Folgefonna nasjonalpark. Føreord

Transkript

1

2 Føreord I samband med den planlagde etableringa av "Folgefonna nasjonalpark" blei det i 1999 starta ein førebels konsekvensutgreiing som mellom anna omfatta kvartærgeologi/ geomorfologi. Fyrste delrapport i denne utredninga vart utført av Sigurd Sandvold og Joachim Riis Simonsen ved Institutt for geografi, Universitetet i Bergen (UiB), og konsentrerte seg om den relevante geofaglege litteraturen frå Folgefonnhalvøya med kringliggjande område. I tillegg vart flyfototolking og korte felt synfaringar i utvalde delområde nytta til å lage eit førebels (og grovt) kvartærgeologisk kart over området i og rundt den planlagde Folgefonna nasjonalpark. Landområdet som kan omfattast av nasjonalparken er stort og dels vanskeleg tilgjengeleg, og under arbeidet med fyrste delrapporten vart det tidleg klart at det einaste som gav ein god nok oversikt over kvartærgeologien var (tidkrevjande) synfaringar i felt. I samråd med Miljøvernavdelinga, Fylkesmannen i Hordaland, blei det derfor semje om å følgje opp første delrapport med meir omfattande feltarbeid i 8 utvalde dalføre kring Folgefonna sommaren Disse dalføra er Muradalen, Guddal/Hilldal, Enesdalen, Furubergdalen, Bondhusdalen/Fynderdalen, Sandvikedalen, Raunsdalen og Buerdalen. Samstundes med ein kvartærgeorgisk kartlegging av desse dalane blei det semje om å vurdera den samla geofaglege naturverdien frå eit område til eit anna gjennom å kvantifisera observasjonane etter formtype og kvalitet basert på eit system utvikla av fyrsteamanuensis Jan R. Sulebak ved Institutt for geografi, UiB. Feltarbeidet er i stor grad utført av Jostein Bakke, men med deltaking av Morten Diesen og Joachim Riis Simonsen. Ein del observasjonar som vil inngå i Morten Diesen si hovudfagsoppgåve ved Geologisk institutt, UiB, er innarbeida i rapporten. Bergen 23. november 2000 Svein Olaf Dahl Koordinator for den geofaglege utgreiinga side 1

3 Innhaldsliste Forord Berggrunnsgeologien på Folgefonnhalvøya Tidlegare arbeid i regionen Geomorfologi og kvartærgeologi i Hordaland Kvartærgeologi Utvikling av storformene Siste istid og deglasiasjonen i Hardanger Oppsummering av alternativ modell for isutbreiing i Hardanger Skildring av jordartane Morenejord Morenemateriale, samanhengande dekke, stadvis med stor tjukkleik Morenemateriale, usamanhengande dekke Randmorenerygg Moreneryggar etter botnbre Breelvavsetningar (glasifluviale avsetningar) Elveavsetningar (fluviale avsetningar) Marint materiale Forvitringsmateriale Forvitringsmateriale, samanhengande dekke (også talus, fjellskred, snøskred, grovemassestaumar) Forvitringsmateriale, usamanhengande dekke Blokkhav, stadeigent (autoktont) dekke Blokkhav ikkje stadeigent (alloktont) dekke Torv og myr (organisk materiale) Skildring av dei ulike landformene Randmorenar Breelvdelta Plastiske former Metodar Kvartærgeologisk kartlegging Verdivurdering Muradalen Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Guddal/Hilldal Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar...28 side 2

4 7.3 Vurdering av verneverdi Oppsummering Enesdalen Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Furubergdalen Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Bondhusdalen/Fynderdalen Skildringa av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Sandvikedalen Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Raunsdalen Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Buerdalen Skildring av dalens hovudelement Enkeltlokalitetar Vurdering av verneverdi Oppsummering Konklusjon Folgefonnhalvøya - eit vitskapleg viktig område Kvifor er det viktig å forstå Folgefonna? Vitskaplege interessante observasjonar i høve til vern Referanseliste...63 side 3

5 Figurliste Figur 1 3D modell av Folgefonnhalvøya....7 Figur 2 - Oppsummering av gjeldande yngre dryas modell for heile Sør-Noreg (tjukk strek er Yngre Dryas marginen) (etter Anundsen 1985) Figur 3 - Tid-distanse-diagram for Hardangerfjorden etter gjeldande ismodell. Historia er bygd på dateringar frå området kring Hardanger, Bergen og Voss. I høve til denne modellen er Halsnøy og Herdla ved Askøy avsett av yngre dryas isen (Mangerud 2000) Figur 4 - Lengeprofil av Hardangerfjorden etter Follestad (1972). Profilet er trekt inn i området som omfatta dette studiet. Lokalitetane med lokalglasiasjon kjem direkte i konflikt med modellen til Follestad. Det er vanskeleg å skjøna at Hardangerfjorden var fylt med is samstundes som botnbreane i Jondal eksisterte (Bakke 1999) Figur 5 Moreneryggen på Gygrastol. Randmorenen er spor etter eit stort isdekke som har gått ut Hardangerfjorden...18 Figur 6 Utsyn oppover Muradalen med Andersfjell sentralt i biletet. Legg merke til den fluviale vifta som kjem ut sidedalen. Gradienten tyder på påverknad av snøskred Figur 7 Skuringstriper ved Treo. Dei indikerer ein isretning som har gått ut dalen Figur 8 Eksempel på talusskråningar i Muradalen...26 Figur 9 Guddal med sine særmerkte terrassar. Dei øvste representerer truleg marin grense i området...27 Figur 10 Raskjegler på sørsida av Hilldalsvatnet. Dei flottast utvikla avsetningane i Guddalen er alle dei ulike skredformene...28 Figur 11 Bilete er teke frå enden av Hilldalsvatnet sørover der elva forsvinn under to store raskjegler...28 Figur 12 Ei klassisk skredvifte ved Trollhaugane. Då her er mykje vegetasjonen på vifta tyder det på at denne ikkje er særleg aktiv i dag Figur 13 Den gamle og inaktive sanduren i Guddalsdalen. Til høgre for vegen ser ein spor etter eit gamalt elveløp Figur 14 Eit av dei mest klassiske landskapselementa i Enesdalen. V-forma kanyon med mektige lausmasseavsetningar distalt...32 Figur 15 Syner eit parti av elva som renn i botnen av Enesdalen. Det kalde vatnet frå breen gjer at det er eit lag av damp over elva. Bilete er teke nær fjellterskelen som gjer at elva har den karakteristiske forma...33 Figur 16 Flyttblokk oppå ein av moreneryggane etter dalbreen nist i dalen. Denne blokka er truleg dumpa av da lbreen mot slutten av førre istid Figur 17 I venstre kant av bilete ligg ein rygg langsetter elva. Dette er ein skredvoll kasta opp av eit årleg snøskred som går på høgre side av dalen. Når skredet treff elva vert materialet i elva slynga opp med voldsam kraft Figur 18 Endemorene i munninga av Furubergdalen. Ryggen er nesten 30 meter høg Figur 19 Eit viktig formelement i dalbotnen. Ei rundsva med aktiv frostforvitring side 4

