Sensorrettleiing JUS134: Rettshistorie og komparativ rett vår 2010

Transkript

1 Sensorrettleiing JUS134: Rettshistorie og komparativ rett vår 2010 skriven av fagansvarleg professor dr.juris Jørn Øyrehagen Sunde JUS134: Rettshistorie og komparativ rett er eit 10 studiepoeng stort perspektivfag som det vert undervist i som siste fag på tredje studieåret på jusstudiet ved Det juridiske fakultet i Bergen. Torsdag 17. juni vart det arrangert ein fire timar lang skuleeksamen i JUS134 som einaste evaluering i faget slik det vart undervist våren Den karakter studentane får på eksamen er altså samanfallande med den dei får på vitnemålet. Oppgåvene på skuleeksamen i JUS134 var: Nynorsk: 1. Forklar fenomenet rettsleg resepsjon 2. Forklar kva rolle internasjonalisering spela i Noreg ved overgangen mellom dei rettskulturelle epokane Rettsleg føreorden til Rettsorden på 1200-talet, og mellom Rettsorden og Rettssystem på 1700-talet. 3. Diskuter kva utfordringar den engelske rettskulturen vil verta stilt ovanfor dersom det vert gjeve ei EU-lovbok. Alle tre oppgåvedelane skal svarast på. Oppgåve del 1 utgjer om lag 20% av den totale oppgåva, oppgåve del 2 utgjer om lag 50% og del 3 om lag 30 % av oppgåva. Bokmål: 1. Forklar fenomenet rettslig resepsjon. 1

2 2. Forklar hvilken rolle internasjonalisering spilte i Norge ved overgangen mellom de rettskulturelle epokene Rettslig fororden til Rettsorden på 1200-tallet, og mellom Rettsorden og Rettssystem på 1700-tallet. 3. Diskuter hvilke utfordringer den engelske rettskulturen vil bli stilt ovenfor hvis det blir gitt ut ei EU-lovbok. Alle de tre oppgavedelene skal besvares. Oppgavens del 1 utgjør cirka 20 % av den totale oppgaven, oppgavens del 2 utgjør cirka 50 % og del 3 cirka 30 % av oppgaven. Dekning i hovudlitteraturen Oppgåve 1: Artiklane The Art of Being Artful av J. Ø. Sunde, og A little of This and a little of That av E. Holmøyvik, begge i Rendezvous of European Legal Cultures, red. J.Ø. Sunde og K.E. Skodvin (2010) s Oppgåve 2: Speculumm legale, J.Ø. Sunde (2005) kapitel (s ), kapitel (s ), og kapitel (s ) Oppgåve 3: Komparativ rättskunskap, M. Bogdan (2007) s Føresetnadar Sensorrettleiinga er skriven etter å ha lest og sett karakter på 10 oppgåver. Oppgåvene er valt ut slik at dei omfattar både lange, mellomlange og korte svar. Dette for å sikra at oppgåvene i best mogeleg grad skal representerer eit snitt av eksamenssvara. Sensorrettleiinga er ikkje tilpassa dei retta oppgåvene slik at dei på noko viss har vore premissleverandør for kriteria for dei ulike karakterane. Rettleiinga er skriven etter at 10 oppgåver er lest og karakter sett bare for at den betre skal kunne ta høgde for og handsama det mangfald at ulike svar som er gjevne på eksamensoppgåva, og slik gje best mogelege rettleiing for sensorane. Generelle refleksjonar Tanken bak eksamensoppgåva var å gje studentane tre oppgåver knytt til kvar av dei tre bøkene som utgjer basis i hovudlitteraturen, og samstundes gje tre oppgåver som samla sett 2

