алар топурактан горизонталдуу түрдө өсүп чыгат да, столондордун уч жактары жооноюп түймөк пайда болот, анда эң көп санда крахмал топтолуп, биз казып алуучу картошка пайда болот. Крахмалды топтоо өсүмдүктүн жер үстүндөгү бөлүгү куурап калмайынча улана берет. Ошондуктан, картошка, анын үстүнкү бөлүгү кургап калгандан кийин казылып алынат. Үрөн картошкасы үчүн топурактын температурасы жок дегенде 6ºC же андан жогорураак болушу керек. Картошканын жаш жалбырактары суукту аябай сезгич келет, ошондуктан кыш бүткөндөн кийин суук түшсө, жалбырактар куурап калат. Жаңы өсүп чыккан өсүмдүктү суук уруп кетпеси үчүн эрте отургузулган картошканын үстүн бутактар, саман же болбосо кездеме менен жаап коюу туура болот. Эгерде жаңы чыккан жаш бутактарын үшүк алып кетсе, бүтүндөй картошканын түшүмүнө таасири тиет. Жайына жана климаттык шарттарга жараша Кыргызстанда өстүрүлгөн картошканын өсүү мезгили күнгө созулат. Картошканын КАРТОШКАНЫ АЙДОО ҮЧҮН ТОПУРАКТЫ ДАЯРДОО Картошка бул күн жарыгын сүйгөн өсүмдүк. Көлөкөдө отургузулган картошканын түшүмдүүлүгү төмөн болот. Картошкадан эң жогору түшүм алуу үчүн, аны мурунку жылы беде өңдүү көп жылдык өсүмдүк, же күздүк буудай, бадыраң, же капуста эгилген жерге айдоо туура. Картошка менен помидорду которуштуруп айдаганга болбойт, анткени бул өсүмдүктөр сыры бир эле ботаникалык топко таандык. Картошканы помидор менен которуштуруп айдоо, же болбосо картошканы которуштурбастан бир нече жыл бою бир эле жерге айдоо - ал жердин топурагында оорулардын, айрыкча фитофтороз оорусунун мите козу карындарынын пайда болушуна алып келет. Топуракты даярдоону картошканы эгүүдөн төрт-алты жума мурда баштоо керек, анткени ал жерде буга чейин өскөн өсүмдүктүн калдыктары топурактын астына көмүлүп, картошканы отургузгуча чирип калышы керек. Бул болсо, өсүп жаткан жашылчага керектүү болгон топурактын нымдуулугун камсыз кылат. Ал эми эгерде жашылча бакча органикалык заттар менен камсыз кылынбаса, андагы топуракты жана картошканы сугаруу натыйжа бербейт. Картошка өстүрүлүүчү топурак борпоң болушу керек, анткени борпоң топурак картошканын тамырларынын топуракка терең өсүшүнө шарт түзөт. Катуу, тапталган топурак картошка өстүрүүгө жарабайт. Мындай жерге колдон келишинче көбүрөөк органикалык заттарды пайдалануу туура. Борпоң кумдуу жер, картошканын оңой өсүүсүнө шарт түзөт, бирок топурак өтө эле кумдуу келсе болбойт. АЙДОО Суукка үшүбөс үчүн эгүү маалын аныктап алуу керек. Жогоруда айтылгандай үрөн картошкасын отургузуу үчүн топурактын температурасы жок дегенде 6ºC, же андан жогорураак болушу керек. Топурактын температурасы 6ºC болгонун чөп чыга баштагандан билсе да болот. Жаңы картошка өсүмдүгүн жазгы суукка үшүтүп албоого аракет кылуу зарыл. Үрөн картошкасын отургузууда, биринчи, жөөк казып алып, үрөн 5-10 сантиметр тереңдикте көмүлө тургандай отургузуу керек. Бир жөөктөгү үрөн картошкалардын аралыгы 20 см, ал эми жөөктөрдүн