6 Figur 20 Furubergdalen sett nedover mot fjorden. Dei slake gradientane på høgresida av dalen skuldast aktive snøskredvifter. Dette er synleggjort av svært lite vegetasjon på viftene...38 Figur 21 Øvre del av Furubergdalen. Til høgre for vatnet ligg ei større vifte, danna av skred og vatn Figur 22 Blåisen i Bondhusbreen. Fronten ligg 450 moh., i den vesle istid låg fronten 350 moh. (Foto Joachim Riis Simonsen)...41 Figur 23 Bondhusbreen i Bilete er teke av K. Knudsen (Billedsamlingen Universitetsbiblioteket UiB). På grunnlag av dette biletet er det mogeleg å fastslå nøyaktig når den vesle istid nådde sitt maksimum...42 Figur 24 Skredet som demmer opp Bondhusvatnet sett frå lufta. Nist mot fjorden ligg Sunndal (Foto Joachim Riis Simonsen)...43 Figur 25 Sanduren i nordenden av Sandvikevatnet (Foto Anbjørn Høivik)...46 Figur 26 Restar av svært forvitra dalskuldre på austsida av Sandvikedalen...47 Figur 27 Bilete er teke oppover Sandvikedalen med dalenden inn mot breen i bakgrunnen Figur 28 Randmorenen i enden av Sandvikevatnet. Morenen er samansett av mykje skredmateriale som breen har skubba framfor seg på sin veg over Sandvikvatnet...50 Figur 29 Sandvikevatnet med sanduren i nordenden og randmorenen i andre enden (Foto Anbjørn Høivik)...51 Figur 30 Raunsdalen innover mot passpunktet i Kvitnodalen der vatnskillet over mot vestsida av breen ligg. Morenelandskapet er tydeleg i forgrunnen...52 Figur 31 Flyfoto (Fjellanger Widerøe) som syner Raunsdalsvatnet og moreneryggane avsete frå Dettebrea...53 Figur 32 Bilete teke av K. Knudsen (Billedsamlingen Universitetsbiblioteket, UiB) på slutten av 1800 talet. Syner korleis Buerbreen låg mot slutten av den vesle istid Figur 33 Slik såg sanduren i Buerdalen ut under den vesle istid (Foto K. Knudsen, Billedsamlingen Universitetsbiblioteket, UiB). I dag er sanduren framleis aktiv men grunna mindre vassføring er det mykje skog utover flata. Hovudlaupet går i høgre side av sanduren sett ovanifrå...57 Vedlegg Nr 0 Teiknforklaring kvartærgeologisk kart. Nr 1 Kvartærgeologisk kart Muradalen Nr2 Kvartærgeologisk kart Guddal/Hilldal Nr3 Kvartærgeologisk kart Enesdalen Nr 4 Kvartærgeologisk kart Furubergdalen Nr 5 Kvartærgeologisk kart Bondhusdalen/Fynderdalen Nr 6 Kvartærgeologisk kart Sandvikedalen Nr 7 Kvartærgeologisk kart Raunsdalen Nr 8 Kvartærgeologisk kart Buerdalen side 5

7 1.0 Berggrunnsgeologien på Folgefonnhalvøya Berggrunnen på Folgefonnhalvøya er i hovudsak delt inn i fire formasjonar. Desse er Rjukan-, Seljord-, Heddal-, og Bandakgruppa. Alle formasjonane tilhøyrer Telemark supergruppe (Askvik 1995). Mesteparten av geologien er frå den øvste formasjonen, Bandakgruppa. Bergartane er for det meste basaltiske og rhyolittiske vulkanske bergartar. Det er også innslag av sedimentære bergartar ( mill. år gamle). Etter avsetjinga av Telemark supergruppe har området vorte utsett for to orogene fasar. Den fyrste vert kalla den Sveko-Norvegiske fjellkjededanninga ( mill. år gamle). I de n siste orogonesen, kalla den Kaledonske fjellkjededanninga ( mill. år gamle), vart mykje av dei sedimentære bergartane utsette for metamorfose. På grunn av denne orogonesen er det mest vulkanske og metamorfe bergartar som er bevart. I tillegg har dei fleste folder og forkastingssoner opphav frå denne tida (Askvik 1995). Folgefonnhalvøya har grunna ulik metamorfose og intrusivar ei heil rekkje med bergartar. Av intrusivar kan nemnast granitt, monzodioritt, granodioritt, meta-gabbro, serpentinitt, kleberstein, aktinolittfels og talkskifer. Av suprakrystallbergartar finst det agakvasitt, metabasalt, polymikt rhyolittdominerte konglomerat, meta-andesitt og meta-dactitt (Ingdahl et al. 1990) Tidlegare arbeid i regionen Dei fyrste vitskaplege kjeldene om Folgefonna er S. A. Sexe si bok om Sneebreen Folgefond som kom ut i Her er det illustrasjonar og kartskisser som viser dei mest kjende brefalla (Bondhusbreen, Buerbreen og Blåbreen) og dessutan ei topografisk skildring av breen og nokre målingar av temperatur i is, sprekkemønster og isrørsle. I 1905 kom J. Rekstad (1905) med ei topografisk skildring av nokre av utlauparane frå Folgefonna. Her vert det presentert bilete av Buerbreen, Bondhusbreen, Pyttabreen og Blomsterskardsbreen, alle tekne i Tidlegare ( ) hadde fotografen Knut Knutsen vore i regionen og teke bilete av breen. Desse bileta har vore til stor hjelp ved rekonstruksjon av den siste store breframstøyten på Folgefonna (Tvede 1972; Bjelland 1998; Simonsen 1999). Utover på 1900-talet er det mange skildringar frå Folgefonna i Den Norske Turistforening sine årbøker og i lokale bygdebøker og turistforteljingar. Frå midten av 60 -talet har det vore gjort mykje arbeid på og kring Folgefonna. Grunnen er to store kraftutbyggingar som tek smeltevatn frå breen til produksjon av elektrisk kraft. I samband med dette vart det utført massebalansemålingar og andre målingar for å kartlegga kor mykje vatn det var mogeleg å ta ut av Folgefonna (Tvede 1972; Tvede & Liestøl 1977). I side 6

