R A P P O R T F R Å K U LT U R M I N N E R E G I S T R E R I N G

Transkript

1 S O G N & F J O R D A N E F Y L K E S K O M M U N E K U L T U R A V D E L I N G A R A P P O R T F R Å K U LT U R M I N N E R E G I S T R E R I N G OMRÅDEPLAN - FLORØ LANDET NORD G/BNR. 27/20, 27/23, 27/28, 27/53, 27/46, 27/3, 27/52, 27/58, 18/15, 17/27 MFL. FLORA KOMMUNE

2 2 Kommune: Gardsnamn: Gbnr: Flora Florøen, Brandsøy, Grønenga 24/1, 25/22 mfl. Tiltakshavar: Flora kommune Namn på sak: Områdeplan - Florø landet Nord Saksnr: 11/3256 Askeladden id: , , , Arbeidet utført: Etterarbeid utført: av Glenn Heine Orkelbog, Ingar Figenschau, Anna Hellgren, Lars Røgenes av Glenn Heine Orkelbog Framside: utsyn frå St. Helena holmen mot nordaust. SAMANDRAG Sogn og Fjordane fylkeskommune gjennomførte ei kulturhistorisk registrering innanfor planområde i perioden Planområde vart undersøkt ved graving av prøvestikk, der det primært vart leita etter steinalder busetjing. Massane frå prøvestikka er vass-sålda på 4mm såld. Alle funnførande flater (lokalitetar) er dokumentert i plan/profil med teikningar og fotografi. Funnførande og negative prøvestikk er inn målt med handhalden GPS. Fire automatisk freda lokalitetsflater vart påvist. To av lokalitetane er busetjing og aktivitetsområde frå steinalderen. Ein lokalitet består av eit markant ryddingslag, trulig etter førhistorisk avsveiing av lyng i samband med etablering av beite, samt ein lokalitet består av tre gravrøyser. # Lokalitet Kategori Askeladden id. 1 St. Helena holmen Enkeltfunn/steinalder (enkeltfunn) 2 Gaddholmen Ryddingslag/mellomalder Sandvikskjeret - Brandsøy Aktivitets omr/steinalder Vikåkeren - Brandsøy Aktivitets omr/steinalder Grønenga Gravrøyser To av steinalder lokalitetane er påvist på Sandvikskjeret og eit enkeltfunn av flint er gjort på St. Helena holmen. Lengst vest på Gaddholmen er eit ryddingslag C14 datert til mellomalderen påvist. Tre gravrøyser vart registret lengst vest på Grønenga. Undersøkinga la ikkje vekt på dokumentasjon av etterreformatoriske kulturminne, då desse vart dokumentert av studentar frå Høgskulen i Sogn og Fjordane i 2011, i samarbeid med Flora kommune og fylkeskommunen.

3 3 BAKGRUNN FOR PLANEN Områdeplanen for Florø landet Nord er ein del av kommunen sin ynskje om å tilrettelegging for vidare næring og industriell vekst, samt å kunne tilby gode næringsareal, der konfliktnivåa er lågast. Områdeplanen inneheld opphavlig fire ulike område; Rota med holmane aust for Rota, Sandvikskjeret på Brandsøy, Vågsåsen på Grønenga samt Store Terøya. Sistnemnde vart teken ut av planen. Kommunen som tiltakshavar er jamfør 9 i lov om kulturminne pliktig til å undersøke om områdeplanen vil medføre fare for skade på eller øydelegging av automatisk freda kulturminne. Alle kulturminne eldre enn 1537 e.kr er automatisk freda. Kommunen kan ikkje godkjenne områdeplanen før kravet til undersøkingsplikta i 9 er oppfylt. Grunna det store omfanget på undersøkingsområde har fylkeskommunen gjort det klart at den her omtalte undersøkinga ikkje oppfyller kravet til undersøkingsplikta. Dette er gjort slik at fylkeskommunen skal ha anledning til å gå inn å gjere supplerande undersøringar dersom ein meiner det trengst. Ei vurdering på behovet for ytterligare arkeologiske undersøkingar er gjort mot slutten av rapporten. PLANOMRÅDE Planområde er todelt. Område 1 omfattar nordsida av Rota, samt holmane aust for Rota. Område 2 omfattar Sandvikskjeret og Vågsåsen på Grønenga.

