Føreord. Samarbeidet med Fylkesarkivet ved Gunnar Urtegaard, Oddvar Natvik og Marit Anita Skrede har vore heilt avgjerande for å få dette til.

Transkript

1 1

2 Føreord Den eldre historia i Årdal er lite kjend for flest. Berre bygdebøkene og forskingslitteratur har vore tilgjengeleg materiale ved sida av den lokalhistoriske samlinga på biblioteket. Etter kvart er internett blitt ein heilt naudsynt informasjonsplass. Det som ikkje finst på internett det finst ikkje, seier mange i dag. Målet med dette prosjektet i Årdal er å formidle kunnskap om den eldre historia i bygda, gjera kunnskapen tilgjengeleg på ein ny måte og å gjera lokalsamfunnet meir medvite om historia og dei tidlegare tider. Berre auka kunnskap for flest kan gi betre oppslutning om kulturminne og kulturvernarbeidet i kommunen. I samsvar med vedteken reguleringsplan fekk vi veg opp til Ytre Moa og gangveg inn mot og kring fornminnefeltet i Sidan har det vore arbeidd med framlegg til rekonstruksjon av vikinggarden og intensjonen har vore at dette skulle bli eit satsingsområde som skulle utvikla lokal identitet, og gi god presentasjon av kommunen og kommunen si eldste historie. Det målet er nok enno litt i det blå, men området og trimturen over Ytre Moa er kanskje den viktigaste trimruta i Årdal i dag. Slik sett har vi nådd eit viktig mål, i von om at tilgang også gir kunnskap og auka interesse. I dette arbeidet har også ein eigen nettstad på internett for den eldre historia vakse fram. Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane og ABM institusjonar har laga ei eiga utgreiing dei kalla Frå vikinggrav til verdsveven. Formidling av forhistorie og eldre historie i Sogn og Fjordane (rapport 3 i prosjektet Nettbasert kultur- og kunnskapsformidling i Sogn og Fjordane, skriven av Marit Anita Skrede). Målet deira og målet for nettstaden om den eldre historia er å gjera materialet som omhandlar tida før reformasjonen (1537) betre tilgjengeleg på internett for publikum og skulane. Ein slik tilgang vil gje innsikt i eigen kommune si historie og forståing for kor ein kan finna meir utfyllande stoff.. Årdal kommune er den fyrste kommunen i fylket som legg opp arbeidet med den eldre historia etter dei linene som vart trekte opp i den nemnde rapporten. Samarbeidet med Fylkesarkivet ved Gunnar Urtegaard, Oddvar Natvik og Marit Anita Skrede har vore heilt avgjerande for å få dette til. Takk også til dei forfattarane som har laga tekster til nettstaden, og dermed også gitt gode innspel til innhald og struktur i denne rapporten om Forhistorie og eldre historie i Årdal, skriven av Vibeke Lia og Marit Anita Skrede. Tilgangen til historie på internett er viktig. Likevel er det å ha eit hefte i handa framleis viktig for mange. Difor vil kulturkontoret starta å gi ut ein serie med skrifter. Rapporten her er starten på denne serien. Steinar Lægreid Leiar for tenesteområde kultur Årdalstangen, oktober 2008 Dette er ein revidert rapport datert februar Framside: Vikinggarden på Ytre Moa slik han kan ha sett ut på 900-talet. 2

3 Innhald Føreord 2 1. Mål og bakgrunn 4 Årdal kommune 4 2. Kjelder til forhistorie og eldre historie i Årdal 5 Relevant arkeologisk materiale om Årdal før Relevant historisk materiale om Årdal 7 Relevant litteratur om Årdal 8 Andre relevante kjelder 8 3. Tilrettelegging av informasjon 11 Artiklar 11 Artiklar om lokalitetar i høgfjellet 11 Artiklar om tema i høgfjellet 13 Artiklar om kulturminne i låglandet 14 Artiklar om lokalitetar 14 Artiklar om tema og lokalitetar 16 Dokumentasjon av lokalitetar 17 Skrivarhelleren 17 Nyset-Steggje 17 Ytre Moa 17 Felles framstilling 18 Jarnvinne 18 Steinalderreiskap 18 Bronsestøyping 18 Gravhaugar 18 Anna 18 Den eldre historia på fjellet på Internet Anna formidling 21 Skulen 21 Grunnskulen 21 Skjøtsel av kulturminne 21 Aktivitetar knytt til eksperimentell arkeologi 21 Vidaregåande skule 21 Gjesteforelesingar i eldre historie-faget 22 Idemyldring/essaykonkurranse 22 Formidlingstiltak utanfor skulen 22 Turstigar Samarbeid og organisering Framdrift Kostnad Forventa resultat Oppsummering 24 Vedlegg 25 3