8 Figur 1 3D modell av Folgefonnhalvøya (Illustrasjon Kjell Helge Sjøstrøm). side 7

9 1975 starta Statkraft eit prosjekt der ein skulle henta ut smeltevatnet under Bondhusbreen gjennom eit subglasialt smeltevassuttak. Dette gjorde det mogeleg å utføre ei rekkje interessante glasiologiske målingar under isen (Hagen et al. 1993). Av dei geologiske undersøkingane som er gjennomførte i regionen, er det lite som er gjort på holosene brevariasjonar. Det meste av arbeidet er knytt til deglasiasjonen, yngre dryas og "den vesle istida". I 1944 skreiv Isak Undås (Undås 1944) ein artikkel om når Hardangerfjorden vart isfri. Dette har seinare vorte følgt opp av ei rekkje vitskapsfolk. Når det gjeld Hardangerfjorden og geomorfologien kring den, er det og gjort mykje arbeid. Follestad (1972) freista å laga ein deglasiasjonshistorie for Hardanger ved hjelp av geomorfologiske undersøkingar. Vidare har det vore granska ein god del på isutbreiinga i ytre delar av fjorden (Aarseth & Mangerud 1974; Aarseth et al.1997). Holtedahl (1975) kartla Hardangerfjorden sin geologi og fjordbassenget submarint ved hjelp av borkjernar. Hamborg og Mangerud (1981) kartla isrørsler langs Hardangerfjorden ved registrering av isskuringsstriper. Hamborg (1983) konstruerte eit strandlinjediagram for Hardangerfjorden basert på data frå Bømlo, Stamnes, Bu og Eidfjord. Vidare arbeidde han særleg med deglasiasjon mellom Samnangerfjorden og Norheimsund. Østrem & Olsen (1987) gjorde proglasiale undersøkingar i Bondhusvatnet. Ved hjelp av desse freista dei å rekna ut erosjonen under Bondhusbreen. I dei seinare åra har det vorte gjort ein del arbeid i samband med kartlegginga av havnivåhistoria langs Hardangerfjorden (Helle et al. 1997, Mangerud 2000). I samband med HOLSCATRANS-prosjektet har det vore tre hovudfagsarbeid i regionen, eit i Buerdalen(Bjelland 1998), eit ved Nordre Folgefonna (Bakke 1999) og det siste i Bondhusdalen (Simonsen 1999). side 8

10 2.0 Geomorfologi og kvartærgeologi i Hordaland 2.1 Kvartærgeologi Tolking og undersøking av lausmassar avsett av is gjennom kvartærtida vert kalla kvartærgeoglogi. Ved å undersøkja avsetningar etter isbreane har det vore mogleg å seia noko om landskapsutforminga dei siste 2,6 mill år. Den seinare tid har det også vorte mogleg å rekonstruere klimaet attende i tid på bakgrunn av kvartærgeologiske avsetningar. Det er usikkert korleis utforminga av landet var tidlegare, men det er anteke at fjellviddene vart utforna i tidleg tertiær. Ei urtidsfjellkjede hadde gjennom nesten 400 mill vorte nedtært til eit lågland med store sletter, breie dalar og låge fjell. Stovegolvet på Stord, Vidden ved Bergen, Hardangervidda m.m. er døme på restar av eit slikt landskap. 2.2 Utvikling av storformene Den skeive landhevinga i tertiær gjorde at oppbulinga vart størst i vest, noko som gav ei bratt skråning mot vest og ei slakare skråning mot aust. Elvane fekk ny gravande kraft og markerte dalar vart utforma før istidene sette inn. Det er noko usikkert kor stor del av utforminga av landet som vart gjort før istidene og kor mykje isbreane har erodert. Enkelte stader er det mogleg å finne rester etter dei gamle dalsystema, t.d. ved Måbødalen og ved Tokagjelet. Isbreen følgde først dei gamle dalane, omforma og grov desse djupare. Seinare då isen vart tjukkare, var rørslene ikkje lenger bunden av topografien, med unnatak av ei viss avbøying mot Sognefjorden og Hardangerfjorden. Breen eroderte mest i svake soner d.v.s i dei gamle sprekkene i jordskorpa og i svake bergartar. Sørfjorden ved Odda er grave ut etter eit nord-sørgåande sprekkesystem, og Hardangerfjorden etter eit nordaustsørvestgåande sprekkesystem (Holtedahl 1975, Lidmar-Bergström et al. 2000). Etter istidene har enkelte elvar grave markerte V-forma dalar ned i ein elles breerodert dal. Kor godt utvikla slike dalar eller gjel er, avheng av faktorar som vassføring, bergart og oppsprekking av denne. 2.3 Siste istid og deglasiasjonen i Hardanger Tidlegare arbeid i regionen har konkludert med at Hardangerfjorden og Hardanger har vore dekka av is under weichsel maksimum (20-18 ka kal. år BP) (Undås 1944; Liestøl 1962; Anundsen & Simonsen 1967, Rye 1970). Storgeomorfologi i området har klare glasiale komponentar då Hardangerfjorden er overfordjupa med største djupne på 940 m (Samlafjorden). Fjorden har fleire tersklar og trau som eit resultat av isstraumar med konfluens og diffluens (Holtedahl 1975; Hamborg & Mangerud 1981). Det et difor all grunn til å tru at regionen har hatt eit ekstensivt isdekke på eit tidlegare stadium (Holtedahl 1975). Holtedahl (1975) fann ved studium av isskuring at dei eldste isretningane er rett vestover. Gjennom eldre dryas og eldste dryas vart truleg isretningane styrt av topografien. I eldre side 9

11 dryas var ytre delar av Bjørnafjorden isfri grunna kalving. Dateringar frå sørsida av fjorden synte at deglasiasjonen gjekk svært raskt etter yngre dryas. I Klosterfjorden fann ein ved hjelp av seismikk omlag 240 m med sediment på botnen av fjorden (Holtedahl op. cit.). Ut frå kunnskapen ein har om kvartærtida frå iskjernar og marine kjernar, har det truleg vore førti istider på storleik med weichsel (Porter 1986). Ved studium av erosjonsratar frå moderne glasiale miljø har ein funne at tidsrammene i kvartærtida (siste 2,6 mill. år) er truverdige i høve til erosjon av fjordsystema våre (Hallet et al. 1996). All den tid det er fordjuping som går under erosjonsbasis er det ikkje noko alternativ til danning forutan glasiale prosessar. Figur 2 - Oppsummering av gjeldande yngre dryas modell for heile Sør-Noreg (tjukk strek er Yngre Dryas marginen) (etter Anundsen 1985). side 10

12 Eit tema som har vorte diskutert er kva tid og korleis deglasiasjonsforlaupet i Hardanger har vore (Holtedahl 1967, 1975; Mangerud 1970, 2000; Rye 1970; Follestad 1972; Mangerud og Skreden 1972; Aarseth & Mangerud 1974; Holtedahl 1975; Andersen 1980; Sindre 1980; Hamborg & Mangerud 1981; Aarseth et al. 1997; Helle et al 1997, 2000). Dei eldste dateringane av organisk materiale tyder på at innlandsisen for fyrste gong nådde kysten av Hordaland i eldste dryas. Dette er funne ut på bakgrunn av dateringar i ei myr ved Blomøy på 12700± C år BP (BP = før notid). Frå myra har ein prov for at isfronten låg ved same stad i eldre dryas (12200± C år BP) (Mangerud 1970). Ved Os er det funne fossil som er overkøyrde av is og den eldste dateringa av desse synte ein alder på 11700± C år BP. I allerød trakk isen seg truleg attende 50 til 80 km frå kysten. Dette er prova gjennom ei datering ved Eikanger på Lindås (12470± C år BP). Mangerud (op. cit.) fann, på bakgrunn av pollendata, at temperaturen i allerød var 2-2,5 C lågare enn i dag. Med bakgrunn i dette temperaturestimatet, konkluderte Mangerud (op. cit.) med at eldre dryas isen på Vestlandet låg lenger framme enn yngre dryas isen. I Sunnhordland er frontposisjonen til innlandsisen bestemt ved dateringar frå Valen (11470± C år BP), Ølve (11230± C år BP) og Onarheim (9940± C år BP) (Hamborg 1983). Mangerud (op. cit.) fann indikasjonar på at isen hadde trekt seg heilt attende til Trengereid i perioden. Figur 3 - Tid-distanse-diagram for Hardangerfjorden etter gjeldande ismodell. Historia er bygd på dateringar frå området kring Hardanger, Bergen og Voss. I høve til denne modellen er Halsnøy og Herdla ved Askøy avsett av yngre dryas isen (Mangerud 2000). Hamborg og Mangerud (1981) rekonstruerte isrørsler frå den siste istida og gjennom deglasiasjonen i regionen. Dei fann ut at Hardangerfjorden, sjølv under weichsel maksimum, side 11