аралыгы 60 см алыстыкта болушу керек. Адатта жердин бетине жалбырактар өсүп чыкмайынча эгилген картошканы сугарбоо туура. Көп сугаруу картошканын үрөндөрүнүн чирип кетишине алып келиши мүмкүн. Картошканы эгүү боюнча айыл кеңешчисинен кеңеш алуу өтө маанилүү, анткени ар бир жердин өзүнүн өзгөчө шарттары бар жана ошого жараша эгүү технологиясынын атайын эрежелери болот. Бул эрежелерди сактоо - мол түшүм алууга шарт түзөт. Уландысын кийинки санда беребиз. «Менин кирешелүү чарбам» китебинен. Парник жасоонун ыкмалары (Уландысы. Башталышы 1-санда) 1. ÓÐÓÊÒÓ ÑÅÁ Ã+ ÄÀßÐÄÎÎ Óðóêòàð íàìàêåï ñóóäà èðãåëåò. Àë щ щí àø òóçóíóí 5%òщщ ýðèòìåñè ïàéäàëàíûëàò. 1 ëèòð ñóóäà 5 ãð, 1 àé êàøûê àø òóçó ýðèòèëåò. Óðóêòàð ýðèòìåãå ñàëûíûï, 5-8 ìèíóòàíûí è èíäå àðàëàøòûðûëûï òóðóëàò. Àêûðûíäàï óðóêòàð ñóó òщбщí= =ã=ò. Êýý áèð óðóêòàð êàëêûï êàëàò. =êê=í óðóêòàð òàçà, =êï=ã=íщ ïщ áîëóï ýñåïòåëèíåò. Ìûíäàé èðã==ä=í êèéèí óðóêòàð òàçà ñóóäà æàêøûëàï æóóëàò. Щð=í ìåíåí êîøî àð êàíäàé èëäåòòåð êåëèøè ìщìêщí. Îøîíäóêòàí óðóêòó ýãщщä=í ìóðäà ìàðãàíöîâêàíûí 1% ýðèòìåñè ìåíåí èøò== áåðèëåò. Ýðèòìå äàÿðäîî щ щí 200 ãð. ñóóãà 2 ãð ìàðãàíöîâêà êîøóëàò. Áóë ýðèòìåäå óðóê 20 ìèíóò êàðìàëàò. Ñî\óíäà òàçà ñóó ìåíåí æóóëàò. Ïîìèäîðäóí 1000 äààíàñû - 3 ãð ûãàò. 1 ì 2 àÿíòêà îðòî î 3000 äààíà щð=í ñåáèëåò. 1 ì 2. àÿíòêà 10 ãð щð=í êåòåò. 2. ÓÐÓÊÒÓ ÑÅÁ. Àÿáàé ñóó ñåáèëãåí èðèíäèãå =íщï êàëãàí щð=í ñåáèëåò. Àíûí щñòщí=í êщêщðò èéèí ê=ìã=íä=é êûëûï èðèíäè ñåáåëåíåò. Щð=íäщ ñåáщщ ì==í=òщ ê= =òòщí ýãщщ ì==í=òщí= áàéëàíûøòóó áîëîò. Äåìåéäå ê= =ò êщíä= äàÿð áîëîò. Щð=í ñåáèëãåíäåí êèéèí 0,5 ñì êàëû\äûêòà èðèíäè ñåáåëåíåò, щñòщ òåãèçäåëåò. Ñåáèëãåí щð=íäщí щñòщí= ïë íêà æàáûëûï êîþëñà íûì æàíà ûñûê æàêøû ñàêòàëûï, áèð êûëêà òåãèç =íщï ûãàò. Ñóáñòðàòòûí íûìäóóëóãó 80% áîëãîíó ìàêñàòêà ûëàéûêòóó. Щð=í =íщщñщ щ щí ý\ îïòèìàëäóó òåìïåðàòóðà Ñíû òщç=ò. Ïîìèäîð ê= =òщí =ñòщðщщä= ý\ íåãèçãèñè áóë ê= =òò=ðäщí =íщï ûãóó ìåçãèëè Ñäà ê= =òò=ð 4 5 ñóòêàäà, Ñäà 6 7 ñóòêàäà æåðäåí ê=ðщí=ò. Ê= =ò =íщï ûãûøû ìåíåí æàðûê ìåíåí êàìñûç êûëóó çàðûë. Òåìïåðàòóðà êщíäщçщ Ñ, òщíêщñщí Ñãà åéèí ò=ì=íä=òщë=ò. Ìûíäàé ðåæèì ê= =òò=ðäщí òàçà, áàêóáàò áîëóøóí êàìñûçäàéò æàíà àëñûç óçàðûøûíàí ñàêòàéò. 5-7 ñóòêàäàí ñî\ æîãîðóëàéò. Êщí ûñûï, àéûòòàé à ûê ìåçãèëäå Ñ, êщí áщðê== óáàêòà Ñ, òщíêщñщí Ñ áîëîò. Ýðòå\ ìåíåí æûëóóëóãó 20 0 Ñ òàçà àðûêòàãû ñóó ëåéêà ìåíåí êщí ñàéûí æå êщí àëûñ áåðèëåò. Ìûíäàé íûìäóóëóêòóí ñàêòàëûøû ê= =òò=ðäщí æàêøû =ð щøщí, òàìûð ñèñòåìàñûíûí êå\ æàéûëûøûí êàìñûç êûëàò. Ê= =òò=ð ûí æàëáûðàê ûãàðãàíäà Ïðåâèêóðäóí 0,01 % ýðèòìåñèí à óó òàìûð èëäåòèíåí ñàêòàéò. Àðàäàí 3 4 êщí =òê=ðщï, êîøóì à àçûê çàò áåðèëñå ê= =òò=ð û\àëàò. Ïàðíèêòèí è èíäåãè àáà àëìàøóóñóíà, íûìäóóëóêòóí ñàêòàëûøûíà ê=\щë áóðóó çàðûë. Àíòêåíè àáà =ò= ûñûï êåòñå ê= =òò=ðäщ êщéãщçщï êî ò. Ýãåðäå íûìäóóëóê íîðìàäàí àøûï êåòñå ê= =òò=ð èëäåòêå àëäûãàò. Îøîíäóêòàí ïàðíèêòèí àñòûí æàíà àðòêû òàðàáûí à ûï, øàìàëäàòûï òóðóó êåðåê. Ïàðíèêòèí è èíå òàì û òщøï=øщ щ щí ïë íêàíûí àñòûíàí äàãû áèð æîëó ïëåíêà òàðòóó êåðåê. Îøîíäî щñòщíêщ ïë íêàäàãû òàì ûëàð àñòûíêû ïë íêàãà òщøщï åòêå àãûï êåòåò. 