TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA

Transkript

1 TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA Torbjørn Tufte Rapport

2 Forfatter Tittel Utgiver Utgiversted Torbjørn Tufte TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA AgriAnalyse Oslo Utgivelsesår 2015 Antall sider 46 ISSN , Internett: ISSN Emneord Forsidebilde TTIP, WTO, EU, USA, marknadstilgang, landbruksvarer, handel, landbruksvarehandel, toll, tollvern, import, eksport, landbrukspolitikk Wikimedia Commons. Opphavsperson E. Spreckmeester, Economic Cooperation Administration Kort om AgriAnalyse AgriAnalyse har som mål å være en faglig premissleverandør og et kompetent utredningsmiljø i spørsmål knyttet til landbruk og politikk. AgriAnalyse arbeider med nasjonale, internasjonale og organisasjonsinterne problemstillinger innenfor våre prioriterte satsingsområder. Ansatte i AgriAnalyse har tverrfaglig bakgrunn med kompetanse fra flere ulike samfunnsvitenskapelige og landbruksfaglige tradisjoner. Se for mer informasjon.

3 Forord I 2013 starta USA og EU formelle tingingar for å søkje å etablere eit partnarskap i samhandelen gjennom ei omfattande handels- og investeringsavtale. Denne partnarskapsavtala vert i daglegtala omtala som TTIP (The Transatlantic Trade and Investment Partnership). Det er desse tingingane som er tema i rapporten. Handelsregima dei handhevar mot kvarandre og dagens varehandel, vert drøfta. Det er òg sett nærare på landbruksvarehandelen spesielt. Forhandlingsområdet er svært omfangsrikt og dekker dei fleste sektorar. Forhandlingane går også lenger enn det som er vanleg i frihandelsavtaler. Varehandelen, tenestesektoren, standardar, opphavsrettar og ikkje minst tvisteløysing for investor stat er inkludert i forhandlingsmandatet. Det at både handelsreglar og mogleg harmonisering av regelområde er ein del av mandatet, kombinert med at EU og USA er verdas to største økonomiar, gjer at TTIP har komme langt høgare på den politiske dagsordenen i omverda til EU og USA, enn det som er vanleg elles når desse inngår bilaterale frihandelsavtaler. Mange tredjeland, deriblant Noreg, søkjer òg å sjå kva konsekvensar dette kan få i verdshandelen. Særskilt er det grunn til å rekne med at dersom EU og USA vert samde om ei avtale med tilhøyrande prinsipp for handelen, kan det få innverknad på korleis styrkjetilhøva vert i framtidige drøftingar kring det multilaterale handelsregelverket som ligg i Verdas handelsorganisasjon. Rapporten er utarbeidd av Torbjørn Tufte og inngår i rapportserien til AgriAnalyse. AgriAnalyse står ansvarleg for alle faglege vurderingar og slutningar i rapporten. Oslo, februar 2015 Christian Anton Smedshaug, Dagleg leiar.

4

5 Innhald SAMANDRAG INNLEIING DET TRANSATLANTISKE HANDELS- OG INVESTERINGSPARTNARSKAPET DELTE GLOBALE UTFORDRINGAR OG MOGLEGHEITER I HANDELEN TTIP OG MARKNADSTILGANG I EIN WTO-KONTEKST FRIHANDELSAVTALER I USA OG EU MARKNADSTILGANG OG TOLLREGIME EU OG USA SOM GLOBALE AKTØRAR I LANDBRUKSVAREHANDELEN LANDBRUKSVAREHANDEL KORT OM LANDBRUKSVAREHANDELEN TIL USA KORT OM LANDBRUKSVAREHANDELEN TIL EU SAMHANDEL MELLOM USA OG EU PÅ LANDBRUKSVARER INCITAMENT FOR Å UTVIDE TTIP MOT NOREG I VAREHANDELEN? TTIP OG NOREG EIN OPEN ØKONOMI I SKVIS? NORSK SAMHANDEL MED USA PÅ LANDBRUKSVARER LITTERATUR... 43

6

7 Samandrag Tufte, T. (2014). TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA. Rapport nr AgriAnalyse. Oslo Verdas to største økonomiar i verdshandelen, EU og USA, har per i dag ikkje noko bilateral handelsavtale. Det tyder at vilkåra for deira samhandel ligg i WTO. I 2013 vart det kunngjort at EU og USA ville starte forhandlingar om å etablere eit bilateralt handels- og investeringspartnarskap gjennom TTIP (The Transatlantic Trade and Investment Partnership). Dette er temaet for denne rapporten. Omfanget av saksfelt som er inkludert i TTIPforhandlingane er svært omfattande. Rapporten drøftar korleis handelsregima til EU og USA er utforma, der det er premissa for varehandelen som fyrst og fremst vert drøfta. I tillegg vert det sett nærare på utanrikshandelen til USA og EU med landbruksvarer og deira samhandel. Eit gjennomgåande trekk i internasjonal handel er at statar inngår stadig fleire og meir omfattande regionale og bilaterale frihandelsavtaler. Eit resultat av dette er at marknadstilgangen sikra gjennom WTO (bestevilkårsprinsippet) ikkje gir spesielt god tilgang til marknadar lengre. Dette gjeld spesielt i handelen der ein gjennomgåande nyttar tollvern, slik som USA og EU gjer i varehandelen. Denne utviklinga aleine, er truleg ein viktig årsak for at USA og EU har starta formelle tingingar med mål om å styrkje sitt bilaterale handelssamarbeid. Om ein til dømes ser på handelen med industrivarer EU og USA har med tredjeland, så vert 60 prosent av importverdien til EU innført tollfritt, medan 51 prosent av importverdien til USA er innført tollfritt. Noreg, som har ein open økonomi, innfører til samanlikning heile 96 prosent av importen tollfritt. Når ein ser dette i samband med nettverket både USA og EU har bygd ut av frihandelsavtaler, tyder det at dei har svakare handelspreferansar i sin samhandel, enn det dei har med mange andre land. Likevel går mandatet for tingingane langt utover det som omhandlar klassisk varehandel og marknadstilgang. Saksfelt som intellektuelle opphavsrettar, standardardar kring plante- og dyrevelferd, miljø- og arbeidsstandardar og offentleg innkjøp, er også ein del av forhandlingane. Ei rekkje av desse områda er felt som det har vore store interessekonfliktar kring i WTO, og då i hovudsak mellom utviklingsland og USA og EU. Det er difor grunn til å rekne med at dersom det vert ei like omfattande avtale som det er lagt opp til, vil det få stor innverknad på posisjonar og styrketilhøvet i forhandlingar tilknytt det multilaterale avtaleverket i WTO. For mandatet i TTIP omhandlar tema som omfamnar og er relevante for alle hovudavtalene i WTO (GATT, TRIPS og GATS). TTIP inneheld òg «Singapore issues» som gjeld dei fire temaområda (handel og investeringar, offentlege innkjøp, handelstilrettelegging og konkurranseregler), som førte til brotet i WTO ved ministarmøtet i Cancun i TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 1