4 1. Mål og bakgrunn I arbeidet med prosjektet Nettbasert kultur- og kunnskapsformidling i Sogn og Fjordane vart det tidleg klart at ABM-institusjonane i fylket best dekka tida etter Formidlinga av eldre historie og forhistorie måtte styrkast. Med bakgrunn i dette vart arkeolog Marit Anita Skrede engasjert til å laga ein plan for dette arbeidet: Frå vikinggrav til verdsveven. Formidling av forhistorie og eldre historie frå Sogn og Fjordane (2008). Med utgangspunkt i denne rapporten som tek føre seg heile Sogn og Fjordane, skal det lagast tilsvarande rapportar for kvar kommune i fylket. Årdal er fyrste kommune som tek til på dette arbeidet. Innanfor det planlagde formidlingsprosjektet er det lagt opp til at det skal skrivast artiklar om dei arkeologiske lokalitetane i Årdal. Desse artiklane skal leggjast ut på Internett. Det vil også bli brukt meir visuelle formidlingsmetodar som til dømes animasjonar, 3D-illustrasjonar og anna. Tanken er at så mykje som mogleg av Årdal si forhistorie skal vere tilgjengeleg for så mange menneske som mogleg, på ein enkel måte. Dette tyder at mest mogleg relevant stoff skal vera samla på ein stad, til dels med lenker til andre nettstadar. Det er også eit ønskje om å nytta andre formidlingskanalar enn via Internett. Dette vil vi koma tilbake til etter kvart. Årdal kommune Årdal er den inste kommunen i Sognefjorden, med om lag 5500 innbyggjarar. Kommunen er sett saman av ei rekke små tettstader som er omgjevne av bratte fjell på alle kantar. I dag er industri den viktigaste næringa i bygda, men før 2. verdskrig og attende i forhistorisk tid har årdølene livnært seg av eit dynamisk blandingsjordbruk. Ein har dyrka jorda og halde husdyr samstundes som ein har nytta utmarksressursar som beite, fiske, reinsjakt og lauving. 33 matrikkelgardar i kommunen har dokumentert historie attende til mellomalder eller tidlegare. Det er likevel ikkje mykje utgreve materiale frå bygda. Vikingtidsgarden Ytre Moa i Øvre Årdal er mellom dei få lokalitetane som har vore gjenstand for arkeologisk gransking gjennom fleire år. I dag er denne lokaliteten velkjend i nasjonal samanheng. Fleire av gardane i Årdal har funn frå jarnalderen og i nokre døme óg frå bronsealderen og steinalderen. Det kjende forhistoriske funnmaterialet frå gardsbusettinga i Årdal er for ein stor del gravrøyser og haugar som ikkje har vore undersøkt arkeologisk. I enkelte tilfelle er gravminna undersøkt for lenge sidan, og det er lite dokumentasjon frå undersøkingane. I tillegg finst lokalitetar med tufter og andre spor etter busetnad, og eit lite tal lausfunne oldsaker. Saman med skriftkjeldene teiknar funnmaterialet eit bilete av ei bygd med mykje aktivitet, der større og mindre gardar har nytta mange typar ressursar i heile landskapet. Vidare finn ein spor etter kontakt med verda utanfor, både over fjellet til Austlandet og ut fjorden mot vest. Det er likevel fyrst når ein vert merksam på fjellområda, at ein ser kor stor Årdal kommune er. Utmarks- og fjellområda er svært omfattande, og har gjeve rom for mykje aktivitet heilt frå steinalderen. Berre i små delar av desse områda har det vore gjennomført systematiske registreringar. Likevel er det funne store mengder kulturminne med dateringar frå steinalder til mellomalder. Kulturminna i fjellet knyter seg i stor grad til jakt og fangst. Her kan nemnast kulturminne som leiegjerde, bogestelle og fangstgroper, samt lausfunn av pilspissar og anna jaktutstyr. Likevel finst óg kulturminne knytt til støling og andre former for landbruk og busetnad i fjellet. Slike kulturminne kan mellom anna vere stølstufter, kokegroper og i ein viss mon gravminne. Det er lett å finne gode, lokalt forankra formidlingsobjekt for eldre historie i Årdal. Kulturhistorisk leksikon hadde før prosjektet starta berre to artiklar som kjem inn på eldre historie i Årdal. Det er artiklane Stadnamn i Årdal, og Vikinggarden på Ytre Moa. Det er eit stort potensial for vidare arbeid, både med formidling i artikkelform og andre innfallsvinklar. 4