3. ÏÈÊÈÐÎÂÊÀ (ê= =òòщ êîòîðóï îëòóðãóçóó). Ïèêèðîâêà æàø ê= =òò=ðäщ áèð îðóíäàí ýêèí è îðóíãà ê= щðщщ. Áóë ñàïàòòóó ê= =ò =ñòщðщщíщí íåãèçè. Ê= =òò=ð òîïóðàêòàí ýòèÿòòûê ìåíåí æóëóíàò, àéðûê à òàìûð ñèñòåìàñûí àáàéëîî êåðåê. Îøîíó ìåíåí áèðãå îê òàìûðûí ûì óó çàðûë, ошондо êàïòàë òàìûðëàðû æàêøû ==ð щéò. Ïèêèðîâêà щ щí ý\ =ð щã=í, äåíè òàçà ê= =òò=ð òàíäàëàò. Ïèêèðîâêà êщí áщðê== êåçäå æå òщøò=í êèéèí æàñàëàò. Àáà ûðàéû æàêøû áîëñî, ïèêèðîâêàëàíãàí ê= =òò=ð 2-3 êщí ê=ë=ê=ä= êàðìàëàò. Ê= =òò=ðäщí òàìûðû æàêøû àëûøû щ щí òåìïåðàòóðà êщíäщçщ 20 0 Ñ, òщíêщñщí Ñ áîëóøó øàðò. Щé øàðòûíäà ê= =òò=ðäщ àòàéûí êуë êòîðãî (баштык) îòóðãóçóøàò. Ê=ï щëщê ó óðäà êàãàç, ïîëèýòèëåí ïë íêà, æ=í=ê=é ñщòòщí ïàêåòòåðèí ïàéäàëàíûøàò. Êуë êòóí äèàìåòðè 8 12 ñì, áèéèêòèãè ñì áîëóï æàñàëàò. Êуë êòîð щð=í ñåáщщ щ щí äàÿðäàëãàí òîïóðàê àðàëàøìàñû ìåíåí òîëòóðóëàò. Êуë êêî ïèêèðîâêà æàñîîíóí àðòûê ûëûãû - ê= =òò=ð æàêøû òàìûð àëàò, æàêøû ==ð щéò, ýðòå ì=ì=ã= êèðåò. Ê= =òò=ð ïàðíèêòå =ñòщðщëã=íä= àäåãåíäå ïë íêà êщíäщçщ áèð íå å ñààòêà à ûëàò. Òûøêû òåìïåðàòóðà Ñ áîëóï êàëãàíäà êщí áîþ à ûê òóðàò. 4. Ê+ +ÒÒ ÀÇÛÊÒÀÍÄÛÐÓÓ Ïàðíèêòå ê= =òò=ð ûêêàíäàí êщíä=í êèéèí áèðèí è àçûê áåðèëåò. Ìèíåðàëäûê æåð ñåìèðòêè òåð: 10 ëèòð ñóóãà 5 ãð ñåëèòðà, 10 ëèòð ñóóãà ãð ñóïåðôîñôàò, 10 ëèòð ñóóãà ãð êàëèé òóçó ýðèòèëèï, ëåéêà ìåíåí à ûëàò. à ûëûï áщòê=í ñî\ æàëáûðàêòàð êщéщï êåòïåñè щ щí òàçà ñóó ìåíåí ê= =òò=ðäщ æóóï êîþó êåðåê. Ê=ï щëщê ôåðìåðëåð êîøóì à àçûêòàíäûðóó щ щí òîîêòóí êûãûí êîëäîíóøàò. Íåãèçãè ýðèòìå äàÿðäîî щ щí áèð àêà òîîêòóí êûãûíà ýêè åëåê ñóó êóþëóï, 1 ñóòêà òóðàò. Àíäàí ñî\ îøîë ýðèòìåíè áèð àêà ñóóãà 0,5 ëèòðäåí êîøóï, ñóóãàðûëàò. 5. Ê+ +ÒÒ ÒÀËÀÀÃÀ ÎÒÓÐÃÓÇÓÓÃÀ ÄÀßÐÄÎÎ Äàÿð áîëãîí ê= =òò=ðäщ ûíûêòûðóó щ щí 3-4 êщí êщíщ-òщíщ à ûê êàëòûðóó êåðåê. Ê= =òòщ òàëààãà îòóðãóçóóíóí àëäûíäà 2-3 ñààò ìóðäà ýçèï ñóó áåðèëåò. Àíäàí ñî\ ê= =òò=ðäщ òàìûðûíäàãû ûëàéû ìåíåí ê= щðщï, ÿщèêòåðãå ñàëûíàò. Ýãåðäå àñìàí àéûòòàé à ûê áîëóï, êщí ûñûï êåòñå ÿщèêòåãè ê= =òò=ðäщí щñòщí= êàäèìêè øàëûíûí ïàêàëû ñóóëàï òàøòàï êîþëàò. Áóë ê= =òò=ðã= ê=ë=ê= áîëóï, ñîîëóòïàé êàðìàï òóðàò. Даярдаган: Абдилхамид МАМАШУКУРОВ, нын «Менин кирешелщщ чарбам» долбоорунун агрономконсультанты.

7 7 Томат (помидор) эгилүүчү аянтка фосфордук, калийдик жана органикалык жер семирткичтердин жылдык өлчөмдөрү берилип, күздө айдалат. Эгерде айдоонун астында берилбей калса, жазда жерди малалоонун астында берилет. Органикалык жер семирткичтерге жаныбарлардын кыгы, компост жана жашыл жер семирткичтер кирет. Органикалык жер семирткичтер өсүмдүк үчүн керек болгон бардык азык заттарды камтыйт. Топурактын асылдуулугун бир дэңгээлде кармап туруу үчүн, ар жылы гектарына 7-10 т органикалык жер семирткичтерди берип туруу керек. Ал эми