8 Mest omstridd i tingingane er truleg målet om å etablere tvisteløysning for investor stat (Investor-state dispute settlement» (ISDS)) utanfor rettsstatane og demokratisk kontroll. Denne tvisteløysninga, som gir moglegheit for investor å saksøkje nasjonalstaten einsidig, vert ofte kalla bilaterate investeringstraktatar (BIT). Feltet er omstridd fordi det vil gi føretak moglegheit til å saksøke utanlandske statar økonomisk for tapte framtidige inntekter ved juridiske endringar i deira nasjonale lovverket. Særskilt er dette omstridd i Tyskland, der Vattenfall saksøkte Tyskland for tapte inntekter, etter at tyske myndigheiter vedtok å søkje å utfase kjernekraft som energikjelde i framtida. 2 Rapport

9 1 Innleiing I 1995 vart Verdas handelsorganisasjon (WTO) etablert, og med det fekk verda eit multilateralt avtaleverk, som etablerte eit rammeverk for internasjonal handel. Eit av dei viktigaste resultata frå forhandlingane kring WTO var ei harmonisering av marknadstilgang mellom medlemslanda gjennom innføring av tollsatsar. Før Uruguayrunden ( ) var importvernet ulikt frå land til land. Importvern var til dømes tufta på volum, ulike kvotar, lisensar og tollsatsar og på ulike kombinasjonar av desse verkemidla. Uruguayrunden slo fast at toll skulle vere det einaste legitime importvernet. For kvart medlemsland vart det laga bindingslister for maksimumstollsatsar. Landbruket var tidlegare utanfor GATT 1, og importvern bygd rundt volum var langt vanlegare i landbrukshandelen i industriland enn det var på industrivarer. Difor vart det utarbeidd modellar for å kunne legge om importvernet til medlemslanda til eit fellessystem bygd på toll med maksimumstollsatsar både på industrivarer og landbruksvarer. Grunnlaget for fastsetjing av maksimaltollsatsane for landbruksvarer var avviket mellom innanlandsprisane i kvart enkelt land og verdsmarknadsprisen for åra Deretter vart medlemslanda pålagde eit krav om ein gjennomsnittleg tollreduksjon på 36 prosent og minimum 15 prosent på alle landbruksprodukt innan år Tollsatsane etter reduksjonen er dei vedtekne maksimaltollsatsane for ulike varelinjer som gjeld for medlemslanda i dag. Medlemslanda kan fritt handheve lågare tollsatsar enn det bundne tollvernet i WTO. Sjølv om det vart etablert eit multilateralt avtaleverk for handelen mellom medlemane, heldt medlemslanda fram med å inngå og byggje ut bilaterale handelsavtaler og regionale frihandelsområde, som EØS og NAFTA (The North American Free Trade Agreement). Gjennom slike avtaler gav og gir land kvarandre eksklusive handelspreferansar som gir betre marknadstilgang enn det WTO-medlemar er sikra i det multilaterale avtaleverket. Verdas to største økonomiar i verdshandelen, EU og USA, har derimot ikkje noka bilateral handelsavtale og har difor bygd samhandelen kring WTO-regelverket, og det er under det dei handlar i dag. Men i 2013, etter fleire år med uformelle samtaler, vart det offentleggjort at formelle tingingar mellom EU og USA om ei omfattande avtale kring handel og investeringar ville starte, med fyrste forhandlingsmøte i juli Målet om å etablere Det transatlantiske handels- og investeringspartnarskapet (TTIP), var dermed formalisert. Utgangspunktet for forhandlingane er ei svært omfangsrik handelsavtale der varehandelen, tenestesektoren, offentlege innkjøp og investeringar er ein del av forhandlingsmandatet. Sjølv om intensjonane og ambisjonane er ei brei avtale, er det per i dag umogleg å seie om forhandlingane vil ende i 1 General Agreement on Tariffs and Trade. Handelsavtale for industrivarer signert av 23 statar i 1947, og vart seinare ein del av avtalene i WTO. GATT innførte prinsippet om at medlemar skulle handsamast likt i handelen, men det var unntak for tollunionar, frihandelsavtaler, og at utviklingsland som kunne gi betre preferansar, slik som det òg er vidareført i WTO. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 3

10 ei ratifisert avtale. Det er heller ikkje nokon fasit på kva innhaldet og omfanget i ei eventuell avtale vil bli. Likevel er det utan tvil ei strategisk og politisk interesse i både EU og USA å styrkje alliansen seg imellom versus omverda i handelen, og slik styrkje posisjonane i konkurranse med andre store økonomiar som Kina, Japan, Canada, Russland, Brasil med fleire. For situasjonen i samhandelen mellom EU og USA er at dei i dag har ein handel etter bestevilkårsregelen i WTO. Det vil seie at ei rekkje tredjeland har langt betre marknadstilgang til deira marknadar, enn det dei har til kvarandre, gjennom det omfattande nettverket av frihandelsavtaler både EU og USA har bygd opp med tredjeland. Kort sagt, i dagens internasjonale handel, sikrar ikkje bestevilkårsregelen i WTO spesielt god tilgang til marknader der ein gjennomgåande nyttar tollvern, slik som USA og EU gjer i varehandelen, fordi framveksten av bilaterale og regionale frihandelsavtaler har vore formidabel. Det er òg ei rekkje prinsipielle tilhøve kring standardar på dyre- og plantehelse, arbeidsrettar, miljøomsyn, offentlege tenester, intellektuelle opphavsrettar med meir som gjer resultata av tingingane omstridd og vanskeleg. Ikkje minst gjeld dette målet om å etablere tvisteløysing for investor stat utanfor rettsstatane og demokratisk kontroll. Denne tvisteløysingsmekanismen er truleg det mest betente og politisk diskuterte temaet i EU no. I sum er det truleg desse prinsippsakene som gjer tingingane mest kompliserte og skapar størst usikkerheit kring kva ei eventuell avtale vil omfatte, og om det faktisk vil vere mogleg å få ei ferdigforhandla avtale ratifisert både i USA og i EU. Det er òg mogleg at avtala ut frå dette vert meir avgrensa enn mandatet tilseier, og at dei mest omstridde felta vert handterte gjennom intensjonserklæringar om å vidareutvikle avtala etter kvart. 4 Rapport