4 4 OMRÅDE 1, ROTA OG HOLMANE AUST FOR ROTA Rota, gbnr. 27/20, 27/23, 27/4 Negative prøvestikk markert med gule punkt. Det er berre den nord austre delen av rota som er omfatta av områdeplanen for Florø landet Nord. Den sørlige plangrensa ligg om lag midt på øya og går langs øyas høgste parti på 34 m.o.h. Landskapet er småkuppert og fell bratt ned i fjorden. Nord sør gåande bergryggar delar opp undersøkingsområdet i mindre område. Det finst få gode viker eller strender og strandsona består i all hovudsak svaberg som fell bratt ned i fjorden. Fjorden er djup og det finst få grunne strender og viker. Vegetasjon og jordsmonn er skrinnare på nordsida av Rota enn på Sørsida. Vegetasjonen består i hovudsak av lyng og bregner samt nokre få lauvtre og einer. Jordsmonnet er jamt over meter djupt og består av torv på berg. Det finst lite lausmasser. Enkelte stader førekjem det djupe myrer. Det markante skiljet mellom den nordlege og sørlige halvdelen av øya gjer det tydelig at nordsida på Rota er langt meir vær utsett enn sørsida. Ingen automatisk freda kulturminne vart registrert på Rota.

5 5 HOLMANE AUST FOR ROTA L2. ryddingslag (mellomalder) Enkeltfunn av flint (steinalder) Raude trekantar markerar funnførande prøvestikk. Gaddholmen gbnr. 27/38 - Lokalitet 2 (A.id: ) Gaddholmen ligg nordaust for Rota og er den største av holmane innanfor områdeplanen. Holmen har to markante høgder ein i vest og ein i aust på om lag 25 m.o.h. Rundt høgdene ligg eit høgdedrag beståande av tett vegetasjon, gran plantefelt og blandingsskog, samt enkelte myrer. Frå høgdedraget fell landskapet bratt ned i fjorden, forutan nokre små og tronge viker i vest. Vikene kan følgjast over holmen i aust/vestlig retning. Dei undersøkte områda på Gaddholmen omfattar tre små viker lengst vest på holmen. Utover vikene er holmen i liten grad undersøkt. Det er heller ikkje gjennomført registreringar av etterreformatoriske kulturminne på Gaddholmen. Vikene er tronge og lite eigna som hamner eller som opphaldsstad. I den midtre av dei tre vikene vart eit samanhengande trekolsjikt påvist i tre prøvestikk. Trekolsjiktet er jamt over 10 cm tjukt og ligg under 15 cm torv og 15 cm mørk brun humus. C14 datering plasserer trekolsjiktet attende til e. Kr, noko som svarar til seinmellomalderen. Trekolsjiktet er tolka som ein rest av eit ryddingslag, mest truleg i samanheng med rydding av beitemark og lyngbrenning. Ryddingslaget er eit automatisk freda kulturminne.