13 hadde stor innverknad på isrørsla. Ut frå skuringsdata fann dei dessutan at omlag all isen var smelta vekk under Allerød. Ved eit teoretisk utrekna isprofil på bakgrunna av isskuringstriper og endemorenar, rekonstruerte dei yngre dryas isdekket i fjorden. Avsmeltinga etter yngre dryas synte seg å vera styrt av lokal topografi (Hamborg & Mangerud op. cit.). I yngre dryas rekna ein med at isen har danna ein kontinuerleg overflate med fronten liggjande ved Herdla, Os og Halsnøy (Aarseth & Mangerud 1974). Aarseth & Mangerud (op. cit.) og Aarseth et al. (1997) kartla yngre dryas isutbreiing langs kysten av Sørvest-Noreg ved hjelp av ekkolodd og seismikk. I tillegg registrerte dei iskuringsstriper som synte retninga på isen langs marginen. Morenen er datert både proksimalt og distalt. Ved Herdla er morenen submarin, men er skilt ut ved at proksimalsida har konsolidert materiale etter kompresjon av bredekket, medan distalsida har ukonsolidert materiale. I Hardangerfjorden konkluderte dei med at isen hadde lege ved Halsnøy/Huglo i tidsrommet. Hamborg & Mangerud (1981) viste til ein morene ved Løfallstrand, som dei trur er sidemorene frå yngre dryas. Den viktigaste rekonstruksjonen av yngre dryas isen i Hardangerfjorden er gjort av Follestad (1972). Ved å nytta Halsnøymorenen som frontposisjon for isdekket i yngre dryas, rekonstruerte han profilet innover fjorden (figur 4). Dette vart gjort på bakgrunn av sidemorenar og høgaste dekke av botnmorene. Vidare kartla han blokkhav i området. Sentrale lokalitetar er sidemorenen ved Gygrastol og Løfallstrand. Follestad (op. cit.) fann at yngre dryas isen hadde jamn stigning frå Halsnøy til Gygrastol, der sidemorenen ligg omlag 900 moh. Såleis meinte han å prova at isen under yngre dryas hadde fylt heile fjorden og avsett Halsnøy / Huglo morenen. I tillegg til yngre dryas rekonstruksjonen kartla han eit preborealt breframstøyt som han kalla "Blådalen-substage". Eit problem er å fastsetja det nøyaktige tidspunktet for den siste store breframstøyten i yngre dryas (Aarseth & Mangerud 1974). Truleg fann denne stad mellom C år BP og C år BP. Sindre (1980) fann prov for ein breframstøyt ved Jektevik på Stord rett etter kal. år BP. Dette gjev ein minimumsalder for deglasiasjonen av Langen på utsida av morenen på Tysnes (Genes 1978). På bakgrunn av at isen var 50 til 80 km attende under allerød, er det ein viktig forutsetning for isen i Hardangerfjorden, at den har fått tilførsel av is frå fjellplatå nær kysten. Desse må ha produsert mykje is som har vorte tilført fjorden gjennom sidedalar (Andersen et al. 1995). Etter yngre dryas var tilbakesmeltinga i Hardangerfjorden svært rask. Ei 14 C datering ved Bu (ytst i Hardangerfjorden), 12 km frå utlaupet av fjorden, gav ein alder på 9720± C år BP. Dette er rekna for å vera tidspunktet for når fjorden blei isfri ytst ute (Follestad 1972, Holtedahl 1975). I Eidfjord er ein einerkvist datert til 9680±90 14 C år BP. Gjennom denne er tidspunktet for isfrie forhold i Eidfjord gitt (Rye 1970). Denne dateringa er også minimumsalderen for danninga av deltaet i Eidfjord. side 12

14 Oppsummering av alternativ modell for isutbreiing i Hardanger I 1940 fann botanikaren Fægri (1940) gjennom pollenanalyse prov for ein seinweichsel transgresjon langs kysten av Vest Noreg. Dette er seinare stadfesta gjennom studium av isolasjonsbasseng på Sotra og Bømlo (Anundsen 1977; 1978; Anundsen & Fjeldskaar 1983; Kaland 1984; Krzywinski & Stabell 1984). Det var lenge drøfta når denne transgresjonen hadde funne stad. Anundsen (1985) konkluderte med at det hadde vore ei signifikant heving av havnivå som kuliminerte i slutten av yngre dryas. Han fann prov for at transgresjonen var mellom 12 og 15 m. Gjennom studiar av kjernar frå isolasjonsbasseng langs Hardangerfjorden, er det funne indikasjonar på at transgresjonen kjend frå kysten også har funne stad innover fjorden (Helle et al. 1997, 2000), mellom anna ved Bu (mellom Kinsarvik og Eidfjord). Implikasjonane for desse funna er at Hardangerfjorden kan ha vore tidlegare isfri eller hatt ein isfri korridor gjennom yngre dryas (Helle et al. op. cit.). Figur 4 - Lengeprofil av Hardangerfjorden etter Follestad (1972). Profilet er trekt inn i området som omfatta dette studiet. Lokalitetane med lokalglasiasjon kjem direkte i konflikt med modellen til Follestad. Det er vanskeleg å skjøna at Hardangerfjorden var fylt med is samstundes som botnbreane i Jondal eksisterte (Bakke 1999). Kaldhol (1941) og Undås (1944) korrelerte eit morenesystem som kjem ned frå Hardangervidda til Eidfjord med Ra-morenen på Austlandet. Korrelasjonen vart gjort utan støtte i 14 C dateringar. Gjennom heile etterkrigstida har teoriane deira vorte avviste av forskarar som meinar at Halsnøy/Huglo trinnet korrelerer med Ra-morenen (Anundsen & Simonsen 1967; Aarseth & Mangerud 1974; Holtedahl 1975; Andersen 1980; Hamborg & Mangerud 1981; Aarseth et al. 1997). I lys av data frå Helle et al. (1997, 2000) kan korrelasjonen frå Undås (1944) likevel sjå ut til å stemma. side 13