11 2 Det transatlantiske handels- og investeringspartnarskapet TTIP (The Transatlantic Trade and Investment Partnership) er eit forsøk på å skape ei onfattande frihandelsavtale mellom EU og USA både innanfor handel og investeringar. Avtala har stort omfang og gjeld både varehandel og tradisjonell marknadstilgang, men omfattar òg tenestesektoren, investeringar og offentlege innkjøp. I tillegg er intellektuelle opphavsrettar, standardar og reguleringar tilknytt handelen ein del av forhandlingane. Det er òg eit eksplisitt mål å etablere ei tvisteløysing gjennom investor stat, utanfor dei nasjonale rettsstatane, i forhandlingsmandata. Handelsteknisk tyder ei avtale at EU og USA søkjer å flytte handelsregimet for deira samhandel frå bestevilkårsregelen i WTO til eit handelsregime under frihandelsavtale, der dei kan gi kvarandre betre vilkår enn andre tredjeland får gjennom WTO 2. Områda som er til tingingar i TTIP, kan kategoriserast i dei tre hovudfelta: Marknadstilgang Regelverk og tekniske handelshinder Generelle handelsrelaterte reglar Generelle handelsrelaterte reglar vert òg omtala som «delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen av partane», der dei legg til grunn eit sterkt utvida premiss for kva avtala skal omhandle, og korleis den vil påverke omverda. Fleire av felta som vert drøfta innanfor generelle handelsrelaterte reglar, er saksområde, handelsinteresser og posisjonar som EU og USA, eller ein av dei, ikkje har fått gjennomslag for i ulike forhandlingsrundar innanfor WTO-systemet 3. Nokre av desse områda vert kort skissert og drøfta i delkapittel Bestevilkårsregelen (Most-favoured-nation (MFN) i WTO er eit prinsipp om at toll- og avgiftslette som vert gitt eit medlemsland i WTO, også må gjerast gjeldande for andre medlemsland. Men det kan gjerast unntak for bestevilkåra til dømes gjennom bilaterale og regionale handelsavtaler, der varene berre vert handla innanfor marknadene til frihandelspartnarane, som tollunionar og EØS mellom EFTA og EU. Andre dømer er Den nordamerikanske frihandelsavtala mellom Mexico, USA og Canada (NAFTA) og avtala om EFTA, og dessutan reine bilaterale frihandelsavtaler med tredjeland, som EFTA/Noreg med Canada. Her kan landa gi kvarandre eksklusive rettar som er betre enn bestevilkårsregelen. Det er òg lov å gi dei FN-definerte minst utvikla landa (MUL) einsidige innrømmingar, slik som Noreg og EU gjer. I tillegg er det generelle system for tollpreferanse (GSP), med einsidige tollpreferansar til utviklingsland anerkjent i WTO, slik at land kan gi utviklingsland betre marknadstilgang enn ordinær tredjelandstoll. Eventuelle frihandelsavtaler skal likevel ikkje vere i strid med rettar og pliktar land har teke på seg under WTO-avtalene. 3 Dette er områda kort skisserte ut frå informasjon til medlemstatene til EU på internettadresse ( ): Det formelle mandatet mellom partane kan ein sjå på internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 5

12 Marknadstilgang Marknadstilgang i varehandelen. Dette omhandlar toll og opphavsreglar. Målet er nærast mogleg tollfri marknadstilgang på industri og landbruksvarer. Men det er opna for at partane kan definere noko av varehandelen som sensitive produkt. Etablere opphavsreglar for samhandelen. Marknadstilgang på tenester. Søkje å opne tenestesektoren i minst same omfang som partane har gjort i andre frihandelsavtaler dei har inngått. I tillegg er det mål om å søkje å opne opp nye tenestesektorar som transport. Investeringar. Målet er å liberalisere mest mogleg på investeringar og høgst mogleg vern av investeringar. Offentlege innkjøp. Opne for konkurranse mellom partane på offentlege innkjøp utan diskriminering på føretak frå USA og EU 4. Regelverk og tekniske handelshinder Samordne og utforme komplettere tekniske standardar som miljøstandardar og tryggleiksstandardar på produkt slik at dei ikkje vert ein handelsbarriere. Dette inkluderer helse- og hygienestandardar på matvarer. Feltet er ikkje avgrensa til varehandelen, men inkluderer også finans og avgrensingar som tredjepartar, til dømes føretak og aksjeeigarar, identifiserer som hinder. Over tid bør det søkjast å få eit rammeverk som er dynamisk slik at ein unngår at nye hinder veks fram når gamle hinder vert fjerna. 4 Offentlege innkjøp er ikkje regulert i WTO, og drøftingar om å få dette inn i WTO som eige tema slo fallitt på Ministarmøtet i Cancun i Mange I-land har likevel sikra seg betre tilgang på marknadane i tredjeland innanfor kollektive gode som levering innanfor vassforsyning, elektrisitet, transporttenester med meir gjennom bilaterale handelsavtaler. I tillegg har EU lagt fram forslag om å få offentlege innkjøp inn i WTO indirekte som ein del av rammeverket innanfor tenestekjøp basert på Artikkel XIII: 2 i GATS-avtala (General Agreement on Trade in Services) i WTO. 6 Rapport

13 Generelle handelsrelaterte reglar Ut frå storleiken vil ei eventuell avtale ha eit omfang som går langt utover tradisjonelle frihandelsavtaler. Partane vil difor søkje å få gjennomslag for å påverke det multilaterale systemet i verda. Dette vert mellom anna omtalt som eit område med delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen i det 21.århundret. Intellektuelle opphavsrettar. Båe partar ynskjer høgt vern for opphavsrettar 5. Handel og berekraftig utvikling. Båe partar ynskjer dette høgt på dagsordenen. Juridisk vern av føretak og investeringar og konsultasjonar med aktørar tilknytte desse kring politiske og juridiske regelverksendringar. Dette er den såkalla «Investor-state dispute settlement» (ISDS), som gjeld investeringsvern og tvisteløysing for investor stat. 2.1 Delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen Fleire av forhandlingsområda, som gjeld generelle handelsrelaterte reglar og offentlege innkjøp, er felt som tidlegare er svært omstridde i forhandlingane kring det multilaterale avtaleverket i WTO i alle forhandlingsrundane etter at WTO vart etablert i Formuleringa til Europakommisjonen på dette emnet, som «Delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen» i TTIP, er moglegvis noko nøytral i høve til kva som ligg i dette forhandlingsområdet. Særskilt om temaet vert sett på ut frå eventuelle føringar og ringverknader det kan ha for det multilaterale avtaleverket i WTO og ulike avtaler i FN. Kommisjonen introduserer feltet slik: In the light of the size and impact of the transatlantic partnership on global trade flows, the negotiators will address areas that go beyond bilateral trade and also contribute to the strengthening of the multilateral trading system. 6 Dei felta EU og USA framhevar som relevant her, samsvarar alle med temaområde som det har vore og er store interessekonfliktar kring i WTO. Slik sett er det grunnlag for å hevde at ordlyden om at dette vil styrkje det multilaterale handelssystemet, er noko misvisande. Truleg vil heller fleir tredjeland sjå på dette som ei undergraving av det multilaterale avtaleverket, då mange medlemstatar i WTO ikkje deler posisjonane og interessene til EU og USA på desse felta. Difor må dette snarare tolkast som om TTIP vil verte nytta som ei brekkstong for USA og EU i framtida. Slik kan TTIP nyttast for å sikre gjennomslag for sine eigeninteresser i det multilaterale avtaleverket ved at dei vert 5 Intellektuelle opphavsrettar i TRIPs er delt i sju kategoriar: Copyright og copyright-relaterte rettar Varemerke, inkludert merkenamn ved tenester Geografiske varenemningar/indikatorar Industridesign Patenter Layoutdesign Konfidensiell kommersiell informasjon 6 Europakommisjonen, Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 7