айыл-чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмдүүлүгүн жогорулатуу үчүн ар 4 жылда 1 га жерге т органикалык жер семирткичтерин чачышат. Азыркы мезгилде кыктын жетишпегендиги же аздыгы дыйкандарга белгилүү. Ошондуктан компост даярдоо жерди семиртүүдө эң чоң мааниге ээ. Фермер өзүнүн талаасындагы топурактын асылдуулугун билүү үчүн облустук Агрохимлабораториянын адистерине кайрыла алышат. Ал адистер фермердин талаасындагы топурактан атайын ыкма менен үлгү алышып, анализ жасап беришет. Фермер топурак анализинин жыйынтыктарына жараша кийинки жылы өзүнүн талаасына жетишпеген азык заттарды бере алат. Талаага томаттын көчөтүн отургузуунун схемасы. Жерди тандоо. Жер тегизделгенден кийин жөөктөр тартылып, көчөт 5-7 см тереңдикте отургузулат. Көчөттү талаага салкын мезгилде (түштөн кийин) отургузуу керек, мүмкүн болушунча артынан тез суу коюлат же сугарылган жерге эгилет. Отургузуунун схемасы жердин шартына, климатка, сорттун өзгөчөлүгүнө жараша болот. Көчөттү канчалык эрте талаага көчүрсө, ошончолук жакшы болот (бул томаттын кеч бышуучу сортторуна да тиешелүү). Талаага көчүрүү 1-майга чейин (күн өтө ысыганга чейин) жүргүзүлсө, томаттын өсүпөрчүшүнө жакшы шарт түзүлөт! Жер семирткич берүү. Эгер топурак органикалык жер семирткичтерге бай болбосо, көчөткө талаага отургузулгандан кийин талапка ылайык жер семирткич берилет. Негизинен дыйкандар эки түрдүү азоттук жер семирткичтерди колдонушат. Алар: аммиак селитрасы (курамында 34 % азот) жана мочевина (карбамид, курамында 46% азотту камтыйт). Азоттук жер семирткичтердин жылдык өлчөмү, томаттын өсүү фазаларына жараша төмөнкүдөй берилиши керек. Болжол менен гүлдөөнүн алдында кг/га Селитра, мөмө байлаар алдында 250 кг/га Селитра, 1-2-жыйноодон кийин 50 кг/га Селитра. Азот өсүмдүктүн боюнун өсүшүн жөнгө салат. Жетишсиздиги - түшүмдү төмөндөтөт. Отургузуунун схемасы 1.Талаага гибрид көчөттү стаканчикте 45см х 70см, көчөт/га көчүрүү. 2.Талаага ачык чаңдашуучу көчөттү 40см х 70см көчөт/га (сорт) стаканчикте көчүрүү. 3. Талаага гибрид көчөттү көчүрүү. 40 см х 70 см көчөт/га. 4.Талаага ачык чаңдашуучу көчөттү (сорт) көчүрүү. 35 см х 70 см көчөт/га Талааны эгүүгө даярдоо Ал эми ашык өлчөмдө берилсе илдеттерге жана зыянкечтерге туруксуз келет, түшүмүнүн сапаты начарлайт, адамдын ден соолугуна зыян. Катар аралыктарды иштетүү жана сугаруу. Ылайлуу топуракта жөөктүн эки жагын чаап жумшартуу жана отоо чөптөрдү жоготуу өтө маанилүү. Биринчи чабык дайыма отургузгандан кийин эки жума өткөндө, жаш көчөт тамыр алып өсө баштаганда башталат. Үчтөрт жумадан кийин экинчи чабык жүргүзүлөт. Ар бир сугаруудан кийин сөзсүз жумшартуу керек. Томаттын топурактагы нымдуулукка болгон талабы чоң жана анын жетишсиздиги түшүмдү төмөндөтөт. Сугаруунун оптималдуу болушу үчүн мөмөнүн бышып жетилүүсүн бир аз тездетет, гүлүнүн төгүлүшүн азайтат, мөмө чоң болот жана түшүмдүүлүгү артат. Ал эми топуракта ашыкча нымдын болушу