3 utgjera ein heilskap. Oppgåve 1 fungerer i den samla eksamensoppgåva som ei innleiing til oppgåve 2, medan oppgåve 3 fungerer som ein friare refleksjon rundt den basiskunnskapen som ligg til grunn for oppgåve 1 og 2. Oppgåve 1 og 2 er forklar-oppgåver, som vil seia kunnskapsoppgåver. Her skal kandidatane nytta kunnskap som er formidla i spesifikke delar av hovudlitteraturen og som er handsama i spesifikke delar av førelesingane i faget. I ei god oppgåve vil denne kunnskapen verta nyansert, problematisert, samanlikna og/eller nytta som byggjesteinar i resonnement. Men hovudføremålet er altså å testa studentane sin kunnskap, og deira even til å samanfatta den, og relatera og spissa den i høve til ein spesifikk oppgåvetekst. Oppgåve 3 er derimot ei diskuter-oppgåve, som vil seia ei oppgåve der ein ikkje skal testa spesifikk kunnskap men resonneringsevne. I denne oppgåve møter studentane ei problemstilling dei aldri tidlegare har vorte konfrontert med, og må resonnera og produsera ny kunnskap ut frå den kunnskapen dei har. Oppgåve 1 og 2 heng så tett saman at det kan vera tenleg å ikkje for eigen del karaktergje kvar einskild oppgåve, men gje ein samla karakter på dei to oppgåvene. Oppgåve 3 tener i så fall som ei justering av den samla karakteren til då før endeleg karakter vert sett på heile oppgåva. Som eit utgangspunkt tener oppgåve 3 som eit instrument til å premiera dei dyktige kandidatane meir enn som eit instrument til å straffa dei minder dyktige. Men dette endrar ikkje på det faktum at ein alltid gjev karakter på oppgåva som ei samla eining. Det vil seia at ein ikkje skal sjå seg blind på prosentdelane som kvar oppgåve utgjer av den samla eksamen, fordi eksamen utgjer ein heilskap, og det må karakteren òg gjera. Det som gjer at det kan opplevast som vanskeleg å setja karakter, særleg på dei fyrste oppgåvene ein sensurerer av årets eksamen i rettshistorie og komparativ rett, er at kandidatane har med mykje av den same grunnkunnskapen i sine eksamenssvar. Dels på grunn av måten faget har vorte undervist på, og dels på grunn av at årets kull har vore svært flittig i si studering, har mange kandidatar tileigna seg basiskunnskap. Og då ikkje bare kunnskap om hendingar og handlingar, men om strukturar og samanhengar. Det som skil kandidatane er djupnekunnskapen. Sjølv om mange kandidatar ser samanhengar, så held dei seg likevel på ein overflatenivå. Dette vert synleg ved at samanhengane ikkje er underbygd av døme, som vil seia detaljkunnskap, og ved at samanhengane ikkje vert inngåande forklart, problematisert og nyansert. Straks ein byrjar å fokusera på desse teikna på forståing vert det lettare å skilja kandidatane frå kvarandre. Likevel kan det sjå ut som om nokre av dei som til vanleg skriv til E no skriv til D, og dei som til vanleg skriv til D skriv til C. Det ser likevel ikkje ut til at fleire skriv til B og A. 3

