Åndelig og eksistensiell omsorg i flerkulturelt perspektiv 08. november 2017

Transkript

1 Åndelig og eksistensiell omsorg i flerkulturelt perspektiv 08. november 2017 Sidan eg har 1/2 time på meg til å seie noko om dette enorme temaet, må eg velge meg eit fokus. Ein kan ønske seg meir kunnskap og det er viktig at vi lærer så mykje som muleg om framande kulturar, men det er ikkje muleg for alle ansatte i sjukehuset å tilegne seg så mykje kunnskap som ein kunne ønske. Eg trur ikkje det er slik vi kan løyse dei utfordringane som kjem med eit større kulturelt mangfald. I alle fall ikkje i første omgang. Eg har heller ikkje all verden av den kunnskapen. Det eg har ein dela av, er grunleggande religiøs og eksistensiell kompetanse og eg trur i grunnen at det er der vi må begynne. Det eg tenkjer å bruke denne halvtimen til, er å gi dokke litt meir interesse for og kanskje aller mest gi dokke mot til å møte dei eksistensielle behova som oppstår i møtet med den enkelte pasienten, uansett kulturell eller religiøs tilhørigheit. Der er mange ulikheiter og vi må vere obs på dei, men eg trur ikkje det er der vi skal begynne den eksistensielle samtalen. Eit sterkt fokus på forskjellane kan også bidra til avstand og utryggheit. Det er altså fint om helsepersonell vil bruke tid og krefter på å sette seg inn i dei forskjellane, men ikkje la følelsen av manglande kunnskap hindre deg i å tilby ein eksistensiell samtale eller andre former for nærheit rundt eksistensielle behov. Der er likevel ei ulikheit som er såpass grunnleggande at eg skal seie litt om den. I kulturar som er mindre sekulariserte enn våre, feks. Asia og Afrika og nokre urfolk-kulturar (samisk), finn ein grunnleggande større audmjukheit overfor Guds vilje eller det ein også kanskje kan kalle skjebne. Det kan ha konsekvensar i forhold til helse: Det direkte fokuset vi har på sjukdom og diagnosar som noko vi kan kontrollere og forstå, kan opplevast som respektlaust og fordømmande. > «i Asia generelt gir man ikke budskapet om en dødelig sykdom direkte til pasienten. Man tenker at det er håp når det er liv og formulerer budskapet på en annen måte og gjerne til noen i familien. > semittiske kulturar har ofte motstand mot å avslutte behandling. Gud skal bestemme, så alle skal behandlast mest muleg uansett alder. I respekt for Gud og i respekt for dei gamle. > i samiske samfunn kan det gi utslag i uvilje mot å snakke om sjukdom: ein styrer ikkje framtida sjølv. Dersom kroppen eller sjela ikkje har det bra, ventar ein og ser. Det å tåle smerte er viktig fordi ein ikkje skal belaste andre med sin eigen lidelse. Kommunikasjonen rundt slike ting er ofte indirekte.