жана абанын жетишсиздиги тамыр илдеттерин пайда кылат. Томатты сугарууда топурактын нымдуулугу 70-80% болушу керек. Ал үчүн топуракты алаканга салып тоголоктоп, черткенде, ал оңой укаланып кетсе, ал нымдуулук 70%тен төмөн. тескрисинче болсо 70%тен жогору. Томат жетилгенге чейин 8-12 күндө бир сугарылат. Мөмө түйө баштаганда 5-7 күндө сугаруу керек. Массалык гүлдөөнү тездетүү үчүн сугаруунун мөөнөтүн узартуу керек. Бул учурда томатты 15 күндө бир сугаруу сунушталат. Сугаруунун зарылдыгынын көрсөткүчү жалбырак ток-жашыл түстө болуп, күндүн ысыгы тийгенде соолугансып калат. Томатты ар бир жолу сугарганда м 3 /га суу берилет. Мульчалоо - жердин бетин ар кандай нерселер менен жабуу деген сөз. Мында көчөттөрдү эккенден мөмөсү бышканга чейин топуракта нымдуулукту, жылуулукту, отоо чөптөрдөн сактоо жана мөмөлөрүнүн жерге тийгенде чирип кетүүсүнөн сактайт. Биздин шартта дыйкандар мульчалоодо түсү ак, кара пленкаларды, саманды, камышты колдонушат. Бадыраңдын көчөтүн даярдоо. Талаага бадыраңдын көчөтүн отургузуунун схемасы. Жерди тандоо. Бадыраң жери түз, күңгөй бет, чириндиге бай, азык заты жетиштүү, жеңил, борпоң топурактуу жерлерде өстүрүлөт. Мында деле томат сыяктуу топуракты даярдоо күздө жүргүзүлөт. Өсүмдүктөрдүн өлгөн калдыктары алынып салынып, см тереңдикте казылат. Жазында отургузаар алдында жердеги нымдуулукту сактоо үчүн жана отоо чөптөрдү өлтүрүү максатында сөзсүз түрдө малалоо керек. Бадыраңды топуракка жылуулук жетиштүү болсо топуракка эле сээп, эртерээк түшүм алуу үчүн көчөт жолу менен өстүрүүгө болот. Көчөт менен өстүрүүдө эске ала турган нерсе, бадыраңдын тамырлары өтө назик, бир аз эле жабыркаса, өспөй куурап калат, ошондуктан алардын көчөттөрүн ар түрдүү идиштерге (6 кабат гезиттен жасалган стакан, пленка стаканы, балмуздактын идиштери ж.б.) топурак аралашмасын толтуруп, 1-2 үрөн салып парниктерде же теплицаларда өстүрүүгө болот. Отургузуунун схемасы: 70 см х 140см х 50см мында гектарына көчөт батат. 70 см - эки көчөттүн катар аралыгы. 140-пушта (бадыраңдын сабактарына калтырылган аралык). 50 см көчөттөрдүн аралыгы. Жылуулукка талабы. Бадыраң жылуулукту сүйгөн, эрте бышуучу өсүмдүк. Ал өсүп өнүгүү үчүн С, мөмөлөө үчүн С жылуулук талап кылынат. Нымдуулукка талабы. Бадыраң нымдуулукка өтө талапкер, бирок аз норма менен батбат сугарууга муктаж. Нымдуулук көп болсо ар түрдүү илдеттер көп болот. Эртең менен кечинде жерге сиңирип сугарбай, аз өлчөм менен жөөктөргө чуркатып сугаруу керек. Топурактын нымдуулугу 80-85% болуш керек. Сугаруунун саны климаттык шартка жараша болот. Азыкка болгон талабы. Бир тонна бадыраң алуу үчүн өсүмдүк топурактан 4,0 кг азот, 2,0 кг фосфор жана 5,0 кг калийди сиңирет. Ошондо жерге ар гектарга т кыкты, кг суперфосфат, кг калийдин кычкылын берүү сунушталат. "Менин кирешелүү чарбам" китебинен алынды. Малчы, шарпты алдын ал! ШАРП - өтө коркунучтуу, курч өтүүчү ача туяктуу жаныбарлардын вирустуу