4 Men dette er tufta på ein svært preliminær gjennomgang av min kommisjon på 51 oppgåver, og kan fort visa seg å vera feil. Dette må difor ikkje takast som noko fakta, men som ei kvalifisert gissing. Verdien av denne gissinga er at ein ikkje skal verta uroleg om ein i sin kommisjon ikkje får ein ordinær gaus-kurve, men heller stola på eige skjønn og eventuelt korrigera etter nivåkontrollen. Oppgåve 1, 2 og 3 Oppgåve 1, 2 og 3 utgjer ein samla heilskap. Dette gjer det mogeleg å svara på heile eksamen utan å dela den opp i tre oppgåver. Dette vil det truleg bare vera nokre få kandidatar som gjer. Meir vanleg er det at kandidatar i oppgåve 1 viser til kunnskap som er relevant men som fyrst vert handsama i oppgåve 2, og som i oppgåve 2 viser tilbake til det som alt er sagt i oppgåve 1. Det er dette som kan gjera det vanskeleg å karaktersetja oppgåve 1 separat, sidan ein gjerne opplever at den kunnskapen ein saknar i oppgåve 1 finst i oppgåve 2, og dermed kan ein setja for låg karakter på oppgåve 1 dersom ein ikkje lesa oppgåvene i saman samanhengen som dei er skrivne. Oppgåve 3 er det vanskeleg å sjå korleis høyrer heime i samanhengen. Men ei EUlovbok vil vera ein resepsjon, som kandidatane har skrive om i oppgåve 1. Og då ein resepsjon der ein føreset at det rettskulturelle filteret ikkje skal gjera seg gjeldande, samstundes som det finst ei rad trekk ved den engelske rettskulturen som gjer dette problematisk. Dette gjeld fundamentale trekk som normproduksjon, rettferdsideal og metode, og delvis profesjonalisering, samt den intenrasjonaliseringsstruktur som engelsk rett tradisjonelt har inngått i. Det er endringar i desse rettskulturelle hovudelementa som finn stad i slike uroperiodar som kandidatane har skrive om i oppgåve 2. Sjølv om det er vanleg å sjå samanhengen mellom oppgåve 1 og 2, skal det premierast. Samstundes skal kandidatane ikkje straffast for ikkje å sjå korleis oppgåve 3 høyrer heime i samanhengen, sidan det er for mykje å krevja. Men dei som ser samanhengen må sjølvsagt premierast monaleg. Det er i løpet av storgruppesamlingane brukt mykje tid på at studentane skal innleia oppgåvene med ei innleiing. Dette gjer dei òg. No tenar oppgåve 1 i realiteten som ei innleiing til oppgåve 2. Men samstundes kan kvar av dei tre oppgåvene innleiast. Oppgåve 1 med ein definisjon av resepsjon, samt nokre generelle refleksjonar om fenomenet. Oppgåve 2 om rettskulturelle hovudepokar og uroperiodar, og oppgåve 3 om skiljet mellom common og civil law. Det finst sjølvsagt andre måtar å innleia oppgåvene på. Poenget er bare at 4

5 kandidatane skal premierast for å visa sin oversikt over materien gjennom å laga eit rammeverk gjennom ei innleiing. Dette sjølv om dei fleste klarar nettopp dette. Oppgåve 1 Kandidatane har i kurset mange gonger møtte på fenomenet rettsleg resepsjon, sidan eit poeng er korleis den norske rettskulturen har vorte influert av andre rettskulturar opp gjennom rettshistorie. Dette har òg delvis vore tema når det gjeld historia til den engelske, amerikanske, tyske og franske rettskulturen, samt når det gjeld kva endringar som skjer i det europeiske rettslege landskapet i dag. Kandidatane har òg møtt rettsleg resepsjon som eit eige tema i Speculum legale, i Rendezvous, og i førelesingane punkt 8 om Internasjonalisering. Samstundes er det nettopp internasjonalisering som gjerne konsumerer resepsjon i deira medvit. Men tema i oppgåve 1 er altså resepsjon og ikkje internasjonalisering. Resepsjon er ikkje definert i pensum, og kandidatane må gjera dette sjølve. Dei fleste forklarar resepsjon som import av rett. (Resepsjon er ikkje eksport av rett, noko dei skriv som blandar saman internasjonalisering og resepsjon). Dette, og andre liknande definisjonar, fungerer heilt fint. Få har truleg med noko om at rettsleg resepsjon med fordel kan bytast ut med termen rettsleg tileining, sjølv om dette eksplisitt er sagt både i Holmøyvik og min eigen artikkel i Rendezvous. Dei som skulle ha med noko om dette må premierast. Men fleire skriv om at det ikkje utan vidare let seg gjera å overføra rettsleg gods frå ein rettskultur til ein annan utan at det skjer endringar. Dette skal òg premierast. Men mange har lest Holmøyvik sin artikkel og skriv både om føresetnadar for resepsjon og om det rettskulturelle filteret. Det vert vist varierande djupnekunnskap om dette. Nokre gjev igjen og forklarar dei fire føresetnadane Holmøyvik set opp, medan andre oppgjev behov og autoritet som dei to einaste faktorane. Andre skriv om profesjonalitet som synonymt med det rettskulturelle filteret, medan andre ser at filteret ikkje ein gong kan knytast til bare den snevre rettskulturen. Her får ein eksemplifisert at sjølv om mange har med dei same momenta i sine oppgåver, er det stor forskjell på djupnekunnskapen. Djupnekunnskap skal premierast, og det er den som skil kandidatane på denne eksamen. Mange har òg lest min artikkel, og nyttar difor Tuori sin modell for å forklara resepsjon gjennom å visa til korleis ein kan resipera på ulike nivå. Dei same kandidatane skriv gjerne om kommunikasjonskanalar som vilkår for resepsjon, samt kva rolle stat og utdanning spelar. Mange kandidatar vel å kopla resepsjon til rettskultur, og forklarar rettskultur gjennom å skriva om dei to strukturane og dei seks rettskulturelle hovudelementa. Mange lagar gode 5