6 6 Lokalitetsflata ligg inneklemt mellom to bergknausar i nord og i sør. I vest er lokaliteten avgrensa av fjøra. I aust smalnar landskapsrommet inn mellom dei to bergknausane i nord/sør og skapar ei naturleg austleg grense for lokaliteten. Lokaliteten er forholdsvis liten i utbreiing med eit areal på om lag 135 kvadratmeter. Lyngholmen gbnr. 27/53, 27/46 Lyngholmen ligg aust for Rota, sør for Gaddholmen, og nordvest for St. Helena holmen. Holmen er skrinn og forholdsvis låg, berre 6 m.o.h. på det høgste. Vegetasjonen består primært av røsslyng. Nokre myr parti i dei lågare liggande delane av terrenget. To fine viker åtskilt av ei aust/vest gåande myr ligg lengst nord på Lyngholmen. Ingen automatisk freda kulturminne vart registrert. St. Helenaholmen gbnr. 27/3 27/52 St. Helena holmen er ein låg og forholdsvis skrinn holme. Noko gran og lauvskog lengst i sør i kring eit småbruk. Høgste punkt ligg på 7 m.o.h. I motsetning til dei andre holmane innanfor område 1 er St. Helena holmen grasdekt. Jordsmonnet er skrint ofte berre 0,2 meter på berg. Fine grunne viker i aust. Her var og jordsmonnet djupare. Eit enkeltfunn av eit flintavslag vart funne nordaust på holmen. Ingen av dei omkrinsande prøvestikka var funnførande. Perholmen 27/58 Perholmen ligg aust for St. Helena holmen. Perholmen er ein liten låg holme (7 moh) utan særleg vegetasjon og med eit skrint jordsmonn. Ein bunker ligg på søraustsida av holmen, der det skal ha vorte oppbevart dynamitt. Landskapet på søraustsida av holmen fell bratt ned i sjøen. På nordvestsida fell det slakt ned mot nokre små men langrunne viker. Ingen automatisk freda kulturminne vart registrert på Perholmen. Langholmen 27/623 Langholmen ligg sør for dei andre holmane innanfor område 1. Holmen er smal og avlang, berre 77 meter på det breiaste og ligg orientert mot aust/vest i lengderetninga. Landskapet fell bratt ned i fjorden. Toppen av holmen er dekt av furu og eit skrint lag med lausmasser. Potensialet for funn av automatisk freda kulturminne på Langholmen vert rekna som lågt. Holmen vart derfor, grunna tidsknappheit ikkje arkeologisk undersøkt i denne omgang.

7 7 OMRÅDE 2, SANDVIKSKJERET OG VÅGSÅSEN L5. Grønenga (gravrøyser). L3. Sandvikskjeret (steinalder). L4. Vikåkeren (steinalder). SANDVIKSKJERET - BRANDSØY gbnr. 18/15 Planområde på Sandviskjeret er i vest avgrensa av Fjordbasen og av Rv 5 i sør. Den austlege avgrensinga er lagt til eigedomsgrensa mellom gbnr. 18/15 og 18/1. Terrenget heller slakt mot nord ned til fjorden. Store opne viker med langgrunn fjøre i den vestlege delen av planområde. Dess lenger aust ein bevegar seg vert tilgangen til strandsona knappare og brattare, men også her ligg enkelte fine viker. Vegetasjonen består av blandingsskog i vest og tett planta granskog i aust. To automatisk freda kulturminne vart registrert i form av to steinalder lokalitetar. Lokalitet 3, Sandvikskjeret (A.id ) Ein liten steinalder lokalitet ligg i mellom to torvkledde bergknausar, om lag 3 meter over havoverflata. Lokaliteten ligg slik sett skjerma frå strandsona i nord av ein låg bergknaus. Terrenget fell bratt ned til strandsona. Strandsona nord for lokaliteten ver vidare skjerma av Sandvikskjeret. I alt er tre positive prøvestikk gravde. Flint er funne i to av prøvestikka og slått bergart, om mogeleg diabas er funne i det tredje. Prøvestikka varierer i djupne frå 40 cm til 50 cm. Generelle stratigrafiske trekk er 20 cm grastorv over eit tynt lag 3-8 cm med mørk jordblanda grus, små mengder trekol var synleg i lag 2. Funnførande lag ligg under lag 2 og består av eit 20 cm + tjukt lag med fin strandgrus.

8 8 Lokalitetsflata er avgrensa topografisk i nord, aust og i sør og av negative prøvestikk i vest. I utbreiing måler lokalitetsflata 40 kvadratmeter. L.3 Sandvikskjeret sett mot nord. Lokalitet 4, Vikåkeren (A.id ) Ein steinalder lokalitet er registrert i Vikåkeren, ei lita nordvend bukt nedanfor ridesenteret. Terrenget heller slakt ned mot ei langgrunn fjøre. Vika er avgrensa av markante bergknausar i aust og i vest. Mot sør stig landskapet gradvis brattare opp ein bakke mot ridesenteret. Vegetasjonen består av blandingsskog, med ein undervegetasjon beståande primært av gras. Hestane frå ridesenteret nyttar vika til beite. Lokalitetsflata ligg inntil den vestlige bergknausen om lag 3 meter over havoverflata og oppå ein markant aust/vest gåande strandvoll. Strandvollen består av fin vassrulla strandgrus. Langs den austlige bergryggen renn ein bekk, noko som medfører at den austlege halvdelen av vika er langt fuktigare enn den vestlige der lokaliteten ligg. Namnet «Vikåkeren» kan tyde på at vika har vore opp dyrka i nyare tid, eller vise til staden som ein grøderik plass som skli seg frå svaberga i aust/vest. Totalt seks positive prøvestikk vart gravde innanfor det som her er definert som lokalitetsflata. Funn av eit tynnt trekolsjikt vart gjort i botnen av prøvestikk g84+ på bakketoppen sør for lokalitetsflata. Ei kjerne i blå/grå mylonitt vart funne oppå bakken i den fuktige austlege delen av vika. Kjerna har mest truleg vorte tråkka fram av hestane som har beita i vika. Lokalitetsflata er avgrensa av negative prøvetikk og utbreiinga er på 187 kvadratmeter.