15 Eit anna forhold som tyder på at det har vore mindre is i Hardanger under yngre dryas, er funn av norsk malurt (Artemisia norvegica) i Jondal (Moe et al. 1994). Populasjonen tel omlag 1000 individ og veks i høgdeintervallet 900 til 1030 moh. Funnet av malurten er det andre funnet i Vest Noreg. Det fyrste vart gjort på Hjelmeland i Rogaland i 1954 (Ryvarden & Kaland 1968). Truleg er det ein populasjon som har overlevd frå allerød (14000 til kal. år BP). For at arten skal ha overlevd yngre dryas må funnstaden ha vore ein lokal nunatakk (Moe et al. 1994). Dette er stadfesta av funnet i Ryfylke, då denne lokaliteten så langt som den er kjend i dag ikkje var dekka av is under yngre dryas (Ryvarden & Kaland 1968). Populasjonen av norsk malurt funnen i Jondal er truleg restar etter ein tidleg pionérvegetasjon som innvandra over Nordsjøkontinentet medan det var isfritt rett etter at innlandsisen trekte seg attende (Sejrup et al. 1987). Moe et al. (1994) foreslår at fjellryggen ved Vasslifjellet var isfri som ein følgje av at Hardangerfjorden tok av mykje av dreneringa for innlandsisen under yngre dryas (Follestad 1972). Funnet av malurt i Jondal er ein indikasjon på at området har vore isfritt gjennom yngre dryas, men det er ikkje eit absolutt prov. Mellom anna i Birks et al. (1993) vert det hevda at refugieplantar er mogeleg å forklara utan at eit område treng å ha vore isfritt. Dette gjeld både nunatakkar som stakk opp under siste istid og gjennom yngre dryas. I Vetlavatnet (Jondal) er det indikasjonar på at isen trakk seg attende seinast ( ) kal. år BP (10200±80 14 C år BP). Dette er på det same tidspunktet som Hamborg & Mangerud (1981) hevdar at morenen ved Halsnøy og Huglo er avsett. Lokalitetane Stormyr (Krossdalen) og Drebrekke (Krossdalen) er ikkje daterte med absolutte metodar. Schmidthammardata frå Drebrekke indikerar ein alder kring yngre dryas. Premissane for at dei to breane kan ha eksistert er ei senking av likevektslinja på 800 til 1150 m. Dette er berre mogeleg ved ein kraftig nedgang i temperatur og auka akkumulasjon av snø. Dahl & Nesje. (1996) konkluderte med at den største likevektslinjesenkinga ein har hatt i holosen er Erdalen event som på Hardangerjøkulen hadde ei likevektslinje 205 m lågare enn dagens (= 1995). Den paleoklimatiske rekonstruksjonen ved Stormyr og Drebrekke syner at likevektslinjesenkinga under Erdalen event ikkje var stor nok til å få bredanning på desse lokalitetane (sjå figur 4) (Bakke 1999, Bakke et al. in prep.). Langs kysten av Vest Noreg er yngre dryas den siste perioden med markert nedkjøling mot slutten av siste glasial. Temperaturen i sommarmånadene er rekna til å ha vore 5 til 7 C kaldare enn i dag (Birks et al. 1993). På grunn av dette er minimumsalderen for avsetningane gitt til å vera yngre dryas. Frå Sunnmøre og kysten av Nordfjord er det tidlegare påvist lokalglasiasjon i same tidsrom (Reite 1968; Larsen et al. 1984). Dahl et al. (1997) argumenterte for at lågtliggjande botnbrear på indre Austlandet sist kunne ha eksistert under yngre dryas. Data vart nytta som eit prov for at isdekket under yngre dryas, var mindre enn det ein tidlegare trudde. side 14

16 3.0 Skildring av jordartane Definisjonane nytta i arbeidet med det kvartærgeologiske kartet er henta frå eit kvartærgeologisk kart gitt ut av NGU (Aa & Sønstegaard 1987) i tillegg har definisjonane vorte supplert ved hjelp av rapporten frå Hunnes og Anundsen (1985). Nokre av definisjonane er nytta direkte, medan andre er tilpassa dette studiet. Kornstorleik er berre sporadisk teke med. 3.1 Morenejord Morenejord er materiale som er avsett direkte frå breen. Grovt sett vert det delt i botnmorene og avsmeltingsmorene (ablasjonsmorene). Typisk kornfordeling i morenejord er alt frå leir/silt til grov grus. Desse eigenskapane gjer at morenejord har svært låg permeabilitet og porøsitet. Morenejord har difor vorte nytta til tetting av demningar til dømes i Mauranger. Botnmorene er materiale som er avsett direkte frå bresålen. Materialet inneheld alle fraksjonar frå leir til store blokker, kornfordelinga og forma på partiklane avheng av faktorar som transportlengd, kva materiale breen har grave i og tilgang på vatn. Materialet er hardpakka, har låg porøsitet og permeabilitet og få indre strukturar. Som oftast ligg botmorena som eit jamt teppe over fjellgrunnen, men den kan ha former som langstrakte ryggar (drumliner), støyt- og lesidemorenar eller "fluted surface. Den sistnemnde forma er rette, breie renner som isen har grave ut. Både drumliner og fluted surface viser kva retning isen har gått. Avsmeltingsmorene (ablasjonsmorene) er materiale som er transportert inni eller oppå isoverflata. Materialet vert avsett når isen smeltar bort og er difor påverka av smeltevatn og vil ligge over ei eventuell botnmorene. Materiale er laust pakka, partiklane er skarpkanta, finmaterialet (silt og leir) er delvis vaska bort og det er ofte parti med sortert materiale. Dersom breen er i ro under avsmeltinga vil avsmeltingsmorene kunne verte avsett i store mengder, og dannar då eit haugete landskap. Avsmeltingsmorene finnest ofte saman med andre daudisformer Morenemateriale, samanhengande dekke, stadvis med stor tjukkleik Er brukt for moreneområde med få eller ingen blotningar. Småformene i berggrunnen kjem ikkje tydeleg fram på grunn av morenetjukkleiken, som til vanleg er frå ein halv til nokre få meter. I område med ablasjonsmorene står bokstaven A Morenemateriale, usamanhengande dekke Er brukt i område der det er tynt dekke av morenejord. Tildømes i område med høg tettleik av flyttblokker. Dekke er ikkje så tjukt at det utjamnar topografien. side 15