6 koplingar, og har god oversikt over rettskultur som term og fenomen. Ein del kandidatar vel heller å skriva om dette i byrjinga av oppgåve 2. Det eine valet er ikkje i prinsippet betre enn det andre, det er meir eit spørsmål om korleis ein klarar å innpassa gjennomgangen av rettskultur til resten av oppgåva. Det at ein har denne basiskunnskapen skal premierast. Men igjen er djupnekunnskapen svært ulik, og dermed vert premieringa svært ulik. Ein skal òg vera merksam på at nokre skriv uturvande inngåande om rettskultur i oppgåve 1 fordi dei rett og slett ikkje har kunnskap dei kan skriva i oppgåve 2 og 3. Kva ein tek med i oppgåve 1 når ein skal forklara fenomenet resepsjon er ikkje så viktig, og ein kan ikkje få med alt. Det som er viktig er om ein klarar å forklara fenomenet på ein måte som viser innsikt ved sida av oversikt, og som vert relatert i alle høve til oppgåve 2, og kanskje til og med til oppgåve 3. Oppgåve 2 Oppgåve 2 bed kandidatane eksplisitt skriva om kva rolle internasjonalisering spela ved overgangen frå Rettsleg føreorden til Rettsorden på 1200-talet, og frå Rettsorden til Rettssystem på 1700-talet. Stikkorda er altså internasjonalisering, rettskulturelle epokar, og uroperiodar på og 1700-talet. Seks kandidatar fekk eksamensvakten til å ringja meg under eksamen for å peika på at epoken Rettssystem tek til 1590 medan dei var bedne om å skriva om 1700-talet. Der ser likevel ikkje ut til at dette har valda mange studentar problem. For dei flest ser at det er tale om glidande overgangar, og at det kan skje viktige hendingar som er relevante å handsama både før og etter og 1700-talet. Det skal premierast når kandidatane eksplisitt peikar på dette. Det er ikkje alle kandidatar som skriv om uroperiodar, men likevel ein god del som gjer det. Dette er den typen djupneinnsikt som altså skil kandidatane. Nokre kandidatar forklarar kva ein uroperiode er, nokre skriv noko generelt om internasjonalisering i slike periodar, og i det heile finst det her ulike høve til å visa fram sin kunnskap. Dette med at ein skal fokusera på overgangen, og dermed på uroperiodane, har valda vanskar for nokre kandidatar gjennom at dei i staden skriv om perioden meir enn overgangen. No er det sjølvsagt slik at det er ein stor grad av samanfall det er vanskeleg å skriva om overgangen utan å skriva om kva ein går frå og kva ein går til. På den andre sida ser ein fort om kandidaten har fokus på overgangen eller på epoken. Ikkje minst ser ein dette av om kandidaten skriv inngåande om epoken Rettsleg føreorden. Kunnskap om denne perioden er 6