9 9 Funnmaterialet frå prøvestikka består av tre avslag i flint, ei fragmentert smalflekke, ein bit raudbrun diabas og ein avlang og avrunda sandstein. Funksjonen til sandsteinen er uviss. Funna er alle gjort i bøttelag 2-3. Dei generelle stratigrafiske trekka på lokalitetsflata er som følgjer: cm med laus mørk humus. Mykje tre røter cm med mørk grå svart strandgrus iblanda små mengder trekol. Den mørke fargen skuldas nok at gruslaget er vassførande. Gruslaget er funnførande. 3. I prøvestikk g88+ er eit 10 cm tjukt trekollag påvist under strandgruslaget. Trekollaget er C14 datert til e. Kr. Den moderne dateringa tyder på omroting av lokalitetsflata. 4. Berg. Lokalitetsflata sett mot vest. Lausfunn, mylonittkjerne sett mot aust. G88+ (C14) sett mot nord.

10 10 VÅGSÅSEN GRØNENGA gbnr. 17/27 (A.id ) Lengst vest på Grønenga, rett nordvest for det nedlagte steinbrotet ligg tre runde steinrøyser. Røysene ligg på ein vest-sørvest/nord-nordaust gåande bergrygg. Frå bergryggen har ein god utsikt utover fjorden i vest. Vegetasjonen består av open furuskog. Røysene er rundovale - dråpeforma og noko utflytande i forma. Ingen er særleg høge med ei høgd på inntil 0,5 meter. Steinane i røysene er vassrulla og kjem nok frå den nærliggjande strandsona i vest. Den vassrulla steinen i røysene skil seg klårt frå utsprengd stein frå steinbrotet i søraust, som er langt meir kantete. Røysenes plassering i terrenget, samt at steinen skil seg markant frå brotstein vert lagt til grunn for tolkinga av dei tre røysene som gravrøyser. Gravrøyser kan på generelt grunnlag daterast attende til eldre bronselader og framover i eldre jernalder f. Kr e.kr. Røys nr. 1 ligg høgst i terrenget og lengst aust. Røysa er dråpeforma og utflytande i sørleg retning. I diameter måler røys 1. 5x5 meter med ei høgd på inntil 0,4 meter. Steinane består av både rullestein og flate heller, med ein storleik frå cm i diameter. Røys nr. 2 ligg 3,5 meter sør for og lågare i terrenget enn røys nr. 1. Røys nr. 2 er den minste av dei tre røysene med eit diametermål på 2,5x2,5 meter. Høgda er på 0,3 meter. Storleiken på steinane er i frå cm i diameter. Røysa er uklart definert i forma og låg, noko som kan tyde på at den er eit resultat av utkasta stein frå gravrøys 1 og 3. Røys nr. 3 ligg tre meter vest for røys nr. 1 og noko lågare i terrenget. Gravrøysa er rund/oval i forma og er i storleik omtrent like stor som gravrøys nr. 1. Massane består av ein blanding av rullestein og flate heller, med ein storleik frå cm i diameter. Høgda er på 0,5 meter. Røys nr. 3 er den mest attgrodde av dei tre røysene, men fram står likevel klart avgrensa i si utbreiing. Ei nedgraving på 1x0,6 meter er synleg på toppen av gravrøysa, og kan vere ein indikasjon på gravplyndring. T.v: Gravrøys 1 sett mot nord. T.h: Gravrøys 2 i framkant, røys nr. 1 i bak-kant, mot nordaust.