2 Mye av samhandlingen i desse kulturene handler om å passe på at man ikke skal tape ansikt. I østlige kulturar er man fra man er bitteliten lært opp til å tenke at man ikke må krenke andre. Hos oss opplever vi ofte dette som dobbeltmoral og forsøk på religiøs kontroll. Hos oss blir det fort ein debatt om ytringsfriheit ut av det. I Midt-Østen og Asia er det mer utbredt at du i samhandling med andre skal være forsiktig, så du ikke krenker en person ansikt til ansikt. En «dårlig tilbakemelding» rundt helse går derfor ofte gjennom et mellomledd. Det betyr ikkje nødvendigvis at vi skal prøve å lære oss å gjere det på ein østlig måte, men ein kan vere obs på det dersom kommunikasjonen byrjar å lugge eller bli trykkande. OBS! Krenkelsen henger så løst at folk krenkes hele tiden, men de er også mye bedre enn oss på forsoning» Det følgjer ofte ei løysing med eit problem. Eg tenkjer det handlar om at vi har ulike verdsbilde. I ein kultur der Gud, eller «kreftene» er ein åpenbar faktor, vil samtalane og språket bli litt annleis. Vi kan fort tenke at det er primitivt og gammaldags, men ein kan også tenke at dette handlar om poetisk eller narrativ formidling som på sine måtar kan vere vel så presis og i alle fall vel så heilheitlig som det vitenskapelige. Korleis øver ein opp sin eigen sensitivitet rundt dette og korleis nærmar ein seg eit anna menneske sitt innerste? Eg er grunnleggande oppteken av å alminneliggjere det å møtest i det eksistenesielle og i det åndelege. Det handlar om å «ordsette» tankane og følelsane rundt dei store, åpne spørsmåla med eller uten Gud. Dette er spørsmål som ofte blir aktualisert i møte med lidelse. - Meining i livet: Kva er vakkert og viktig i livet? Kva gir meg lyst til å leve? - Meining i sjukdom og krise: Kvifor meg? - Kjærleik: Er eg verd å elske? Er eg verd å elske no når eg er sjuk? - Skuld: Er eg verd noko sjølv om eg er skuldig? Vil menneska hate meg? Vil Gud straffe meg? - Redsel: Det kjennest tomt og einsamt. Kva kan gi meg tryggheit no? - Sorg: Eg vil så gjerne leve. Korleis kan eg forsone meg med at eg skal dø? Ja, ulike kulturar har ulike svar på desse spørsmåla, men spørsmåla er nok ikkje så ulike. Vår kultur er ganske tilkneppa og sjenert på åndelegheit og på store følelsar. Vi er opptekne av retten til privatliv.

3 Di grad av åpenheit og tryggheit vil i stor grad bestemme kor mykje pasienten tør å kome fram med av sine eigne tankar. Det handlar ikkje om å utlevere sitt eige, men det handlar nok til dels om å ha tenkt det igjennom. Eg definerer meg som kristen, men som samtalepartner vil eg heller ha ein reflektert, åpen og varm humanetiker eller muslim enn ein kristen som berre har kjøpt eit ferdig sett av tankar og som ramsar opp bibelvers og dogmar. Personlegdom tel ofte like mykje som kulturen. Fordi di tryggheit er den viktigaste reidskapen du har, er det viktig å ha tenkt litt rundt sitt eige. Dersom ein skal gi åndeleg og eksistensiell omsorg, kan ein ikkje vere heilt blank på desse fenomena i sitt eige liv. Kva er ditt menneskesyn? Korleis er det forankra? Er du sjølv redd for å dø? Kor mykje følelsar toler du? Kva svarar du dersom du blir spurt om eigen religiøse ståstad? Åndeligheit og religion Kjenner du deg framand overfor begrepet åndelegheit? Du veit antakeleg kva det er. Du har sote på Keiservarden og sett ut over havet og kjent deg liten på ein god måte. Det er ein god måte å beskrive åndelegheit på: å kjenne seg liten på ein god måte. Å ane ein samanhang ein ikkje rår over og gi seg over til den. Min längtan är inte min. Den är gammal så som stjärnorna. Född ur Intet engång som de, ur den gränslösa tomheten. Suset i träden, vågens slag mot stranden, de stora bergen långt borta de väcker min längtan. Men inte till någonting här. Till något oändligt långt borta, någonting för länge sen Djupast sett trur eg den kjensla du får på Keiservarden eller under ein spesielt klar stjernehimmel er den same kjensla som får den gamle muslimske kvinna til å sukke «Insh Alla» - «Viss Gud vil» - eg overgir meg til det som er større enn meg.