7 ikkje irrelevant, men den må bare presenterast i den grad den kan kasta lys over overgangen. Det skal telja negativt om ein skriv meir om epokane enn overgangane. Eit anna trekk ved oppgåvene til dei som fokuserer på epokane i staden for overgangane, er at dei fort mister internasjonalisering av syne og skriv like mykje om dei andre rettskulturelle hovudelementa. Samstundes klarar mange å halda fokus på internasjonalisering, noko som skal telja positivt. Svært mange nyttar dei rettskulturelle hovudepokane som struktur når dei skal skriva om internasjonalisering på og 1700-talet. Dette fungerer godt, fordi det sikrar at ein får med det viktigaste. Nokre held seg heller rigid til skjema, andre sjonglerer meir med dei rettskulturelle hovudelementa og ser sine eigne påverknadslinjer. Begge delar av positivt, og dess meir djupnekunnskap ein viser dess betre er det. Det er eit trekk at fleire klarar å nytta dei seks rettskulturelle hovudelementa som struktur når dei skriv om 1200-talet enn når dei skriv om 1700-talet. Årsaka er at påverknaden på 1200-talet står fram som meir total og gjeldande for alle elementa, medan den for talet står fram som meir fragmentert. Poenget er at ein del av endringane ikkje er eit resultat av internasjonalisering men av interne endringar. Dette gjeld appellordninga som ein del av konfliktløysing. Den vart innført i 1590, og ordninga med tvungen appell vart særleg utvida i I 1590 adopterte ein ei dansk ordning utan utanlandsk førebilete, medan tvungen appell bare fanst i Danmark-Noreg i Europa, og ordninga av 1735 vart faktisk bare innført i Noreg som ei slags prøveordning før den òg vart innført for Danmark. Dette er sagt under førelesinga, men det er knapt nokon som hugsar det, og det kan ein ikkje forventa. Ein kan håpa på at nokon ser at Kristian Vs norske lov var i samsvar med framveksten av det forutbereknelege som rettferdsideal, men likevel ikkje inspirert av utanlandsk lovgjeving, sidan slik ikkje fanst. Og ein kan forventa at kandidatar ser at Eksamensordninga av 1736 vart innført etter inspirasjon av ordningar i Prøysen, men at den dansknorske ordninga gjekk lenger og vart noko heilt eige. Slike påpeikingar, som i realiteten òg er nyanseringar, viser ein djupnekunnskap som skal premierast. Når det gjeld internasjonaliseringa på 1200-talet står rettsstudiet i Bologna i sentrum, og då både romersk og kanonisk rett. Eit godt poeng er at ein reiste ut for å studera romersk rett, medan kanonisk rett kom til Noreg saman med kyrkja. Mange nyttar Bologna og dei to normsetta som eit arkimedespunkt når dei skriv om 1200-talet, og det viser innsikt og oversikt som skal premierast. Men det finst stor forskjell på evna til å nytta og nyansera dette arkimedespunktet. 7

8 Når det gjeld internasjonaliseringa på 1700.talet er det mange som skriv om naturretten. Som alt sagt vert då problemet at det er vanskeleg å forklara endringar i konfliktløysinga ut frå den. Det kan òg vera vanskeleg å kopla endringar i profesjonaliseringa til den. Og ein må tenkja seg om, og presentera eit komplekst resonnement, for å kopla Kristian Vs norske lov til den. Eg har altså forklart det ovanfor med at her er det tale om delvis interne endringar som ikkje var eit resultat av internasjonalisering generelt, eller naturretten spesielt. Men det finst koplingar som vert gjort som vitnar om vilje til å resonnera, og som difor skal premierast. Men ein premierer ikkje freistnadar på å resonnera når Kristian Vs norske lov vert kopla til Montesquieu og hans fremming av det forutbereknelege som rettferdsideal. Årsaka er at lova kom 71 år får verket Lovene si ånd. Ved sida av at nokon viser manglande djupnekunnskap ved det dei ikkje skriv, så viser altså andre den ved å skriva ut slike resonnement som føreset elementære kunnskapsmanglar av denne typen. Eg ønskjer ikkje å gå nærare inn på det konkrete materielle innhaldet i oppgåve 2. Dette av tre grunnar. For det fyrste fordi det er noko eg føreset alle sensorar alt har ein grunnleggjande kunnskap om. For det andre fordi eg ikkje ønskjer å låsa sensorane si forståing av kva som kan takast med i oppgåvesvara, sidan det ofte er kunnskapsbruken meir enn sjølve kunnskapen som viser djupnekunnskap, og variasjonane her er store. For det tredje fordi sensorrettleiinga vert gjort offentleg når sensuren fell, og vert i framtida studert av studentar som skal ta eksamen i faget i komande år. Å setja opp lister av kunnskap til dei ulike tema som vert handsama på eksamen vil bidra til ein puggmentalitet som vil vera totalt øydeleggjande for eit perspektivfag som JUS134. Oppgåve 3 Som alt sagt er oppgåve 1 og 2 kunnskapsoppgåver, medan oppgåve 3 er ei diskuteroppgåve. Ein løftar sjølvsagt oppgåve dersom ein diskuterer under oppgåve 1 og 2, og ein må ha kunnskap i oppgåve 3. Likevel er det ein forskjell på oppgåvene. Årsaka er at oppgåve 3 er hypotetisk den gjeld ei problemstilling ein ikkje kan ha sikker kunnskap om fordi den enno ikkje har funne stad, og det finst ingen konkrete planar om at den skal finna stad i nær framtid heller. Oppgåve er medviten valt for at kandidatane skal sjå at her skal dei tenkja seg om og resonnera. Men mange kandidatar svarar på oppgåve 3 som om den var ei kunnskapsoppgåve. Nokre gjer det ved å skriva mest om den engelske rettskulturen, og då gjerne med ei inngåande skildringa av historia til den. Dette er å løysa oppgåve feil. Det vil likevel ikkje seia at kandidaten stryk så lenge vedkomande skriv noko om den hypotetiske problemstillinga 8