17 3.1.3 Randmorenerygg Randmorenerygg vert nytta om ryggforma israndavsetningar (endemorenar og sidemorenar) danna ved breframstøyt og kortvarige stopp i avsmeltinga. Avsetninga inneheld vesentleg morenemateriale. I området er det randmorenar både etter innlandsisen og etter lokale isdekke Moreneryggar etter botnbre Det er naudsynt å skilje moreneryggar frå innlandsisen/platåbrear frå moreneryggar avsett frå mindre botnbrear. Desse ryggformene er ofte mindre enn dei avsett frå store isdekke. Utbreiinga av moreneryggar frå botnbrear kan gje viktig paleoklimatisk informasjon og er difor svært viktig å ta vare på. 3.2 Breelvavsetningar (glasifluviale avsetningar) Breelvavsetningar er lausmassar avsette av strøymande smeltevatn frå isbrear. Kjenneteikn er at materialet er lagdelt og sortert etter kornstorleikar. Sand og grus er ofte dei dominerande kornstorleikane. Stein- og gruskorn er som regel runda. Kornfordelinga kan variere noko avhengig av kjeldemateriale, transportlengd og straumenergi i elva. Materialet har høg porøsitet og permeabilitet. Store brukarinteresser er knytte til desse avsetningane då dei er svært tenlege til mange føremål. På Folgefonnhalvøya er breelvavsetningar for det meste danna under isavsmeltinga etter Yngre Dryas, men nokre avsetningar er eldre. Breelvemateriale som renn ut i stille vatn - havet eller innsjøar - vert karakteristiske deltaavsetningar bygd opp av det grovaste materialet. Topplaget representerer tidlegare havnivå. Over marin grense er breelveavsetningar representerte av kameterrassar. eskere og slukåsar. I den kvartærgeologiske kartlegginga vert breelveavsetningar og bresjøsediment gitt same farge. Dette er ikkje aktuelt for det kartlagde området då det enno ikkje er funne bresjøsediment kring Folgefonnhalvøya. 3.2 Elveavsetningar (fluviale avsetningar) Elveavsetningar er danna etter istida ved at rennande vatn har erodert, transportert og avsett materiale. Desse avsetningane har mange felles trekk med breelveavsetningane, men materialet er som regel betre sortert og korna meir runda. Dei fluviale avsetningane på Vestlandet er dessutan mykje mindre i volum enn dei glasifluviale avsetningane. 3.3 Marint materiale Er materiale avsett meda havnivået var høgare enn i dag. Det grove materialet i breelvene vart avsett like ved elvemunninga, medan silt og leir vart avsett lenger ute som eit teppe av fine sediment. Glasimarine og marine avsetningar som er heva over havnivå har gjerne side 16

18 ravinar eller rasgroper. Utvasking av saltet i porevatnet gjer at desse avsetningane kan innehalde parti med kvikkleire. 3.4 Forvitringsmateriale Forvitringsprosessane kan delast i to kjemisk og fysisk forvitring. Ved kjemisk forvitring er det kjemiske komponentar som er oppløyst i vatn (t.d. humusyre) som angrip minerala, løyser dei opp eller omformar dei. Faktorar som klima, tid og mineralsamansetnad samt ei rekkje andre faktorar vil verke inn. Typisk for forvitringsjord danna ved kjemisk forvitring er at den vert meir grovkorna og går til slutt over i fast fjell når ein ser på opphavsfjellet i eit snitt frå overflata og nedover. Den viktigaste typen fysisk forvitring på Folgefonnhalvøya er truleg frostsprenging (vatn utvidar seg når det frys til is). Frostsprenging er særleg aktiv ved temperatursvingingar kring frysepunktet og rikeleg tilgang på vatn. Frostsprenging er ein viktig prosess for å danne urer, skredavsetningar og blokkhav i høgfjellet. Ein debatt med store konsekvensar for danninga av landskapet i Noreg er korleis og når blokkhav på toppane vart danna. Dette vert ikkje diskutert vidar her. Toppområda kring breen er likevel kartlagt etter definisjonane under Forvitringsmateriale, samanhengande dekke (også talus, fjellskred, snøskred, grovemassestaumar) Denne kategorien er brukt om materiale i bratte dal- eller fjellsider og inneheld ei blanding av nedrast forvitringsmateriale og morenemateriale. Tjukkleiken er ofte liten, men aukar gjerne nedetter skråninga. Talus er namnet på materiale som har rast ned t.d. ei fjellside på grunn av tyngdekrafta. I tillegg vil snøskred og vatn (særleg under flaum) transportere materiale ned langs fjellsida. Avsetninga vert ei blanding av blokker og morenemateriale, som vert avsett i knekkpunktet mellom fjellsida og dalbotnen. Kring Folgefonna finnest det mykje av denne typen avsetning. I dette arbeidet har me observert flaumskred, grove massestraumar, fjellskred, jordskred, talusvifter og snøskred Forvitringsmateriale, usamanhengande dekke Finnast ein i område der lausmassar eller fjell er nedrast. Kjeldemateriale kan vera morene, blokkhav, fjellskred m.m. Klassen dekkjer område som ikkje har eit fullstendig dekke men der forvitringsjorda likevel er dominerande Blokkhav, stadeigent (autoktont) dekke Materiale som er in situ forvitra. Ein finn det i arktiske og alpine miljø. Materialet er ofte kanta blokker sterkt forvitra i ein matiks av sand, silt og leir. Danninga er omstridt, nokon meiner det har eit preglasialt opphav medan andre meiner det har vorte danna av frostprosessar gjennom Kvartærtida. side 17

19 3.4.4 Blokkhav ikkje stadeigent (alloktont) dekke Reaktivert forvitringsmateriale med mogeleg glasialt eller forvitrings opphav. Stammer frå autoktont blokkhav. Skilnaden er at materialet er flytta på av gravitasjonsgenerert rørsle eller frostprosessar. 3.5 Torv og myr (organisk materiale) Torv og myr er brukt om førekomstar av torv, dy og gytje på meir enn ca. 0,3 m. Ofte danna i overfordjupingar eller i område som er demd opp av morene. Kan også vekse i overflata i fuktige område som ei topogenmyr. Figur 5 Moreneryggen på Gygrastol. Randmorenen er spor etter eit stort isdekke som har gått ut Hardangerfjorden side 18