14 samde om felles standpunkt i TTIP. Dermed kan USA og EU moglegvis presse igjennom posisjonar, saksområde og reguleringar i dei ulike hovudavtalene (GATT, TRIPS og GATS) og tilleggsavtaler 7 som dei tidlegare er blitt avviste på i WTO. I ein global kontekst er forhandlingsresultatet i TTIP på områda definert av partane som felles moglegheiter og utfordringar i den globale handelen, truleg det forhandlingsområdet som har størst ringverknadar ved ei eventuell TTIP-avtale, og då særskilt i eit Nord Sørperspektiv. Fleire av saksområda er felt som før har ført til at WTO-forhandlingar har brote saman. Andre er temaområde som det er klare konfliktlinjer kring, og då i hovudsak mellom rike land og fattige land. Eit slikt døme er striden kring omfanget av intellektuelle opphavsrettar tilknytte TRIPSavtala og tingingane i WTO om geografiske indikatorar og bioteknologiske patenter og andre opphavsrettar. Konflikten gjeld minimumsvernet i Trips, og det styrka vernet i til dømes EUs patentdirektiv. Vidare om TRIPS og patentlovgivinga i ei rekkje I-land bryt med FN sin konvensjon om biologisk mangfald 8. I Doha-runden (ny forhandlingsrunde starta i 2001 gjennom Ministerkonferansen i Doha) kom striden kring intellektuelle opphavsrettar og TRIPS høgt på dagsordenen gjennom mellom anna medisinsaka. Konflikten i medisinsaka sto om den patentretten og eineretten farmasøytiske firma får over medisinar, skal gå framfor u-land sin rett til å behandle sjukdomsepidemiar og redde liv. 7 Hovudavtalene er: GATT: General Agreement on Tariffs and Trade, GATS: General Agreement on Trade in Services og TRIP: Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights. Sektoravtaler og tilleggsavtaler under prinsippavtalene er avtaler om: Toll, Landbruk, SPS, Tekstil, Tenester, Intellektuelle opphavsrettar, Anti-dumping, Subsidiar m.m. og Tekniske handelshinder. I tillegg kjem tvisteløysingsmekanismar, og nokre avtaler der ikkje alle medlemsstatane er deltakar. 8 For å demme opp for nokre av skadeverknadene ved patent på levande organismar, som patenlovgiving i TRIPS og spesielt nasjonal lovgiving, t.d. Patendirektivet i EØS, opnar for og tilsvarande lovgiving i USA/Canada, er det gjennom FN-konvensjonen om biologisk mangfald oppretta eit multilateralt system som skal søkje å sikre tilgangen til plantegenetiske ressursar også i framtida. Formålet er å sikre jordbruksproduksjonen framover. På dei plantegenetiske ressursane som kjem frå det multilaterale systemet er det ikkje lov å ta patent eller sikre seg andre intellektuelle opphavsrettar. Sjølv om dette systemet til ei viss grad kan motverke den kontrollen industriland og multinasjonale selskap skaffar seg over verdas artsmangfald, er systemet rimeleg svakt. Hovudårsaka til svakheita med systemet er at det er svært få jordbruksplanter som er dekte av dette internasjonale systemet. Så langt er det berre 35 matvareplanter og 29 fôrplanter som er tilgjengelege og sikra gjennom systemet. Alle andre planter er altså ikkje sikra gjennom FN-konvensjonen (Andersen, R ). Så lenge omfanget av planter i dette systemet, som skal sikre verdas matvareproduksjon, er så avgrensa, er det klart at verdas jordbruksproduksjon går ei usikker framtid i møte. Grunnlaget for matvareproduksjonen er genane i jordbruksplantene, og når den frie tilgangen berre er sikra for eit fåtal plantesortar, som utgjer ein svært liten del av artsmangfaldet jordbruksproduksjonen er basert på, så må dette systemet utvidast drastisk dersom bøndene i verda skal ha sikker tilgang på såfrø også i framtida. I EU er ei rekkje konvensjonelle planter og dyr frå ulike delar i verda patentert, og talet på patent på konvensjonelle vekstar eskalerer raskt: «The European Patent Office (EPO) has already granted several thousand patents on plants and seeds, with a steadily increasing number of patents on plants and seeds derived from conventional breeding. Around 2400 patents on plants and 1400 patents on animals have been granted in Europe since the 1980s. More than 7500 patent applications for plants and around 5000 patents for animals are pending. The EPO has already granted more than 120 patents on conventional breeding and about 1000 such patent applications are pending.» Kjelde: European patents on plants and animals is the patent industry taking control of our food? Internettadresse ( ): 8 Rapport