9 på slutten av oppgåva. Betre er det om ein skriv noko om den engelske rettskulturen fyrst for så å skriva om dei utfordringane ein EU-lovbok vil representera. Men det er likevel ein fare for at fokus vert på den engelske rettskulturen men med ein liten vri på slutten av oppgåva, jf. det som er sagt ovanfor. Best er det om ein tek lovboka som eit utgangspunkt og handsamar element for element ved eit slikt prosjekt og korleis det vil kunna koma i konflikt med den engelske rettskulturen. I oppgåva er det viktig at kandidatane nyanserer. Det er lett å karikera den engelske rettskulturen, og slik bare sjå konflikt på konflikt ved introduksjonen av ei EU-lovbok. Men den engelske rettskulturen er mangefassetert sjølv om den har sine klare karakteristika. Alle nyanseringar skal premierast. Vidare finst det kandidatar som peikar på at England alt er med i EU og har dommarar som deltek i EU-domstolen, og at det har fungert heller konfliktfritt så langt. Dette er å gå eit steg vidare frå nyansering til å kopla kunnskapsbitar i faget heilt på eige initiativ. Dette er det ein skal premierast aller mest. Som alt sagt skal det òg premierast om nokon klarar å kopla oppgåve 3 til oppgåve 1 og 2 gjennom å peika på at det er tale om resepsjon, og at det er tale om resepsjon av element på botennivået slik eg brukar Tuori sitt hav, og at det dermed vil vera tale om ein uroperiode. Men dette er ei kopling som kanskje ingen vil sjå. Stort meir har eg ikkje lyst til å rettleia om korleis oppgåve 3 kan løysast. Årsaka er at ein her skal vera open for variasjonar så lenge det ligg gode resonnement bak vala som er gjort. Avslutningsvis skal det leggjast til at eksamensoppgåva i JUS134 for våren 2010 ikkje er ei vanskeleg oppgåve, men ei oppgåve det er vanskeleg å skriva godt på. Særleg sidan oppgåva er gjeven til ein fire timar skuleeksamen. Ein skal difor akseptera at ingen kan skriva ut all kunnskap, og ingen kan sjå alle nyansar og dra alle resonnement. Det viktige er at kandidatane viser kunnskap, at ein nyanserar og resonnerar. Vansken i vår oppgåve som sensorar er å sjå når kunnskapspresentasjonen, nyanseringane og resonnementa sluttar fordi kandidaten sin kunnskap tok slutt, og når kandidaten gjer utval i ein større kunnskapsmasse. Men når ein les ei oppgåva frå byrjing til slutt får ein utetter eit ganske klart bilete av djupnekunnskapen. 9

10 10