20 4.0 Skildring av dei ulike landformene Her vert nokon av dei mest vanlege landformene omtala på generell basis. Dette for å gje lesaren ein introduksjon til prosessane og formane som verkar i dei kartlagde dalane. 4.1 Randmorenar Randmorenar er opphoping av morenemateriale ved brefronten eller langs sidene av breen. Dersom to brearmar går saman vil to sidemorenar danne ei midtmorene. Moreneryggar vert avsett ved at isfronten ligg fast på ein plass over lengre tid. Flytelinjene i breen er slik at dei vil transportere materiale fram til brefronten. Rørsla kan skje ved interndeformasjon i isen eller ved gliding mot underlaget. Ved breframrykk vil breen skubbe opp store mengde r materiale framfor seg. Randmorenar er særs viktige avsetningar i vitskapleg samanheng då ein på bakgrunn av desse kan seia noko om tidlegare brestorleik. Vern av desse avsetningane er difor særleg viktig. I den seinare tid har det dessutan kome fram at e in kan nytte brestorleik til paleoklimatiske rekonstruksjonar. Såleis ber desse avsetningane med seg verdifull informasjon om tidlegare tiders klima, noko som er viktig for å freista forstå framtidas klima. 4.2 Breelvdelta Breelvar som rann ut i fjordane har bygd opp delta til havnivå. Dersom brefronten låg like bak vil ein i dag finna merke etter dette i form av bratte iskontaktsider. Nokre stader kring Folgefonna er det dessutan spor av endemorenar oppå delta, noko som tyder på at breen har gått over avsetningane på eit seinare tidspunkt. Den mest vanlege delta typen i dalane kring Folgefonna er Gilbert type delta. Desse har karakterstika som botnlag, skrålag og topplag. Delta vert bygd opp på denne måten på grunn av at breelvene har høgare tettleik enn fjorden då dei for det fyrste er svært kalde og for det andre har stor transport av materiale. Der breelvdeltaet er bygd opp over marin grense (MG) kan ein få danna sandurdelta. Sandurdeltaet skil seg frå breelvdeltaet ved å ha ulik indre struktur, anna geometri og den kan byggja seg ut over eit breelvdelta over tid. Sanduravsetningar kan ein få over havnivå når breelver spylar ut store mengder materiale framfor brefronten, gjerne utover elvesletter. Kring Folgefonnhalvøya finn ein mange mindre sandurdelta, men det er ingen særskild store og godt utvikla. 4.3 Plastiske former Plastiske former (P-former) er ei noko udefinert gruppe som omfattar erosjonsformer i fast fjell som jettegryter, kanalar og modulert fjelloverflate ( slickelmerke ). Jettegryter er mest kjent og lettast å leggja merke til. Kring Folgefonna er det mest av det ein kallar P-former. Desse tonar fram som dei underlegaste former for kanalar og groper utforma i fast fjell. Dei er særleg godt utvikla mellom anna ved Hereiane nord for Jondal. side 19

21 5.0 Metodar 5.1 Kvartærgeologisk kartlegging Data er samla inn gjennom flyfototolking (NLF målestokk 1:40 000, WF 1340 målestokk ), kartanalyse (M711: 1315IV Jondal, 1315 III Odda, 1215 II Varaldsøy, 1214 I Kvinnherad, 1315 I Ullensvang), kvartærgeologisk kart over Hordaland (NGU) og ved feltobservasjonar. Kartpresentasjonen når det gjeld fargar, jordartsinndeling og symbol er gjort etter mønster av NGU (Aa & Sønstegaard 1987). Standarden er ikkje følgt på alle punkt, men dei fleste symbola er NGU standard. Fargane er CMYK kodar frå NGU. Felthjelpemiddel har vore kompass, klinometer, Avocet - høgdemålar, Tommen - høgdemålar Magellan 2000 GPS samt Garmin 12xls GPS. Vedlegg 0 inneheld teiknforklaring til karta. 5.2 Verdivurdering Systemet for verdivurdering er basert på ein matematisk omrekning av dei ulike landformene. Vurdering av verneverdi av kvartærgeologi vil alltid vera subjektiv. Ved å gjere tilstrekkeleg mange slike subjektive vurderingar kan ein kvantifisere vurderingane og såleis truleg kome noko nærare sanninga. Vurderingssystemet nytta i denne rapporten er laga av Jan Roar Sulebak som er fyrsteamanuensis ved Institutt for geografi, Universitetet i Bergen. Tilnærminga gjer at ein kan samanlikne verneverdiane mellom ulike dalføre. Gjennom vanleg kvartærgeologisk kartlegging vert dei ulike landformene i eit område registrert. Det vert nytta tre ulike klassar ettersom landformene er A) spesielt fint utvikla B)tydeleg eller C) utydeleg, svakt utvikla. Omrekninga skjer ved at ein gonger opp dei ulike klassane. Alle verdiane med bokstaven A vert multiplisert med 6, B med 4 og C med 2. På denne måten får ein ut eit absolutt tal som oppsummerar alle observasjonane i området. I tillegg vert formene klassifisert i om dei er fossile eller a ktive. Dette for å kunne seia noko om naturprosessane i dalen. I tillegg til desse 3 klassane har vi funne det naudsynt å opprette ein egen superklasse basert på verneverdi i høve til forsking og undervisning. I denne klassen kan både enkeltlokalitetar og/eller ein kombinasjon av enkeltlokalitetar innanfor eit avgrensa område inngå, og vi har valt å dele klassen i 3 kategoriar: 1. Internasjonal verneverdi. Lokalitet eller gruppering av slike innanfor eit avgrensa område som er av internasjonal interesse i høve til forsking og undervisning. Eksempel på ein slik lokalitet i Hordaland er avsetningane frå førre mellomistid funne på Fjøsanger i Bergen. Denne bør få ein talkarakter på 30 tilsvarande absolutt internasjonalt verneverdig. 2. Nasjonal verneverdi. Lokalitet eller gruppering av slike innanfor eit avgrensa område som er av nasjonal interesse i høve tilforsking og undervisning. Eksempel på ein slik lokalitet side 20

22 i Hordaland er Hereidterrassen i Eidfjord. Denne bør gis ein talkarakter på 20 tilsvarande absolutt nasjonalt verneverdig. 3. Regional verneverdi. Lokalitet eller gruppering av slike innanfor eit avgrensa område som er av regional interesse i høve til forsking og undervisning. Eksemplar på slike lokalitetar i Hordaland er områda knytt til breframstøyt under den vesle istid i Bondhusdalen, Buerdalen, Raunsdalen og Sandvikedalen. Kvar slik lokalitet eller avgrensa område bør få ein talkarakter på 10 tilsvarande absolutt regionalt verneverdig. Ut frå kartlegginga kan ein også seia noko om mangfaldet i kvar dal. Ved å summere kor mange landformer ein har på skjemaet kan ein enkelt fastslå dette. Eit problem med metoden er at den ikkje fangar opp kor mange former det finnest av kvar type i kartleggingsområdet. Eit anna problem er om formtypane som skjemaet inneheld er representative. Det er difor viktig at ein registrerer alle former nøye og at ein nyttar den finast utvikla forma som grunnlag for utrekninga av verneverdi. For Sandvikedalen vart det freista gjort ein registrering av kor mange landformer det vart funne av kvar type. Det er på bakgrunn av eit slikt datagrunnlag mogeleg å gjere ytterlegare kvantifiseringar. Då dei kartlagde dalane har svært ulik lengde og dermed også totalt areal vart det freista gjort ein kvantifisering av tettleiken på verneverdige former. Dette vart enkelt gjort ved å dele lengda på dalen (kilometer) på den totale poengsumma. På denne måten kan ein få ein alternativ oppfatting av verneverdi i ein dal. side 21