5 2. Kjelder til forhistorie og eldre historie i Årdal Vi vil ta utgangspunkt i primærkjeldene når vi tilrettelegg for Internett, men også ein del sekundærkjelder vil bli brukt på ulike måtar. Relevant arkeologisk materiale om Årdal før 1700 Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen vi har om forhistoria, har vi fått gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar. Dei fleste arkeologiske gjenstandsfunna frå Årdal ligg på Bergen Museum. Topografisk arkiv ved Bergen Museum inneheld all korrespondanse og alle rapportar om kulturminne som har kome inn til museet. Til saman har arkivet 711 dokument frå bygda per mai Av desse handlar 158 dokument om registreringar og anna korrespondanse som fortel om faste og lause fornminne. Enkelte av registreringane er resultat av større undersøkingar, og er såleis av større interesse. Det gjeld særleg ein del rapportar (vedlegg 1). Vidare er det 23 andre utgravingsrapportar i arkivet (vedlegg 2). Ein del av desse dokumenta har foto knytt til seg. Negativa til desse fotoa er hos fotoavdelinga til Bergen Museum, og er mogleg å tinga via nummerering i TopArk. Vi foreslår å tinge foto av kulturminne som er fjerna i dag, og frå eldre utgravingar. Dette er spanande dokumentasjon som bør formidlast. Når det gjeld foto av forsvunne kulturminne er det m.a. nokre foto frå Hovland i dokument ID 26196, frå Seim i dokument ID og frå Årdalstangen i dokument ID 26579, alle tekne av Haakon Shetelig i I dokument ID er det foto frå utgravinga av ei mannsgrav på Hæreid. Dette kulturminnet har vi nemnt som ein eigen artikkel, og desse fotoa bør brukast. Vidare er det fleire foto frå utgravingane på Ytre Moa blant anna i dokument ID Ytre Moa er elles svært godt dokumentert med foto på internett og i ulike publikasjonar, men det kunne vere ein god idé å tinge nokre foto som viser folk i utgravingssituasjonen. Funn frå mannsgrav på Hæreid. (Foto: Bergen Museum). 5

6 Fotoarkivet har avfotograferingar av fleire av lausfunna som er innleverte til museet opp gjennom åra. Vi har ikkje ei fullstendig oversikt over kva som finst av denne type materiale, med unnatak av der TopArk nemner avfotografering spesielt. Det er gjort eit besøk til fotoavdelinga der det vart valt ut gode foto for publisering. Fleire foto vil bli tinga etter kvart som vi får bruk for dei. I TopArk er det dessutan teke vare på ein del gamle avisutklypp som omtalar kulturminne, funn og utgravingar (vedlegg 3). Enkelte er artige og fortel litt om korleis kulturminna har vore oppfatta og korleis folk har vist interesse. Særlig er det mange klypp i høve til Ytre Moa og Skrivarhelleren. Noko av dette materialet egnar seg til digitalisering, og vil trekke til seg merksemd på ein god måte. 12. desember 1988 hadde Sogn Dagblad denne artikkelen i avisa. Årdal kommune og Historisk Museum (no Bergen Museum) laga utstilling om resultata frå Skrivarhelleren. På det øvste biletet ser vi Steinar Lægreid og Anders Hagen. Hagen var professor ved Historisk Museum. På det nedste biletet er koordinator Dagrun Brattset og Christopher Prescott frå Historisk Museum. Prescott var ansvarleg for utstillinga. 6

7 Fornminnedatabasen Askeladden skal ha nøyaktige kartfestingar av alle registrerte kulturminne (i røynda stemmer ikkje dette heilt når det er snakk om kulturminne som vart tidlig registrert eller som no er fjerna, men karta her dannar greie utgangspunkt for å plassere dei fornminna som ikkje er registrert i databasen). Basen har oversikt over enkelte nyregistreringar som ikkje finst i TopArk. Per Fett si forteikning over førhistoriske minne i Årdal listar opp ei rekke kulturminne som ikkje lenger er synlege i dag. Dette er nyttig særleg til gardsartiklane. På 1970-og 1980-talet vart det føreteke registreringar for økonomisk kartverk (ØK-registreringar). Desse registreringane omfatta registreringane til Per Fett i tillegg til nyregistreringar. Relevant historisk materiale om Årdal Skriftkjelder er historikarane sin måte å nærme seg fortida på. Fleire av mellomalderkjeldene frå Vestlandet er relevante for gardane i Årdal. Fylgjande kjelder skal nyttast: Bergen Kalvskinn, skattematrikkelen frå 1647, Diplomatarium Norvegicum og norske jordebøker og rekneskap (NRJ). Bergen Kalvskinn er ei jordebok for Bergen bispedømme frå midten av 1300-tallet. Den kastar lys over økonomiske, eigedomsmessige, juridiske og sosiale forhold i mellomalderen. Skattematrikkelen av 1647 gjev god oversikt over økonomien i fylket. Den viser kva gardane betalte i lansdskyld på det eksakte tidspunktet. Sjølv om det er enkelte manglar i den, er matrikkelen ei god kjelde til å studera relative forhold i mellomalderen. Skjermdump av fornminnedatabasen Askeladden. 7