11 11 Gravrøys 3 sett mot sør. BEHOV FOR UTVIDA REGISTRERINGAR Registreringa i 2012 var definert som ei forundersøking, som hadde som mål å gje eit breitt inntrykk av kulturminnefordelinga innanfor kvar av dei einskilde delområda innanfor områdeplanen. Det vart presisert frå fylkeskommunen si side at forundersøkinga ikkje ville oppfylle tiltakshavar si undersøkingsplikt jamfør 9 i lov om kulturminne. Etter at registreringa var gjennomført ville fylkeskommunen gjere ei evaluering på behovet for ytterlegare arkeologiske registreringar. Eg vurderer Rota med holmane som tilstrekkeleg undersøkt. Registreringa i 2012 gjorde få til ingen funn. Dei topografiske føresetnadane ligg heller ikkje til rette for førhistorisk busetnad i nokon stor grad. For Rota sin del er funnpotensialet vurdert som langt høgre i tilknyting vikene på sørsida av øya. Småholmane vert alle forutan Gaddholmen vurdert som tilstrekkeleg undersøkt. Langholmen er såpass skrinn at funnpotensialet her vert vurdert som lågt og det vil ikkje vere naudsynt med nokon utvida registrering. Strandsona frå Sandvikskjeret i retning hestesenteret er rekna som tilstrekkeleg undersøkt. Frå lokalitet 4 (Vikåkeren og vidare austover er ikkje undersøkt. Området vart likevel synfare i lag med kommunen sommaren Strandsona her består jamt over av nakne svaberg som fell bratt ned i fjorden. Medan vegetasjonen på land er prega av gran plantefelt. Potensiale for funn vert ikkje vurdert som høgt. Det kan derimot vere tilrådeleg å gjennomføre ei utvida registrering av dei høgareliggande områda langs Sandvikskjeret. Desse områda vart ikkje tilstrekkeleg undersøkt i 2012 og kan innehalde spor etter steinalder busetjing frå eldre steinalder. Vågsåsen på Grønenga vert rekna som tilstrekkeleg undersøkt. Her er det gravd prøvestikk i strandsona i nord og i vest, i dei områda som vert rekna for å ha topografiske føresetnader for å gjere funn. Dei høgare liggande områda på Vågsåsen består anten av tørrlagte myrer eller djupe myrer. Den sørlege halvdelen av

12 12 planområdet på Vågsåsen er forstyrra av steinbrotet og innehar eit lågt potensiale for å gjere funn av automatisk freda kulturminne. Eg vil tilrå utvida regsitreringar innanfor planområde på Sandvikskjeret og på Gaddholmen. KONKLUSJON Fire automatisk freda kulturminne vart påvist innanfor planområde for områdeplan - Florø landet Nord. Kulturminna spenner i tid over ein periode på 7500 år, med steinalder lokalitetane på Sandvikskjeret som dei eldste registrerte kulturminna. Lokalitetane er forholdsvis små og må tolkast som mellombelse opphaldsstader i eit nettverk av opphaldsstader, basert på utnytting av sesongspesifikke ressursar. Enkeltfunnet av flint på St. Helena holmen syner steinalder aktivitet også her. At ingen lokalitetsflate vart påvist skuldast nok at desse mest truleg ligg under havoverflata i dei grunne vikene mellom holmane aust for Rota. Gravrøysene kjem frå ein tidsperiode der menneska har vorte bufaste og jordbruket er godt etablert. Langs kysten inneber dette hovudsaklig husdyrhald og beitebruk. Gravrøysene ligg på utsette stader og er synlege langs leia. Dei har truleg fungert som symbol for den gravlagdes sosiale status og etterkommaranes krav på landet som omgav gravminna. Ryddingslaget datert til mellomalderen på Gaddholmen er ein synleg rest etter ein svært viktig driftsform, som har sett sitt særpreg på kystområda i heile Noreg. Systematisk brenning av einer og buskas, for å betre beitetilhøva, såkalla svidebruk, har fram dyrka lyngheiene me har langs kysten. Dei eldste indikasjonane på dyre hald og svidebruk i Flora har ein frå Botnaneset. Her i frå er ryddingslaga C14 datert til eldre bronselader, om lag 1800 f.kr. Det er om lag samtidig med den eldste dateringshorisonten for gravrøyser. Store delar av planområdet er undersøkt og ein sit med eit forholdsvis godt inntrykk av fordelinga på automatisk freda kulturminne, samt potensialet for å påvise nye innanfor planområde. I nokre område er det likevel tilrådeleg å gjennomføre supplerande undersøkingar. Det gjeld primært på Gaddholmen og i tilknyting Sandvikskjeret. FØRDE Glenn Heine Orkelbog Arkeolog