15 Medisinsaka blussa opp då Brasil, India og Sør-Afrika byrja å produsere og handle med rimelege kopimedisinar og erstatningsprodukt for å få tilgang til medisinar for behandling av hiv- og aids-tilfelle i befolkninga. 39 legemiddelfirma valde då å gå til sak mot myndigheitene i Sør-Afrika for brot på patentreglane, deriblant TRIPS-avtala. Brasil vart på si side trua av USA med full handelskrig dersom dei valde å starte framstilling av kopimedisinar 9. Likeeins er det store interessekonfliktar kring GATS-avtala (General Agreement on Trade in Services) og omfanget den skal ha. Særskilt har striden kring offentlege innkjøp og offentlege tenester og infrastruktur vore ei skiljelinje mellom rike og fattige land innanfor WTO-systemet. Brot og konfliktar i WTO-tingingane har ved fleire høve komme, fordi utviklingslanda har sett utkast kring desse saksfelta som eit hinder for deira velstandsutvikling. Det har dei ut frå at mange utviklingsland hevdar dei ikkje har eit utviklings- og levekårstilhøve som gjer det mogleg for dei å etablere/innføre reguleringar dei rike landa i verda har etablert kring til dømes helse-, miljø- og arbeidsmiljøstandardar. Dei hevdar at dei heller ikkje kan konkurrere på investeringar, offentlege innkjøp eller liknande med industrilanda, verken i eigen heimemarknad eller i tredjelandsmarknader. Til dømes vart dette ei tydeleg skiljelinje mellom høgt utvikla økonomiar og utviklingsland då det vart brot kring "Singapore issues" i Cancun i «Singapore issues» var fire temaområde (handel og investeringar, offentlege innkjøp, handelstilrettelegging og konkurranseregler) ei rekkje industriland, med EU, USA, Japan og fleire ynskte å innlemme i WTO. Striden starta i 1996 då saksområda vart lagde på forhandlingsbordet og striden varte fram til samanbrotet i Cancun i 2003, der det meste av «Singapore issues» vart lagde på is. Likevel er dette framleis eit svært omstridd felt i multilaterale tingingar 10. Investeringsvern og tvisteløysing for investor stat Investeringsvern og tvisteløysing for investor stat utanfor det nasjonale eller folkerettslege rettssystemet til FN og WTO er òg svært omstridd. Tvisteløysing som gir moglegheit for investor til å saksøkje nasjonalstaten einsidig, vert ofte kalla bilaterate investeringstraktatar (BIT). Feltet er omstridd fordi det vil gi føretak moglegheit til å saksøkje utanlandske statar økonomisk for tapte framtidige inntekter ved juridiske endringar i deira nasjonale lovverk. Dette kan nyttast som eit angrep på folkehelse, arbeidsrettar og miljøvern, fordi det kan hindre statar i å gjennomføre endringar politisk eller juridisk for å etablere betre standardar på slike 9 Blant anna vart det frå utviklingsland si side vist til det dei meinte var bruk av «monopolprisar, snarare enn marknadsprisar frå den farmasøytiske industrien i USA og Europa. «Det indiske føretaket Cipla tilbydde u-land medisinar til behandling av Hiv/Aids for 3,5 prosent av prisen dei multinasjonale farmasiselskapa kravde. Der Cipla tilbydde «Legar utan grenser» desse medisinane for kr. per pasient i året, kravde dei europeiske og USA-baserte selskapa med patentrettane kr for tilsvarande medisinpakke» (Tufte, Bondebladet 23. september 2004). 10 Singapore issues var fire temaområde som ein del aktørar ynskte å få inn i WTO-mandatet i Doha-runden. Tema var retta mot handel og investeringar, offentlege innkjøp, handelstilrettelegging og konkurransereglar. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 9

16 felt. Dermed vil ein òg få eit rettsvesen som opererer utanfor nasjonale rettsstatar og demokratisk lovgiving. Jon Christian F. Nordrum skildrar virkemåten blant anna slik: Håndheving og anerkjennelse av ICSIDs voldgiftsavgjørelser skiller seg også fra alminnelig folkerett. Etter folkeretten er investor dersom vertstaten ikke respekterer en avgjørelse avhengig av at hjemstaten presser på for at avgjørelsen skal fullbyrdes. ICSIDs voldgiftsavgjørelser er statene derimot forpliktet til å anerkjenne og gjennomføre som om de var endelige dommer av en domstol i staten, jf. ICSID artikkel 54 og i norsk rett lov om internasjonale investeringstvister 2.12 Adgangen til å overprøve avgjørelsene er svært begrenset. De kan bare annulleres etter ICSID artikkel 52, dersom det avdekkes alvorlige saksbehandlingsfeil. Det er ingen åpning for overprøving ved en nasjonal domstol. 11 I Europa kom tvisteløysing mellom investor versus stat høgt på dagsordenen då Vattenfall saksøkte Tyskland for deira vedtak om å søkje å fase ut kjernekraft 12. Nathalie Bernasconi- Osterwalder og Rhea Tamara Hoffmann (2012) 13 summerer bakgrunnen for søksmålet slik: «In May 2012 the Swedish energy company Vattenfall filed a request for arbitration against Germany at the International Centre for the Settlement of Investment Disputes (ICSID), housed at the World Bank in Washington, D.C., because of Germany s decision to phase out nuclear energy. Vattenfall relies on its rights under the Energy Charter Treaty, an international trade and investment agreement in the energy sector. This treaty, like many international investment agreements, grants foreign investors the right to bypass the domestic courts of the host country and to directly file a complaint to an ad hoc international tribunal to challenge proposed government regulations. Vattenfall is expected to claim well over 700 million in compensation in response to the closure of the nuclear power plants Krümmel and Brunsbüttel.» Ei anna kjent og kontroversiell sak innanfor dette området er den pågåande saka mellom Australia og tobbaksføretaket Philip Morris. Her er Australia saksøkt av Philip Morris fordi styresmaktene ynskjer å innføre ny og strengare røykelovgiving, som eit ledd i arbeidet for å betre folkehelsa og redusere tobbaksforbruket i den australske befolkninga. Desse lovreformane kan ifølgje Philip Morris føre til eit redusert tobakksforbruk i befolkninga, og til at det òg kan verte ein barriere som medverkar til at ikkje-røykarar vel å ikkje starte å røyke. Båe delar, hevdar Philip Morris, vil gi dei reduserte inntekter, og difor må Australia enten avstå frå lovendringane eller betale Philip Morris erstatning for eit framtidig tapt inntektspotensial. 11 Nordrum, Jon Chr. Fløysvik (2008). Suverænitet og internationale investeringsaftaler. I: Mads Bryde Andersen (red.), Forhandlingerne ved Det 38. nordiske Juristmøde Bind I. Den danske Styrelse. ISBN Referat s Dette er tufta på International Centre for Settlement of Investment Disputes (ICSID), som er tvisteløysing på investeringar. EFTA og Noreg har i frihandelsavtala blant anna med Singapore underlagt seg voldgift i ICSID gjennom Artikkel 48: «voldgift etter konvensjonen om løsing av investeringstvister mellom stater og borgere av andre stater («ICSID-konvensjonen»)» (St.prp. nr. 15 ( ) June 2012 «The German Nuclear Phase-Out Put to the Test in International Investment Arbitration? Background to the new dispute Vattenfall v. Germany (II)» Nathalie Bernasconi-Osterwalder and Rhea Tamara Hoffmann. Internettadresse ( ): 10 Rapport