ылаңы. Ылаң калтыратмага чалдыктырат жана ооздун былжыр челин, желиндин жана буттардын терисин оорууга дуушар кылышы менен мүнөздөлөт. Ûëà äàòêû û: Составында РНК болгон риновирустардын уруусуна кирген, фильтрден өтүп кетүүчү өтө майда вирус болуп саналат. Шарпты козгоочу вирустардын иммунологиялык касиеттери боюнча бири-биринен айырмаланган 7 тиби белгилүү. Шарп оорусу айлана-чөйрөнүн ыңгайсыз шарттарынын таасирлерине өтө туруктуу келет. Мал сарайларда күнгө, күзүндө жыйылган чөптө жазга чейин, тоңгон кыкта күнгө чейин ылаң козгоочу жөндөмдүүлүгүн сактайт. Ылаңдаган койдон кыркылып алынган жүндө 50 күнгө чейин вирулентүүлүгүн жоготпойт. Ýïèçîîòîëîãèÿñû: Шарп менен жашына карабастан көбүнчө бодо мал, чочко ылаңдайт, кой-эчкилер жана жапайы ача туяктуулар азыраак жабыр тартышат. Ылаң төл арасында өтө оор өтүп, чыгаша көп болот. Кыргызстандын шартында шарп эпизоотиясы адегенде бодо малдан башталып, андан кийин кой-эчкилерге жугат. Ылаңдын негизги булагы дарттуу мал. Бирок сырткы чөйрөгө ооздо жана башка жеринде пайда болгон ыйлакчалардын сары суусу, сүтү, сийдиги менен бөлүнүп, жемчөптү, төшөлгөнү, шаймандарды, фермерлердин кийим-кечелерин булгап, анын кеңири тарап кетишине шарт түзөт. Êëèíèêàñû: Ылаңдын букма мезгили 2-7 күнгө созулат, кээде 21 күнгө чейин жетиши мүмкүн. Бардык малдарда оорунун клиникалык белгилери бирдей болот. Ылаң өтө тез өөрчүйт. Дарттуу малдын денесинин жалпы температурасы 40 0 Ска чейин көтөрүлөт, шайы бошоп, тоют жебейт. Дарттанган жерлеринде ыйлакчалар пайда болгондон кийин температурасы алгачкы калыбына келет. Бододо, өзгөчө уйларда шарп башка малдардан айырмаланып өтөт. Биринчиден, ооздун былжыр челинде андан кийин желинде, кундуз муундарында жана салааларында ыйлакчалар пайда болот, оозунан шилекейи чубуруп агат. Ылаңдаган саан уйлардын желини дээрлик жараланат, сүтү азаят. Бооз уйлар ылаңдаса, көпчүлүгү музоо салат, өлүк музоолорду тууйт. Бодо малда да шарп ырбаак, же ырбаак эмес формада өтөт. Ылаң ырбап өткөндө дартка чалдыккан музоолордун, торпоктордун көпчүлүгү өлүмгө учурайт. Ырбаак эмес формасында өткөндө ылаңдаган мал тез эле айыгып көп чыгымга учурабайт. Äèàãíîçó: Шарп ылаңын өз убагында байкап, тезинен диагноз коюу чоң мааниге ээ, анткени бул ылаң өтө жугуштуу болгондуктан тезинен көп малга жугуп, кеңири тароо коркунучун туудурат. Ылаңдын диагнозу клиникалык жана эпизоотологиялык маалыматтардын негизинде коюлуп, лабораториялык изилдөөлөр менен ырасталат. Èììóíèòåò: Шарпка каршы бир нече вакцина колдонулат. Аларды вирусту козгогон тиби аныкталгандан кийин гана колдонууга болот. Ошого жараша вирустун бир тибине каршы даярдалган вакцина колдонулат. Вакцинаны теринин алдына куят. Иммунитет 2-3 жумадан кийин пайда болуп, 6 айга чейин созулат. Àëäûí àëóó: Шарптын кеңири тарап кетишине жол бербөө үчүн биринчи эле ылаңдаган малды өз убагында аныктап, андан кийин ал чарбадан башкаларына тарап кетпегендей