13 13 VEDLEGG 1: LOKALITETSLISTE L.nr Stad Gbnr Type lok. Datering Funn Status 2 Gaddholmen Ryddingslag Mellomalder Trekolsjikt Aut. freda 3 Sandvikskjeret Busetjing/akt. område Steinalder Vassrulla flint, diabas? Aut. freda 4 Vikåkeren Busetjing/akt. område Steinalder Flint, mylonitt, diabas. Aut. freda 5 Grønenga Tre gravrøyser Bronsealder/j ernalder Aut. freda VEDLEGG 2: LISTE OVER TREKOLPRØVER VP nr: Lokalitet Prøvestikk 3 L4, Vikåkeren g88+ 4 L2, Gaddholmen g40+

14 14 VEDLEGG 3: FOTOLISTE Nr. Motiv Retning Fotograf 1 Funnstad, enkeltminne, St. Helena holmen. Nordvest GHO 2 L. 3 Sandvikskjeret Nord GHO 3 L.4 Vikåkeren - lokalitetsflate Vest GHO 4 Lausfunn - mylonittkjerne Aust GHO 5 L.4, prøvestikk g84+ Nord GHO 6 L.5 Gravrøys 1 Nord GHO 7 L.5, gravrøys 1 og 2. Nordaust GHO 8 L.5, gravrøys 3. Sør GHO VEDLEGG 4: POSITIVE PRØVESTIKK x y id g a lr myl a g if g if51+? if if if46? if if r r r if if g53+

15 lr if if a g l l g g overflatefunn i a l a g g88+

16 16 VEDLEGG 5: TEIKNINGAR LOKALITET 2, GADDHOLMEN A23+ L27+ G C14 1: Mørk humus. 2: Raudleg sandhaldig/trekolhal dig masse. 3. Trekolsjikt.

17 17 LOKALITET 3, SANDVIKSKJERET G53+ L35+ L37+ Funn: avslag - diabas. Funn: vassrulla flint. Funn: vassrulla flint. 1 2 F F F BERG BERG 1: Mørk sandblanda humus. Mykje trerøter. 2: Vassrulla gråleg strandgrus. Raudare mot botnen. Funnførande (F).

18 G LOKALITET 4, VIKÅKEREN G85+ G88+ A71+ A70+ Funn: fragm. flekke i flint. Avsl. Mylonitt. Avsl. diabas. Funn: Avsl, flint. Økseliknande vassrulla stein/bergart. Funn: Avsl, flint. 1 F 2 F F VP3 3 BERG 1: Gråbrun sandblanda humus. Mykje trerøter. BERG 2: Vassrulla gråleg strandgrus. Raudare mot botnen. Noko trekol. Funnførande (F). 3: Trekolsjikt/linser.

19 19 I65+ I66+ G84+ Funn: fragm. brend ryggflekke i flint. Funn: bit, kvarts F F 1: Mørk feit sandblanda masse. 2: Vassrulla gråleg strandgrus. Raudare mot botnen. Noko trekol. Ein del stein. Funnførande (F). 3: Lys grå silt (vassført). 3 1: Gråbrun sandblanda humus. Mykje trerøter. 2: Vassrulla gråleg strandgrus. Raudare mot botnen. Noko trekol. Funnførande (F). 1: Gråbrun sandblanda humus. Mykje trerøter. 2: Trekolsjikt. 3: Vassrulla gråleg strandgrus. Raudare mot botnen. Noko trekol. Funnførande (F).

20 LOKALITET 5 20

21 21