17 2.2 TTIP og marknadstilgang i ein WTO-kontekst I tida etter etableringa av WTO i 1995 har både omfanget av saksfelt handelsavtaler omfattar og talet på frihandelsavtaler vakse sterkt. Ifølgje WTO er det over 500 notifiserte frihandelsavtaler på varer og tenester, og over 300 av desse er i kraft. Veksten i frihandelsavtaler er ei utvikling som kan reknast som ei drivkraft for at EU og USA har gått frå uformelle samtaler om moglegheiter for ei frihandelsavtale til eit formalisert samarbeid og konkrete tingingar om ei avtale. Utviklinga, med stadig fleire og meir omfattande avtaler globalt, set handelsrelasjonane mellom USA og EU under press. For utan ei bilateral preferanseavtale kan tilhøvet verte at samhandelen mellom USA og EU vert ein av få handelsrelasjonar der marknadstilgangen mellom partane berre er underlagd bestevilkårsregelen i det multilaterale regelverket i WTO. Til dømes har EU 38 bilaterale og regionale frihandelsavtaler i kraft i 2014, medan ytterlegare 12 er under forhandlingar 14. USA har langt færre frihandelsavtaler i kraft enn EU, med 14 (som omfattar 20 land), og berre ei under forhandlingar som er TTIP. Som referanse har Noreg som EFTA-medlem 27 avtaler i kraft og åtte som det vert forhandla om. 14 Kjelde: WTOs database for regionale frihandelsavtaler (RTA). Langt fleire land kan vere omfatta enn talet på avtaler aleine tilseier, til dømes vil EØS-avtala vere ei avtale mellom EFTA (utan Sveits) og EU. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 11

18 Figur Illustrasjon av framveksten av regionale frihandelsavtaler Foredrag , Statens landbruksforvaltnig av J. Hafenmeister (USAD). 12 Rapport

19 Ut frå den omfattande auken i talet og omfanget av bilaterale og regionale handelsavtaler vil bestevilkårsregelen i WTO i mange handelsrelasjonar verte meir og meir utvatna, då mange vil ha betre marknadstilgang gjennom frihandelsavtaler enn gjennom bestevilkårsregelen. Dermed må også TTIP sjåast i lys av denne utviklinga, sidan eit formelt handelssamarbeid, gjennom ei avtale, vil vere ein måte å styrkje både handelsrelasjonane og dei politiske relasjonane mellom USA og Europa på. Relasjonane mellom partane styrkjest ved at andre tredjeland, som Kina, Japan med fleire, framleis vil handle under bestevilkårsregelen i WTO, med relativt svakare marknadstilgang i marknadane til USA g EU, enn det dei vil ha i marknadane til kvarandre. Slik sett kan betre gjensidig marknadstilgang mellom USA og EU gjennom TTIP styrkje handelspreferansen mellom aktørar i USA og EU på kostnad av import frå til dømes Kina og Russland. Handelen med desse vil vere handsama etter bestevilkårsregelen, med svakare marknadstilgang. Sameleis vil det gi potensielt like gode vilkår for til dømes USA i marknaden til EU, som land som allereie har frihandelsavtaler med EU, som Sveits, og vice versa for EU i marknader der USA har frihandelsavtaler, som med Australia. 2.3 Frihandelsavtaler i USA og EU Både USA og EU argumenterer for frihandelsavtaler som ein måte for å få sterkare og meir liberalisert marknadstilgang på marknadar utover det som dei har fått gjennomslag for i WTO. Forutan TTIP er USA i forhandlingar om ei avtale for Trans-Pacific Partnership (TPP).TTP er ei avtale USA og 11 land frå ASIA og Stillehavsområdet forhandlar om for å skipe eit frihandelsområde med marknadstilgang, arbeidsstandardar med meir. USA beskriv formålet for USA med TTP slik: TTP vil skaffe varer og tenester laga i USA nye marknader, strenge og regulerte arbeidsstandardar og miljøkrav, nyskapande regelendringar for statseigde føretak, eit robust og balansert rammeverk for intellektuelle opphavsrettar, og ein veksande digital økonomi. Det vil òg innehalde plikter som vil auke gjennomsiktigheita, og meir konsistente reguleringar som vil gjere det lettare for små og mellomstore forretningsføretak å operere over heile regionen. Ved å opne desse nye marknadane for US-amerikanske produkt, vil TTP vere med på å sikre at me ikkje vert hengande etter våre konkurrentar i ein avgjerande del av verda 16. I tillegg til TTIP og TTP, som er langt meir omfattande enn frihandelsavtaler generelt, har USA per i dag frihandelsavtaler med følgjande land: Australia, Bahrain, Canada, Chile, Colombia, Costa Rica, Den dominikanske republikk, El Salvador, Guatemala, Honduras, Israel, Jordan, Sør-Korea, Mexico, Marokko, Nicaragua, Oman, Panama, Peru og Singapore. EU har eit meir omfattande nettverk per i dag når det gjeld frihandelsavtaler enn det USA har. EU har avtaler med meir enn 50 land i tillegg til dei 27 medlemsstatane i Unionen, 16 Office of the United States Trade Representative, Internettadresse ( ): Oversetjing FF. TTP er mellom USA, Australia, Brunei Darussalam, Canada, Chile, Japan, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, Singapore og Vietnam. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 13

20 dessutan Noreg, Island og Liechtenstein i EØS. I tillegg har EU tingingar og vurderer tingingar med ei rekkje land (figur under). EU argumenterer for FTA på mykje same måten som USA gjer på TTP: Det å redusere toll og avgifter er den tradisjonelle måten å angripe handelsbarrierar på. Men for å skape opne marknadar i det 21. århundre må Europa løfte blikket og sjå utover tollreduksjonar og mot barrierar som ligg bak statsgrenser. Etter som tollvern vert bygd ned, vert slike barrierar, som restriktive reguleringar og standardar, stadig viktigare. Det er difor naudsynt å auke vårt engasjement tilknytt dei veksande økonomiane, særskilt i Asia, der det er potensial for vekst. Det er difor Europakommisjonen føreslår ein ny generasjon av konkurransedrivne bilaterale frihandelsavtaler med nøkkelpartnarar, der økonomiske kriterium er det som vert vektlagt primært. Kommisjonen vil sikre at desse avtalene er eit springbrett for framtidig liberalisering, ikkje ein snubletråd, ved å byggje på WTO: gjennom å dra fram tema som ikkje er modne for multilaterale drøftingar og ved å etablere marknadsopningar som går lenger og utover det som kan oppnåast i WTO European Commission, Enterprise and Industry, Oversitjing FF 14 Rapport

21 Figur 2.2 Oversyn over frihandelsavtaler EU har, forhandlar om, og vurderer å forhandle om, per juni 2011 Kjelde: European Commission, Enterprise and Industry Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 15