8 Diplomatarium Norvegicum (DN) er ein kjeldeserie som ordrett og på originalspråket gjev att innhaldet i dokument som er eldre enn Det inneheld over brev frå norsk mellomalder. Bygdenamnet Årdal (Aardal) og gardane der ser ut til å vera nemnt i DN rundt 20 gonger. Jordebøker er eldre eigedomsregister. Dei eldste jordebøkene rommar oversikter over kyrkjeleg eigedom og rettar som gav inntekter. Det finst fleire jordebøker frå mellomalderen og fram til Relevant litteratur om Årdal Mykje av dei arkeologiske og historiske primærkjeldene er handsama i ulike avhandlingar, artiklar og bøker som kan brukast i arbeidet med å formidla kunnskap om dei tidlegaste tidene i Årdal. Bygdebøker er ein god plass å starta i arbeidet med å finna interessant stoff. I vedlegg 4 finn du bygdebøker og liknande som vil vera nyttige for arbeidet med forhistoria og den eldre historie fram til 1700 i Årdal. Det finst fleire publiserte rapportar frå Årdal. Eit par av dei er arkeologiske rapportar med resultat frå vassdragsundersøkingar frå og talet. I tillegg er mellom anna ein rapport om ei viltbiologisk undersøking. Rapportane finn du i vedlegg 5. Ulike studentoppgåver som tek føre seg tida før 1700 vil ofte vera gode og relevante kjelder. Ein del avhandlingar i arkeologi frå Universitetet i Bergen omfattar funn frå Årdal. Det er likevel svært få avhandlingar som har henta hovudmaterialet sitt frå Årdal. I vedlegg 6 er ei oversikt over hovudoppgåver i arkeologi som tek føre seg forhold i Årdal. Det har ikkje vore like lett å finne døme på avhandlingar i historie som tek opp emne om Årdal. Dei to oppgåvene vi har funne som eksplisitt gir uttrykk for at dei tek opp tilhøve i Årdal, finn du i vedlegg 7. Høgskulen i Sogndal har også ein del elevarbeid knytt til historiske tilhøve i Årdal. Kanskje kan noko av dette kaste lys over tidlegare tider. Vi har ikkje fått sett på desse dokumenta ettersom Høgskulen i Sogndal ikkje tillet fjernlån, men av titlane vi har oversikt over er dei som kan ha relevans for prosjektet, lista opp i vedlegg 8. Dei fleste av desse prosjekta omhandlar fenomen og prosessar som er yngre enn år 1700, men det er mogleg at noko av informasjonen kan peike lenger attende i tid (vedlegg 8). I tillegg til bygdebøker og studentoppgåver finst ein god del artiklar og anna som blir viktig for å produsera artiklar, samt nytta til annan formidling. Døme på slike finn du i vedlegg 9. Andre relevante kjelder Gamalt kartmateriale kan seie mykje om eigedomshistorie etc. Utskiftingskart frå slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet viser tilhøva i ei tid før mange kulturminne enno hadde vorte fjerna. I vedlegg 10 er ei fullstendig oversikt over alle dei aktuelle utskiftingskarta frå Årdal. Stadnamnmateriale kan gje ein indikasjon på kor gamal t.d. ein gard er. I: O. Rygh: Norske Gaardnavne finn du dei fleste gardsnamna og ein fagleg kommentar til dei. 8

9 Utskiftingskart over Øvstetun, Midtun, Hestetun og Øren frå (Jv.kat. SF 78). 9

10 Fylkesarkivet har dessutan ein stor stadnamndatabase. Eldre bygningar er viktige for å sjå korleis dei levde i tidlegare tider. Geologisk materiale kan i enkelte tilfelle vera nyttig for å forstå til dømes korleis landskapet har endra seg gjennom tidene. Det kan til dømes vera nyttig i studiet av jordbrukshistorie og strandforskyving. Det er heilt naudsynt med denne type kjeldemateriale for t.d. å lag ein animasjon som viser korleis landet har heva seg, og korleis dette har hatt innverknad på havnivået. Kulturbiologiske undersøkingar kan gje nyttig informasjon om jordbruket i tidlegare tider. Nokre av studentoppgåvene frå høgskulen i Sogndal kan innehalde t.d. tema innan landskapsøkologi som er relevant. Etnologisk materiale. I databasen til De Heibergske Samlingar er ni treff på gjenstandar frå Årdal som er eldre enn Denne informasjonen må nyttast i arbeidet. Anna etnologisk materiale kan vera munnlege kjelder, mellom anna segn. På garden Ve er ein gamal duk som blir kalla Huldreduken. Denne kan truleg daterast til 1500-talet, og vil vera viktig etnologisk materiale å formidla. 10