23 6.0 Muradalen Muradalen er særmerkt med høge alpine fjell kring som skapar ei eineståande stemning og gjev ei kjensle av nærleik til naturen og naturprosessane. I tillegg er den svært lett tilgjengeleg og mykje nytta som turområde for lokalbefolkninga. I høve til dei kvartærgeologiske lokalitetane er dalen svært verdifull all den tid tilgangen er svært lett. Som ekskursjonsområde peikar dalen seg ut som svært godt eigna (sjå vedlegg 1) Figur 6 Utsyn oppover Muradalen med Andersfjell sentralt i biletet. Legg merke til den fluviale vifta som kjem ut sidedalen. Gradienten tyder på påverknad av snøskred. 6.1 Skildring av dalens hovudelement I frå fjorden oppover mot Muradalen er det i hovudsak regenererte fluviale avsetningar som dominerer. Desse er å finna i ulike høgdenivå med terrassekantar ettersom havnivået har senka seg etter istida. Rett oppom Baroniet er det truleg spor etter opphavlege terrasseflater avsett medan havnivået var på sitt høgaste (MG). Her er avsetningane svært store og ber truleg spor etter iskontakt inn mot Muradalen. Dei mest dominerande landformene i dalen er alle dei velutvikla talusformene. Spesielt på sørsida av dalen mot Malmangernuten er desse formene særleg godt utvikla. Vifteformene side 22

24 kan i ein del tilfeller setjast i samanheng med gjel, skar i fjellsida og fungerer som skredbane for mindre flaumskred og grove massestraumar. Såleis er skredformene svært vasspåverka. Ein annan viktig avsetning i dalen er morenejord. Det er eit tjukt dekke av botnmorene mellom elva og talusskråningane i nordlege dalside. I utgangspunktet er det mange meters tjukne, men somme stader er det erosjon grunna elvenedskjering. Nedskjeringane dannar eit nivå med brattkant ned mot elven. Oppå botnmorenen er det mykje store blokker. Desse stammar både frå ras og frå utsmelting av breen. Dei varierer frå kantrunda til runda alt etter avsetningshistorie. Langs elva er det fluviale avsetningar som pregar dalbotnen. Grunna vekslande vassføring gjennom dei siste år er det særs godt utvikla flomsletter i dalen. Det finnest også enkelte større fluviale vifter i dalen. Desse er i hovudsak avsett av fluviale prosessar men også snøskred påverkar desse. Av særleg naturhistorisk interesse er dei paleiske restformene kring dalen. Toppar som Melderskin, Laurdalstind og Bjørndalstind har alle blokkhav av både alloktont og autoktont opphav. Dette området er eit av dei mest alpine områda i hele Hordaland. Forståinga av desse formene er særs viktig for å kartleggje isutbreiing og landskapsutvikling gjennom heile Kvartærtida. Ut frå det alpine landskapet er det fleire hengande botnar ned mot Muradalen. Den flottaste av desse er kanskje botnen mellom Laurdalstind og Melderskin. 6.2 Enkeltlokalitetar Det er funne to lokalitetar med moglege endemorenetrinn opp mot Ringerike. Det er fragmenter av morenenryggar plassert på begge sider av dalen. Desse kan setjast i samanheng med ein annan og representerer eit mogeleg stopp for tilbakesmeltinga av isen frå Muradalen mot slutten av førre istid. Det kan vere restar av det siste framrykket i Yngre Dryas som er datert til kring radiokarbon år før notid. Eit anna mogeleg glasialt trinn er funne distalt av botnen nord for Repparbekken. Her er det rester etter ende - og sidemorenar. Best utviklet utvikla er moreneryggen lengst vest. Her er det tydeleg ryggform med klassisk usortert morenemateriale. Ryggane er noko påverka av vatn då det renn ein bekk gjennom området. Denne vil ved flaum og ved bre i dreneringsbassenget ha stor graveevne. Frå fjorden og opp mot Treo er det registrert i alt fire trinn. Den øvste ligg på marin grense omlag 95 moh. Terrassane under marin grense er regenererte og består dermed ikkje av primærmateriale. Marin grense definerast av artikulerte terrasser vel 95 moh. Sannsynlegvis side 23

25 kan dette nivået settes i samanheng med tilsvarande nivå og prosess frå Myrdalsdalen. Proksimalt i terrassane er det truleg ein iskontakt. Dette representerer truleg eit tidleg Yngre Dryas endetrinn for dalbreen som har gått ut Muradalen. Eit mogeleg skisma er at breen har delt seg og gått rundt på båe sider av Treo, for så å ha gått saman på distalsida og danna ein midtmorene. Mellom Treo og Malmangernuten er det relativt store mengder morenemateriale. Mellom Treo og Hatteberg er det ein fin blotting eller snitt i lausmassane. I snittet er det mykje blokkmateriale med varierande rundingsgrad og storleik. Enkelte sekvensar er tydeleg lagdelte. Ei mogleg tolking er at moreavsetningane er todelte der lagdelinga representerer ein erosjonskontakt. Det er også mogleg at det er utrasing av morenemateriale lenger oppe i skråninga som har ført til erosjonskontakten. På Treo (172 moh.) er det funne ein lokalitet med svært tydelege isskuringsstriper. Retninga på desse indikerer ei isrørsle frå dalen mot fjorden. Figur 7 Skuringstriper ved Treo. Dei indikerer ein isretning som har gått ut dalen. side 24

26 6.3 Vurdering av verneverdi Tabell 1 Syner alle formene som er registrert i Muradalen. Formtypar Område Antal Alder Notidsform/ Klassifisering fossilform (verdivurdering) Storformer Paleiske former Toppar på nordsida, kring Melderskin 3 >10000 F B Dal i dal Toppar på nordsida, kring Melderskin 6 >10000 F B U dal /fjord Heile dalen 1 >10000 F B Dalende Murabotnen 1 >10000 F B Hengande dal Botnen ut frå Laurdal og Andersfjell 2 >10000 F B Alpine restformer Melderskin Laurdalstind 3 >10000 F A Glasiale former Støytlesideformer Dalbotnen >10 >10000 F C Skuringsstriper Ved Treo >10 >10000 F C Glasifluviale former Randdelta Ved Hatteberg og Håland 2 >10000 F B Frost former Blokkhav/-mark Melderskin, Laurdalsting og Bjørndalstindane 3 >10000 F B Fluviale former Gjel / kanyon Grønestølen Skardshaugen 6 Aktive N B Raviner/erosjonskant Hatteberg, >10 >3000 F B Delta Håland Hatteberg 6 >3000 F B Elvevifte Ved Skolten og ved Koaksla 2 Aktiv N B Elveslette Dalbotnen 3 Aktiv N B Terrasser Håland - Hatteberg 6 >3000 F B Forgreina elveløp Dalbotnen 1 Aktiv F B Skråningsformer Rasskar/snøskredbane Nordsida av Malmangernuten >10 Aktiv N B Talus (ur) Langs dalsidene begge sider av dalen. >10 Aktiv N B Snøskredvifte Nordsida av Malmangernuten >10 Aktiv N C Tabell 2 Syner oppsummering av verneverdiar i Muradalen Summering Verneverdi Sum A (A = (na x 6) 6 Sum B (B = (nb x 4) 68 Sum C (C = (nc x 2) 6 Sumverdi alle formtyper 80 Sum mangfald Oppsummering Muradalen har eit rikt mangfald av landformer, både erosjonsformer og akkumulasjonsformer. Det vart ikkje funne nokon avsetningar klassifisert i gruppe A. Likevel scorar dalen høgt på samla grunnlag for verneverdi. Mangfaldet er også stort. side 25