22 2.4 Marknadstilgang og tollregime Både USA og EU er medlemar i WTO, og i samhandelen mellom dei er det bestevilkårsregelen som gjeld. Tollpraktisering mot tredjeland: USA, EU og Noreg har følgjande tollprofilar for varelinjer dei praktiserer nulltoll på (HS: 6 siffer) i følgje WTO 19 : Landbruk: USA praktiserer tollfridom på 31 prosent av varelinjene, og 43 prosent av importverdien vert innført tollfritt. EU praktiserer tollfridom på 31 prosent av varelinjene, og 47 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Noreg praktiserer tollfridom på 45 prosent av varelinjene, 44 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Industrivarer: USA praktiserer tollfridom på 49 prosent av varelinjene, og 51 prosent av importverdien vert innført tollfritt. EU praktiserer tollfridom på 26 prosent av varelinjene, og 60 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Noreg praktiserer tollfridom på 95 prosent av varelinjene, og 96 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Både EU og USA nyttar generelt tollsatsane dei har bunde som makismaltoll i WTO-avtala mot tredjeland. Det gjeld både på industrivarer og landbruksvarer. Ut frå enkelt gjennomsnitt er dei bundne tollsatsane til USA på industrivarer 3,3 prosent, medan dei handhevar 3,2 prosent, og på landbruksvarer er det bunde på 4,7 prosent, som dei òg handhevar. Tilsvarande for EU er bundne gjennomsnitt på industrivarer 3,9 prosent, medan dei handhevar 4,2 prosent, og på landbruksvarer er det bunde på 13,7 prosent, medan dei handhevar 13,2 prosent. Noreg har ein annan profil, då Noreg handhevar langt lågare toll enn det dei har bunde i WTO. På industrivarer har Noreg bunde på 3,2 prosent, men handhevar 0,5 prosent, medan på landbruksvarer er det bunde på 132 prosent, og det vert handheva på 53,2 prosent. 19 Internettadresser, : Rapport

23 Tabell 2.1 Tollvernet USA, EU og Noreg praktiserer i global handel etter gjennomsnitts tollsats handheva og del tollfrie varelinjer, etter varegrupper i prosent 20 Varegrupper USA EU Noreg Gjennomsnittstollsats i bruk Tollfrie varelinjer Gjennomsnittstollsats i bruk Tollfrie varelinjer Gjennomsnittstollsats i bruk Tollfrie varelinjer Animalske produkt 2,2 30,8 20,4 27,3 157,5 13,3 Meierivarer 19,9 0,3 52,9 0 74,1 0 Frukt, grønsaker, planter 4,7 20,9 10,7 19,4 27,7 47,6 Kaffi og te 3,3 53,5 6,2 27,1 7,7 79,2 Korn og bakevare 3,1 20,1 17,1 13,9 70,7 15,8 Oljefrø, feitt og oljer 4,8 25,9 5,6 48,1 31,9 45,2 Sukker og konfektvarer 14,4 2,7 32,1 0 22,5 37,7 Bryggjerivarer og tobakk 14 26,2 19, ,7 69,3 Bomull 4,1 38, Andre landbruksvarer 1,1 61 4, ,3 79 Fisk og fiskeprodukt 0,8 84,6 11,8 9,4 0,7 99,1 Mineral og metall 1,7 61,1 2,0 50, Petroleum 1,1 16,7 2,8 24, Kjemikaliar 2,8 40,8 4,6 21, Tømmer, papir o.l. 0,5 89,8 1,0 80, Tekstilar 7,9 15,2 6,6 2,1 0,5 95,5 Klede 11,6 2,8 11,5 0 8,4 16,5 Lær, skotøy o.l. 3,8 39,1 4,2 22, Ikkje-elektrisk maskineri 1,2 65,2 1,9 21, Elektrisk maskineri 1,7 48,9 2,8 20, Transportutstyr 3,1 55,3 4,3 12, Fabrikkvarer ikkje nemnt annan plass 2,4 44,9 2,7 20, Det at EU og USA ikkje har noka bilateral frihandelsavtale per i dag, gjer at handelsvilkåra på tollregima i samhandelen ligg i WTO. Det vil seie at samhandelen mellom dei er bygd på bestevilkårsregelen 21. Hovudregelen i samhandelen er dermed at partane nyttar ordinære tredjelandstollsatsar i handelen, utan eksklusive bilaterale preferansar. Det vil òg seie at det ikkje er nokon opphavsreglar 22 for samansette produkt i samhandelen mellom EU og USA. For at den eventuelle avtala skal gi forventa verknad for auka samhandel, vil opphavsreglane vere avgjerande for å styrkje preferansane mellom handelspartnarar på kostnad av tredjeland. 20 Dette er etter WTO-notifisering ut frå bestevilkårsregel (Most-favoured-nation (MFN)), der toll- og avgiftslette som vert gitt eit medlemsland, også må gjerast gjeldande for andre medlemsland. Dermed er dette eit oversyn over det globale handelsregimet eit land fører overfor WTO-medlemane, sjå òg førre fotnote. 21 Nærings- og fiskeridepartementet definerer Bestevilkårsregelen slik: «Most-favoured nation (MFN): Bestevilkårsprinsippet er et ikke-diskrimineringsprinsipp som brukes både innenfor WTO og i andre avtaler mellom land. Kjernen i prinsippet er at et produkt fra et land ikke skal behandles dårligere enn et tilsvarende produkt som er fremstilt i et annet land. Alle WTO-medlemmer skal nyte godt av den samme behandlingen. Dersom man gir en fordel til et land, skal dette pr. definisjon gjelde alle andre land. WTO-avtalen inneholder flere muligheter for unntak fra MFN, bl.a. ved inngåelse av regionale og bilaterale handelsavtaler og ved preferanseordninger for u-land.» Internettadresse: 22 Altinn definerer opphavsreglar for varer slik. (Internettadresse : ):«Opprinnelsesreglene regulerer hvor mye et produkt skal bearbeides før det oppnår status som frihandelsvare og med det kan eksporteres tollfritt. Opprinnelsesregler er inntatt i alle frihandelsavtaler som Norge eller EFTA har inngått. Opprinnelsesreglene bestemmer også hvor mye materialer fra et tredjeland det er lov til å bruke i produksjon av en ferdigvare som skal eksporteres tollfritt. I tillegg setter opprinnelsesreglene krav om forsendelsesrutiner, dokumentasjonsplikt, regler om tilbakebetaling av toll, m.m.» TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 17