11 3. Tilrettelegging av informasjon Det skal vera lett å orientera seg i stoffet om forhistorie og eldre historie. Presentasjonane blir kopla opp mot matrikkelgarden, og vil bli laga både i form av artiklar og meir visuelle presentasjonsformer som til dømes animasjonar og dokumentasjon av enkelte objekt. Artiklar Det skal skrivast artiklar på mange plan i samband med formidlingsprosjektet. Det må skrivast generelle artiklar om Årdal, og det må skrivast om spesifikke lokalitetar. Det skal også skrivast artiklar som tek føre seg ein spesifikk bygningseller gjenstandstype. I tillegg til at alle lokalitetane i Årdal blir presenterte kvar for seg, bør ein del av materialet sjåast i større samanheng. Sidan mykje av dei kjende kulturminna i Årdal ligg i fjellområde, har vi valt å dela mellom artiklar som skal skrivast om lokalitetar og tema i høgfjellet og lokalitetar og tema i låglandet. Artiklar om lokalitetar i høgfjellet Å formidle førhistoria til Årdal kommune vil i stor mon innebere å formidle forhistoria om fjellet. Ein stor del av kulturminna i fjellet er knytt til jakt. Årdal er eit viltrikt strok, med både elg, hjort og rein. Fjellområda omkring bygda har faktisk vore blant dei beste villreinstroka i Noreg. Jakt har vore ei viktig attåtnæring, og særleg frå gardane i Utladalen var det kort veg til reinfjellet. Dette viser att ved ulike typar kulturminne knytt til fangst. Dyregraver, bogestelle, leiegjerder og lausfunn av våpen som pil- og spydspissar kan kaste lys over denne verksemda. Steggjeundersøkingane, arkeologiske registreringar i samband med kraftutbygging på Tyin og nokre viltbiologiske undersøkingar i Jotunheimen. Materialet er visseleg mykje større enn det vi kjenner til. I tråd med tankane i Skrede sin rapport om Sogn og Fjordane, har vi sett opp forslag til artiklar som bør skrivast om kulturminne og eldre historie i høgfjellet i Årdal. Rapporten til Skrede vektlegg at alle kulturminne skal representerast, i tillegg til at ein bør inkludere flest moglege fagområde, flest moglege epokar, og variere mellom å skildra lokalitetar, funn, hendingar og prosessar. Når det gjeld lokalitetar som bør skildrast føreslår vi følgjande: Skrivarhelleren (under Ve). Det er eit omfattande materiale frå Skrivarhelleren som mellom anna fortel om jordbruksutvikling, teknologi og busetnadsformer. Det må skrivast fleire artiklar om denne lokaliteten. Vidare er det kjent mange steinalder- og bronsealderlokalitetar, hustufter frå jarnalder, lokalitetar knytt til kol- og jarnproduksjon, stølsanlegg og andre typar kulturminne som viser kor sentrale desse fjellområda har vore gjennom forhistoria og mellomalderen. Det registrerte materialet skriv seg hovudsakleg frå Nyset- Frå utgravinga av Skrivarhelleren. Christopher Prescott. (Foto: Bergen Museum). 11

12 -Koparproduksjon i Årdalsfjella i bronsealdaren? Nyset-Steggje. Vi føreslår å dele dette store materialet geografisk snarare enn tematisk. Slik kan ein presentere områda kronologisk, vise korleis ulike fagområde kastar ljos over forhistoria og det forhistoriske samfunnet, og få understreka tidsdjupna som ligg i eit landskap. Temaartiklar om typar av kulturminne kan heller skrivast utanom, slik at desse femner om heile kommunen, og også vidare utover. Dermed kan Nyset-Steggjematerialet til dømes delast inn i følgjande artiklar: -Bogesteller og fangstanlegg i Slettefjellet og Avdalen (lok ) -Fossdalen. Tufter og kolgroper (lok 121, 122,123, 124, 128). -Vikastølen. Tufter og steinaldermateriale, (lok 30, 31, 32, 33, 34). -Urutlekråi. Steinaldermateriale, stølsanlegg, kolgroper, (lok 47, 48, 49, 50, 51, 100, 125). -Kalvebeitet. Gravrøyser, tufter, kolgroper frå romertid/folkevandringstid, samt steinaldermateriale (lok 21, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 52, 53, 85, 102, 107, 108, 109). -Nysetvatn og Sandtjern. Steinalderartefaktar og avslag, tufter, fangstanlegg? (lok 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 117, 143). -Vikadalsvatn. Kvartsittavslag, dyregraver, 12 Perler funne i undersøkingane ved Nyset-Steiggje. (Foto: Bergen Museum).