натыйжалуу чараларды колдонуу зарыл. Шарп ылаңы аныкталар замат чарбага карантин жарыяланат. Карантиндин убагында башка жакка мал чыгарууга, мал алып келүүгө тыюу салынат. Шарп чыккан чарбага келүүчү жолдорду бекитип, айланып өтүүчү жолдорду белгилейт. Чарбадан бардык ылаңдаган мал өзүнчө топко бөлүнүп, дарылоого алынат. Алар менен иштеген жумушчулар, ветеринардык кызматкерлер, халаттар, бут кийимдер жана керектүү дарылар менен толук камсыз болууга тийиш. Ылаңдуу пункттан карантинди бардык ылаңдаган мал толук айыккандан же союлуп жок болгондон 21 күн өткөндөн кийин гана алат. ЖА ААК

8 Áåëåñ 13-апрель, 2015-жыл Койдун жүнүнөн жасалган буюмдар - пайдалуу Базар-Коргон районунун борборунда «Кылым мурасы» аттуу кол өнөрчүлөрдүн кооперативи иштейт. Анын төрайымы нын Базар-Коргон райондук консультанты Абазова Айжамал. Алгач нын аракети жана Айжамалдын уюштуруучулук демилгеси менен Беш-Бадам айылында «Ак ниет» өз ара жардамдашуу тобу түзүлгөн. Кийин ал топ Базар-Коргон райондук жумушсуздарды жумуш менен камсыз кылуу борборунда каттоодо турган, өз алдынча иштеп жүргөн топтор менен биргеликте «Кылым мурасы» кол өнөрчүлүк кооперативи түзүлгөн. «Кылым мурасы» кооперативи койдун жүнүнөн кыздар-балдарга баш кийим, тапочка, мобильдик телефон салгыч, сумка, шырдак, кийиз жасап өздөрүнүн өнөрлөрүн кыздарга үйрөтүп келишүүдө. Жакында Айжамал Абазова нын облустук кеңсесинде Жаштар канатынын кыздарына тренинг өткөрдү. Тренингде кыздар кышында үйгө кийип жүрүүчү тапочка жана отургучка төшөлүүчү төшөкчө жасаганды үйрөнүштү. нын Жаштар канатынын кыздары: Кыргызалиева Гүлжамал, Азимжанова Меерим, Казакова Элмира, Турсунбаева РМР «Сапаттуу үрөн алууга мүмкүндүк» долбоору Каныкей, айыл тургундары Тагаева Күмүшкан, Акбаралиева Роза, Саматова Турдукандар өздөрүндө дагы бир кесип жаратышты. "Биз кыргыз кыздары болгондон кийин, койдун жүнүнөн ден соолукка пайдалуу, жылуу жана арзан баадагы буюмдарды жасап үйрөнүшүбүз керек" дешет, кыздар. Үч күндүк тренинге катышкандар тренинг үчүн 150 сомдон акы төлөштү. Бирок алар алган билим-кесиптерине терең ыраазы болушту. РМР «Сапаттуу үрөн алууга мүмкүндүк» долбоорунун максаты - кызыккан жана киреше табам деп аракет кылган фермерди сапаттуу үрөн жана консультациялар менен камсыздайт. Жазгы маалда акча маселеси тартыш болгондуктан, көп фермерлер сапаттуу урөн ала алышпай калат. Бул долбоор жазгы маалда фермерлерге жеңилдиктерди берет. Үрөндүн 50 пайызын алган учурда, 50 пайызын түзүлгөн келишимдин негизинде күзүндө түшүм алгандан соң төлөшөт. Бул долбоор 2014-жылдын ноябрь айынан бери иштеп келе Көчөт отургузуунун 10 кадамы 1. Көчөттүн даректүү сортторун тандоо, көчөттү экпестен туруп, мүнөздөмөсүн билүү, кандай түшүм алаарын түшүнүү зарыл. 