24 Opphavsreglane sikrar at partane får gjensidig nytte av betra marknadstilgang enn tredjeland både i marknaden til USA og EU. Som tabell 2.1 viser, nyttar både EU og USA tollsatsar innanfor alle varegrupper, med unntak av bomull, der EU handhevar tollfri marknadstilgang på alle varelinjer. Sjølv om gjennomsnittstollsatsane er høvesvis moderate, er det også brukt rimeleg høge tollsatsar på enkelte varelinjer. Til dømes nyttar EU tollsatsar på opptil 605 prosent på meieri. Innafor varegrupper som kjemikaliar er det tollsatsar på opptil 17 prosent og 22 prosent på transportutstyr ved import frå tredjeland. Tilsvarande nyttar USA tollsatsar opptil 350 prosent på bryggjerivarer og tobakk, 25 prosent på transportutstyr og 38 prosent på mineral og metall. Eit anna gjennomgåande trekk er at både USA og EU nyttar tollsatsar mot tredjeland som ligg på, eller svært nær, maksimaltollsatsen dei har tilgang til gjennom WTO-avtala. Dette er maksimumstollsatsar som medlemsstatane i WTO har notifisert i bindingslister for kvar enkelt varelinje. Medlemslanda kan fritt handheve lågare tollsatsar enn det bundne tollvernet i WTO. Handelen mellom Noreg og USA er også underlagt handelsregimet bygd kring bestevilkårsregelen i WTO. Medan handelen mellom Noreg og EU er det fri vareflyt på industrivarer mellom partane, men på fisk og landbruk, som ligg utanfor EØS-avtala, er det bilaterale handelsavtaler som gir betre marknadstilgang enn det som både Noreg og EU handhevar mot tredjeland etter bestevilkårsregelen i WTO. I samhandelen mellom USA og EU er USA den største eksportmarknaden til EU, både når det gjeld landbruksvarer og industrivarer. Av den samla eksportverdien på landbruksvarer for EU til USA vert 47 prosent av verdien innført tollfritt til USA. På industrivarer får EU eksportert 67,4 prosent av eksportverdien tollfritt til USA. Tilsvarande er EU den femte største eksportmarknaden for USA på landbruksvarer, og 46,9 prosent av eksporverdien til USA vert innført tollfritt til EU. På industrivarer er EU den største eksportmarknaden til USA, og 68 prosent av eksportverdien til USA vert ført tollfritt inn i EU. Det vil seie at i varehandelen er om lag halve samhandelen tollfri, og ei eventuell avtale har som mål å fjerne tollsatsane på den handelen som det i dag er tollavgifter på. Det er for denne delen av varehandelen avtala vil ha innverknad, og USA og EU kan då styrkja sine posisjonar i kvarandres marknader, på kostnad for tredjeland, som Kina og Japan. Dei vil ikkje få tilsvarande preferansar på desse varelinjene, og dermed verte ilagde ordinær toll. Dette vil òg gjelde tredjeland som har bilaterale avtaler med partane, der dei kan få svakare tollpreferansar gjennom sine frihandelsavtaler med partane enn USA og EU har i si eventuelle avtale. Det er òg mogleg at både handelsstraumane og handelsmønstra mellom USA og EU vil endre seg, ved at handelen på varer som i dag vert ilagde toll, vil få andre vilkår i konkurransen mellom innlandsproduserte varer og importvarer, der tollen i dag utgjer eit betydeleg handelshinder. For Noreg vil det ha betydning for handelen med EU som er utanfor EØS (landbruk og fisk), der USA kan få betre marknadstilgang, men i samhandelen med EU på industrivarer er det fri flyt mellom Noreg og EU. For USA kan ei avtale tyde at EU får betre marknadstilgang enn Noreg på industrivarer, fisk og landbruksvarer, der USA i dag nyttar toll. 18 Rapport

25 EU er den største eksportmarknaden til Noreg både på landbruksvarer og industrivarer. Då Noreg og EU både har EØS-avtala gjennom EFTA, og bilaterale avtaler på fisk og landbruk, har partane langt betre marknadstilgang enn det som ligg i WTO. For norsk eksport av landbruksvarer er 54,7 prosent av eksportverdien til Noreg tollfri, medan 95,7 prosent av industrivarene vert innført tollfritt til EU. Årsaka til at det er 95,7 prosent er at i WTO er fisk og fiskeprodukt klassifisert som industrivare, og fisk er som nemnt ikkje ein del av EØSavtala og Noreg møter difor tollvernet til EU på fisk, men med tollpreferansar. Tilsvarande for norsk eksport til USA så er USA den nest største eksportmarknaden til Noreg på landbruksvarer, og 7,7 prosent av eksportverdien vert innført tollfritt til USA frå Noreg. USA er òg den nest største eksportmarknaden for norske industrivarer, og 54,2 prosent av den norske eksportverdien vert innført tollfritt i USA Alle tal er frå WTO, og kan sjåast på Internettadresser, : TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 19

26 3 EU og USA som globale aktørar i landbruksvarehandelen Til saman utgjer bruttonasjonalproduktet til USA og EU nær halvparten av verdas samla bruttoprodnasjonalprodukt. Vidare har dei 30 prosent av verdshandelen målt i verdi (T. Josling) 24. USA har verdas høgste bruttonasjonalprodukt og EU det nest høgste, dersom ein måler BNP etter kjøpekraftsparitet, medan dei byter plass dersom BNP er etter reine valutakursar utan inflasjonsjustering og kostnadsjusteringar. Tabell 3.1 Nøkkeltal USA og EU 25 Nøkkeltall USA EU Noreg Befolkning Bruttonasjonalprodukt(PPP) 26 i $ $ $ millionar $ Bruttonasjonalprodukt etter $ $ $ valutakurs 27 i millionar $ BNP/CAPITA (PPP) $ $ $ Landbruk av BNP 1, 1 % 1, 8 % 2, 2 % Areal km² km² Dyrkbart areal 16,3 % 24, 9 % 2,5 % Arbeidsstyrke Sysselsette i landbruket 0, 7 % 5, 2 % 1,2 % 3.1 Landbruksvarehandel EU og USA er kjenneteikna av både svært stor eksport og import, men båe har eit betydeleg handelsoverskot i handelsbalansen på landbruksvarer, på høvesvis 18 milliardar euro og 31 milliardar euro. Kina som verdas tredje største handelsaktør har òg både høg eksport og import, men Kina har eit betydeleg underskot i handelsbalansen på landbruksvarer på 47 milliardar euro. 24 Oslo «Seminar on CAP Reform, September 2013» 25 The world factbook, Internettadresse ( ): 26 BNP etter Purchasing power parity, som er kjøpekraftsparitet, går ut på at ein får kjøpt den same mengda varer i utlandet som ein ville gjort i eige land etter at det er teke omsyn til valutakursane. 27 Dette er det nominelle BNP. 20 Rapport