13 tufter, oppmuring, (lok 17, 18, 19, 20, 41, 42, 43, 46, 135). -Riskallsvatn. Steinaldermateriale, tuft, kolgrop, eldstad, steingjerde, varde (lok 22, 26, 81, 91, 92, 93, 94, 95, 96,97,98, 99). -Hellingbøen. Tufter (Lok 82 mv). -Berdalen. Tufter (lok 115 mv). Det er mogleg at det må skrivast fleire artiklar for kvart punkt. Arkeologiske registreringar og utgravingar i Tyin-området i 1962 og (diverse innrapporteringar til Topografisk Arkiv ved Bergen Museum). -Steinalderlokalitetar ved Tyin. -Jarnvinnelokalitetar ved Tyin. Ei rekke dyregraver og andre kulturminne er registrert omkring nedbørsfeltet til Utlavassdraget i samband med vern av Utlavassdraget under prosjektet 10-års vernede vassdrag (Gustafson 1982). Dette materialet kan til dømes presenterast i følgjande artiklar: - Kulturminne i Utladalen (røys, tuft, steinbu, fangstgrav, heller, steinalderlokalitet). - Fangstgraver i Fleskedalen (7 lokalitetar) - Kulturminne i Guridalen (tuft og steinalderlokalitet) -Kulturminne i Gjertvassdalen (tuft og steinalderlokalitet) -Spor av fangst i Gravdalen (steinbu og 5 fangstgraver) -Kulturminne i Rauddalen (bålplass og hellar) -Tufter på Skogadalen -Spor av fangst i Stølsmaradalen (leiegjerde og fangstgraver) -Kolgrop frå Vettismorki -Fangstgraver i Morka-Koldedalen (4 lokalitetar) var målsettinga å kartlegge alle fortidsminne etter gammal villreinfangst. Frå Årdal kommune er det registrert om lag 25 kulturminne i samband med denne undersøkinga, mest dyregraver. Rapporten tek føre seg korleis utbreiinga av dyregraver viser på trekkrutene til villreinen i eldre tid. Vi trur dette kan vere eit godt utgangspunkt for ein artikkel. Ein får vist eit lettforståeleg døme på slutning frå kulturminne i marka til tilhøva i eldre tid, og ein kan trekke inn jaktmetodar, teknologi og økonomi og liknande. Artikkelen bør illustrerast med eit kart som viser alle dyregraver, leiegjerde og bogesteller som er kjent frå kommunen. Det er mogleg dette må bli meir enn ein artikkel. Jarnvinneanlegg og kolgroper. - Generelt om jarnframstillingsteknikk - Spesielt om lokalitetar frå Årdal. - Noko om dei teoriane som handlar om kva økonomisk tyding jarnet kan ha hatt for gardane. - Kva blestring er forbunde med sosialt og symbolsk. Jarnaldertufter i høgfjellet. Dateringar, teoriar om kva dei har vore brukt til, kart. - Sel eller jakthytter? - Kor gamle er tuftene i fjellet, og kor omfattande var bruken? Gravminne i høgfjellet. - Om dateringar, ytre utforming, plassering og kontekst. Samanlikne med gravminna frå låglandet? Kart. Støling i jarnalderøkonomien. Stølsområde i Årdal. - Økonomien i jarnalderen. - Bruk av utmarka gjennom tidene. Artiklar om tema i høgfjellet Villreinfangst i Utladalen. Fleire av kulturminna frå Utlavassdrag-registreringane vart i utgangspunktet påvist i samband med viltbiologiske undersøkingar av villreinen i Jotunheimen og Breheimen (Mølmen 1977). Her 13

14 Artiklar om kulturminne i låglandet Når vi skal presentere den eldre historia for låglandet i Årdal, er det naturleg å ta utgangspunkt i gardane. Sidan bør det også skrivast artiklar om tema. Artiklar om lokalitetar Alle dei eldre matrikkelgardane må dekkast med ein generell artikkel kvar. Desse må ta føre seg korleis dei er representerte i dei skriftlege kjeldene, samt kva kulturminne som er registrert på gardane. Vidare bør det drøftas korleis gardane kan ha inngått i eldre eigedomsstrukturar, kva ressursar som har vore nytta, og den økonomiske og sosiale statusen til gardane. Desse artiklane skal i dei tilfella der det er mogleg bli illustrert av utskiftingskart montert på Øk-kart, med alle kjende automatisk freda kulturminne avmerka. For at dette skal lata seg gjera på ein best mogleg måte, bør den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden bli oppdatert for Årdal kommune. Per er 37 lokalitetar frå Årdal registrert i Askeladden. Dette er nok berre ein liten del av dei kjende funna frå kommunen. Det vil truleg vera mellom eitt og to månadsverk å lasta inn og kartfesta resten av lokalitetane frå Årdal. Dei eldre matrikkelgardane i Årdal inkluderar (i parentes merka første skriftlige kjelde og kjende fornminne). BK står for Bergens Kalvskinn. 18 av desse gardsartiklane er skrivne av Vibeke Lia (merka F i det fylgjande), og ligg på Internett: Gnr. 1, Muggeteigen (skogstykke tilhørande kongen, brukt av presten i Lærdal 1723 navn etter Øystein Mugga død 1337?) Gnr. 2, Naddvik (BK, 1 gravrøys, 3 tufter) (F) Gnr. 3, Hovland (BK, minst 32 røyser, 1 steinalderlokalitet) (F) Gnr. 4. Årdalstangen med Tolsgaarden (1563, 11 haugar?) Gnr. 5, Prestegården (1603, 1 grav, 2 bautasteinar) Gnr. 6, Lægreid (BK, 4 gravminne, 3 lausfunn frå steinalderen) Gnr. 7, Stedjene Gnr. 8. Eldegard (matrikkelform Hellegard) (BK) Gnr. 9, Ve (BK, minst 9 graver?) (Skrivarhelleren skal ha eigen artikkel) (F) Gnr. 10, Moen ((moa) tilbake til 1666, 1 grav?) Det er blitt skrive fleire artiklar omytre Moa Gnr. 11, Svalheim (1666, 7 røyser, kolmile) (F) Gnr. 12, Hjelle (1603) (F) Gnr. 13, Vetti (1603, 3 røyser) (F) Gnr. 14, Avdalen (1603) Gnr. 15, Volddal (Trondteigen) (BK) Gnr. 16, Hestetun (1563)(F) Gnr. 17, Midtun (NRJ) (F) Gnr. 18, Øyri (1603) (F) Gnr. 19, Øfsttun (NRJ, 2 lausfunn) (F) Gnr. 20, Mæleim (DN 1309, 3 lausfunn) (F) Gnr. 21, Holsæter (1611, 1 skafthulløks) Gnr. 22, Aabøle (1603) Gnr. 23, Nondal Østre (BK) Gnr. 24, Torpen (1 røys med hellekiste) Gnr. 25, Nondal vestre (1666) Gnr. 26, Brekken (1563) Gnr. 27, Hæreid (BK, 9 røyser?, 1 haug, 2 bautasteinar, 1 lausfunn, 1 grav under flat mark?) Gnr. 28, Aarebru (BK) Gnr. 29, Asprheim (DN ca 1500, 1 røys med fotkjede) Gnr. 30 Dalåkre (1563) Gnr. 31. Jamnåkre (DN 1348, 3 røyser? 2 gravfunn) Gnr. 32, Seim (NRJ, 2 haugar, 1 røys, 1 steinalderfunn, rydningsrøyser) Gnr. 33 Offerdal (BK, spyd frå yngre jarnalder) På nokre av gardane har vore kulturminne som er gravne ut. Med unnatak av Ytre Moa er langt dei fleste av desse gravingane frå før 1950-tallet, og dokumentasjonen er truleg ikkje omfattande nok til å gje grunnlag for eigne artiklar. Det finst likevel unnatak: -Ei mannsgrav som blei undersøkt i 1985 på Hæreid, av Berit Gjerland. Våpengrav. -Eit anna mogleg unntak kunne vere å skrive ein artikkel om fornminna på Hovland, der desse er svært mange, og der Bjørn Ringstad dessutan undersøkte 4 røyser arkeologisk i Når vi får studert materialet meir inngåande, kan det vera fleire kulturminne som må få eigen artikkel. Då vil det også dukka opp gjenstandar eller gjenstandskategoriar som det bør skrivast om. 14