8 Элет эли илгертен мөмө-дарактардын көчөттөрүн отургузуп, бак тигип, андан түшүм алып, үзүрүн көрүп келишүүдө. Көчөт отургузуунун элдик ыкмасын бардыгы эле биле беришпейт. Билишсе дагы маанилүү жерлерине көңүл бурбай келишет. Натыйжада менин багым жакшы түшүм бербей жатат деген нааразычылыктар эл арасында көп кездешет. Ал үчүн элдик ыкманын кадамдарын сиздерге сунаштайбыз. жатат. Азыркы күнгө РМР «Сапаттуу үрөн алууга мүмкүндүк» долбоорунун алкагында БазарКоргон, Сузак, Ноокен райондорунда топтор түзүлүп, жалпы 11 топ бар. 126 фермер 50 пайыз акчасын төлөп помидор, бадыраң, жүгөрү, дарбыз ж.б жашылчалардын үрөндөрү, гилас, алманын көчөттөрү жана консультациялар менен камсыз болушту: Ноокен районунда 3, Сузакта 4, БазарКоргондо 4 топ ушул долбоор боюнча иштешет. Гүлжамал КЫРГЫЗАЛИЕВА, долбоордун координатору. 7. Казылган чуңкурчага көчөттү отургузганда тамыр жана сабактын ортосунда шакекчесин 5 см ден терең көмбөш керек. Себеби, тамыр шакекчеси терең көмүлгөн мөмөлүү дарак жакшы түшүм бербейт. 3. Көчүрүлгөн көчөттөргө үшүккө урунуудан, күндөн, шамалдан зака жеп калбоосу үчүн, өтө маани берип, аны алдын алуу зарыл. 4. Көчөттү эгээрден мурун жерди көчөт отургузууга пландаштырып алуу керек. Ал үчүн сугат суу жетиштүү, топурактын асылдуулугу жогору жерлерди тандап алуу шарт. 2. Көчөттү көчүрүү көчөттүн уйку мезгилинде жүргүзүлүүсү зарыл (күзүндө көчөттөр тыныгууга киришет, аны уйку мезгили деп коёт). 5. Көчөт отургузууга жерди терең жана кенен казуу керек. Кеминде аянты 50см х 50см, тереңдиги дагы 50 см болушу зарыл. 6. Көчөттү отургузаарда тамырчалар узун болсо, учтарынан кыркып кыскартуу зарыл. Көчөттүн шактарын дагы кыркып кыскартып, ашыкча шак калтырбоо керек. Мунун мааниси суу жогору көтөрүлгөндө ашыкча шактарга тамыр сууну жана андагы азык-заттарды толук кандуу жеткирип бере албайт. Мындан сырткары, ашыкча шактар шамал болгон учурда, тамырды козгоп, абанын чуңкурчага кирип калуу коркунучун туудурат. 8. Көчөттү топурак салып отургузгандан кийин, топруракты тебелеп таптабоо керек. 9. Көчөттү отургузаары менен суу куюу зарыл. Суу куйгандан соң, топурактагы аба жогору чыгып кетет да суу менен толук камсыз болууга шарт түзүлөт. 10. Көчөткө суу куюлган соң, топурактын бетин органикалык жер семирткич (компост, чиринди, жалбырак, майда чырпыктар ж.б.)менен мулчалоо зарыл. Бул топурактын жарылып кетүүсүнөн жана суунун тез бууланып кетишинен сактайт. ЭСКЕРТҮҮ: Жогорудагы кадамдар толук аткарылгандан кийин, талапка ылайык көчөттөрдү өзүнүн нормасында, өз убагында сугаруу жана азыктандыруу керектелет. Даярдаган, Тойчубай МАМАТОВ, нын агроном-консультанты. ëåñ Á åгезити Ãезиттин ээси: Æалал-Абад Айылдык Консультациялык кызматы Биздин дарек: Жалал-Абад шаары, Курманбек к=ч=сщ 10, Башкы редактор: Кщб=лщк тел:(03722) , факс: , rasja@rasja.kg Базаркул АСАНБЕКОВ Нускасы 1310 Гезит Жалалабат АККнын компьютеринде терилип жана жасалгаланды. Жасалгалаган: ММКны колдоо боюнча борбор фондунун басмаканасында басылды. Айжамал Махмуд кызы Гезит 2000-жылдан бери чыгат Бишкек шаары, Горький к=ч=сщ, 1-б. Буюртма 900.