4 Åndelighet kan defineres som menneskets dype behov for å oppleve at det er en del av en helhet, av å høre sammen med noe som er større enn seg selv.» Nokre av oss som investerer i eit definert livssyn ein religion eller eit tankesett som tar desse tema opp i seg. I utgangspunktet er ikkje dét spesielt flaut eller personleg, men mange kjenner at det fort blir for intimt. Vi er ganske private på religion i vår kultur. Samtidig har mange ei oppfatning av at åndelegheit og særleg religion er primitivt og at det av den grunn er litt flaut. Den kjenner eg at eg har veldig behov for å korrigere. Religion er mange ting mellom anna er det poetisk og fortellingsbasert livsforståelse. Dét kan vere primitivt eller førvitenskapeleg, men det kan også vere den mest intellektuelle øvelsen som er. Alle har eit livssyn. Så er det nokre av oss som tek det litt lenger og sluttar oss til ein organisert religion. Den kan vi finne fram til på eiga hand, men ofte arvar vi den av foreldra våre. Eg har arva mi religiøse overtyding. Eg trur eg er for rasjonell til at eg ville oppsøkt det på eiga hand. Eg er glad for den arven. Den har utfyllt virkelegheitsforståelsen min på ein positiv måte og eg har halde fast i mi eiga tru, og gjort den til ein fagleg og yrkesmessig plattform, trass i ei ganske rasjonell personlegheit. Religion har prega alle samfunn fram til ganske nyleg, men frå slutten av 1800-talet og framover har det blitt meir og meir ein personleg sak. Her i Norge, men endå tydelegare sør i Europa, har det siste åra vore mange konflikter rundt dette med religion i det offentlege rommet. Skremt av eksteme grupper og haldningar har ein prøvd å fjerne flest muleg religiøse uttrykk frå alle offentlege område og definert religion som ei rein privatsak. Det har vore viktig og rett å rydde i dette, for kristendommen har hatt hegemoni og veldig stor inflytelse i vestlig kultur i over 1000 år. Den tida er forbi. No er der prinsipielt sett både ateistiske og andre religiøse strøymingar som har like stor «rett» på å definere virkelegheita, sjølv om det vil ta tid å kome dit i praksis. Spørsmålet er, som alltid, kor langt det er muleg å kontrollere eit slikt livsområde gjennom lovverk. Og kor langt er det ønskelig å regulere det? Det er ein viktig diskusjon som ikkje alltid er så lett å halde på eit sakleg og respektfult nivå. For; uansett kor mykje ein definerer religion som privatsak, så berører åndelege tema og spørsmål også dei offentlege arenaene. Åndeleg omsorg i helsevesenet er eit typisk eksempel på det. Ein kan gjerne ønske at religion og politikk ikkje er tema i møte med pasientar, men slik er det jo ikkje. Vi er heile menneske. Vi kan ikkje fjerne det, men vi kan lære å oppføre oss på dette området. Det er ikkje berre religion som er privat og offentleg og følsomt på ein gong. Seksualitet, for eksempel. Vi kan ikkje forby folk å synge såre kjærleikssongar eller å flørte på offentleg stad. Det må vere lov å legge an på eit anna menneske. (Apropos me-too kampanjen.) Flørt er grunnlaget for at vi overlever som art, men vi veit litt om at på dette området er heilt nødvendig med takt og tone og av og til må vi endåtil ha reglar for eksempel i forhold til alder og roller. Religion har noko av det same i seg. Det er mykje uklar makt i det. På den andre sida: religion på sitt beste er meningsfullt og helsebringande. Dei dummaste og dei klokaste menneska eg har møtt har vore religiøse.

5 Genuin interesse for eit anna menneske Åndelig eller trivielt: det er ingenting som er så lindrande som genuin interesse. I den bekreftar du så til dei grader den andre. Kjærleik er å anerkjenne den andre sitt fulle verd og gi vedkommende det dei treng i staden for det dei fortener. Kanskje handlar det framfor alt om å sette seg ned og stille det enklaste, næraste og åpnaste og minst kunnskapskrevande spørsmålet du kan: Kva tenkjer du på? Då har ikkje du noko ansvar for kva retning samtalen tar, og du gir pasienten muligheit til å velge kor nær han/ho vil kome. Då er det på pasienten sine premissar. Du må berre vere klar til å ta imot. Kanskje må du stille spørsmålet fleire gongar. Dersom du tenkjer at dette andre mennesket er interessant og verdifullt både mellommenneskelig og kulturelt, då klarer du å formidle dét. Og då har du skapt eit så trygt rom at den andre kan kome med sine behov. Kanskje alt på ein gong. Kanskje litt etter litt.