15 Utskiftingskart montert på økonomisk kart med alle kjende automatisk freda kulturminne avmerka. Kartet her dekkjer dei fire gardane på Farnes. 15

16 Artiklar om tema og lokalitetar Kari Larsen har allereie skrive åtte artiklar med utgangspunkt i kjeldematerialet frå Ytre Moa. Også desse ligg på Titlane på artiklane: 1. Ytre Moa ei viktig brikke i busettingshistoria 2. Ein mangbølt gard på Ytre Moa? 3. Gravhaugane på Ytre Moa 4. Garden Ytre Moa gardsdrift og ressursutnytting (vedlegg 11) 5. Ytre Moa livet i og mellom husa 6. Tekstilreiskap og tekstiltilverking 7. Kjøkenreiskap og matstell 8. Smykke og personleg utstyr Utanom dei gardsspesifikke artiklane bør leksikonet dessutan ha artiklar om: - Eigedomstilhøve i Årdal i mellomalderen generelt. Kva slags eige, endringar over tid, korleis peiker dette tilbake på jarnalderen osv. Kva tyder det at gardar har hatt ulike eigarar? - Svartedauden i Årdal om audegardar og nyrydding etter svartedauden. - Importgjenstandar i funnmaterialet frå Årdal. Vi veit enno ikkje heilt om det er nok materiale her, men har sett litt småting foreløpig. - Gravskikk i yngre jarnalder. Dei fleste gravene i låglandet i Årdal er daterte til yngre jarnalder, så det kan vere ein god idé å ha med ein artikkel med dette temaet, og sjå på korleis Årdal tek seg ut i høve til Vestlandet generelt. - Stavkyrkja i Årdal. Om arkitektur og kyrkjestad (Cathrine Brattekværne har tolka kyrkjebygginga på Årdalstangen som eit fellestiltak, noko som er uvanleg for dei tidlegaste mellomalderkyrkjene). - Stavkyrkja i Årdal samanlikna med andre stavkyrkje. - Bygningsskikk i Årdal (veit ikkje enno kor mykje materiale som finst her). - Ferdsel i eldre tid. Om ferdselsvegar og handelsvegar i kommunen. - Eksport av tømmer i mellomalder. - Spesielle gjenstandar eller gjenstandskategoriar? Gravrøys frå utgravingane på Ytre Moa. (Foto: Bergen Museum). 16

17 Dokumentasjon av lokalitetar I fleire tilfelle vil visualisering av tid og rom vera ein fin presentasjonsmåte av materialet. Her er enkelte lokalitetar meir eigna enn andre. Vi har funne fram til nokre lokalitetar som vi meiner høver godt til denne type formidling. Skrivarhelleren Skrivarhelleren er ved sidan av Ytre Moa truleg den viktigaste kjende arkeologiske lokaliteten i Årdal. Det er ein jordbrukshistorisk og busettingshistorisk lokalitet med høg Frå utgravingane på Nyset-Steggje. (Foto: Bergen Museum). pedagogisk verdi, som det er verdt å finne fleire presentasjonsformer for. Denne lokaliteten egnar seg godt til ei visuell framstilling på nett. Kan hende let det seg gjera å kartfesta gjenstandsfunna, for så å gjera kartfestingane aktive? Sidan Skrivarhelleren er eit så stort og viktig funn som fleire har jobba med, skal det presenterast ein historikk om dette. Kven har jobba der i felt, og kva er skrive om Skrivarhelleren? Nyset-Steggje Nyset-Steggje utgjer eit geografisk avgrensa område som er svært nøye registrert, og med fleire utgravne lokalitetar, men óg med mange lokalitetar som det er relativt lite informasjon om. Her ville det passe å lage ei nettframstilling i form av eit interaktivt kart der ein kan slå av og på dei ulike typane av kulturminne, og klikke seg vidare inn på litt meir informasjon, og kanskje bilete av dei enkelte minna. Dei av minna som det ikkje finst nok informasjon om til at dei eignar seg for artiklar kan slik bli presentert likevel. Ytre Moa Vikingtidsanlegget på Ytre Moa peikar seg ut som svært eigna for til dømes ein virtuell rekonstruksjon. Arkikon har blitt leigd for å utføra dette. Dei har allereie laga animasjonar både av eksteriøret og interiøret slik vi ser føre oss at to Slik ein tenkjer seg rekonstruksjonen av eit hus på Ytre Moa. (Illustrasjon: Arkikon). 17

18 av bygningane på Ytre Moa kan ha sett ut. Det er dessutan laga ein 3D-plansje over tufteanlegget. Tanken er at gjenstandsfunna skal merkast av på animasjonane. Ved aktive lenker skal du få bilete og informasjon om gjenstanden. I tillegg til den virtuelle framstillinga av korleis det kan ha sett ut på Ytre Moa i vikingtida, bør det også lagast ein liten film som viser korleis det ser ut der i dag. Sjå I samband med presentasjonen av Ytre Moa skal det bli presentert kven som har jobba i felt på Ytre Moa, samt kven som har skrive om gardsanlegget. Det skal lagast ei litteraturliste over litteratur knytt til lokaliteten. Felles framstilling Enkelte prosessar har blitt utført på den same måten over større område. Då kan det lagast ei visuell framstilling som med lenke til alle artiklane frå alle kommunane som tek føre seg desse fenomena. Jarnvinne Å vinne ut jarn frå myrmalm er ein komplisert prosess som er vrien å forklara på ein enkel måte i berre ord. Samstundes har slikt arbeid vore viktig både økonomisk og kulturelt, og det har sin verdi å formidla denne gamle teknologien. Både prosessen med produksjon av trekol og røstinga, varminga og separeringa av myrmalmen kan bli illustrert i form av data-animasjonar. Slik kan ein få vist korleis ein tenkjer seg omnane, og korleis separeringsprosessen har vore. Gjennomfører ein eit slikt prosjekt burde dette vere tilgjengeleg i ei lenke frå alle artiklane som omhandlar kulturminne knytt til jarnvinne. Dette prosjektet passar for Arkikon. Steinalderreiskap I samband med at det blir skrive artiklar om steinalderbuplassar, skal det vera informasjon om korleis steinreiskapar vart laga. Morten Kutschera, som også jobbar på Arkikon, er flink til å laga steinreiskap. Det er mogleg at han, evt. Arkikon, kan laga ein fin presentasjon av flintknakking. Bronsestøyping Også bronsestøyping vil vera føremålstenleg å visualisera, kanskje både med film og animasjon. Ørjan Engedal støyper autentiske bronsealdergjenstandar, og kan truleg hjelpa med dette. Han lagar også sett med bronsegjenstandar som kan kjøpast inn av skulane. Gravhaugar Sjølv om gravhaugar kan sjå ulike ut, både med omsyn til storleik og fasong, er dei ofte bygd opp på omtrent den same måten. Ein illustrasjon kan på ein enkel måte vise dette. Anna Det skal lagast lenke med litteratur knytt til kommunen. Det skal dessutan bli presentert litteratur for fordjuping. Ein del av denne vil bli lagt ut i si fullstendige form, i PDF-format. Ein del av dei aktuelle kjeldene er vanskeleg tilgjengelege, og vil difor bli omarbeidd. Dette dreiar seg særleg om historiske kjelder som til dømes diplommaterialet og Skattematrikkelen av Det vil mellom anna med utgangspunkt i Skattematrikkelen bli laga ei oversikt over kor mykje skatt gardane i Årdal skipreide betalte på dette tidspunktet. Det vil visa den faktiske og relative storleiken til gardane i dette skipreidet, og kan brukast som utgangspunkt for å jobba seg bakover i tid. Side 19: Oversikt over landskylda på gardane i Årdal i Landskylda seier noko om kor store/rike gardane var på den tida. Hæreid ligg øvst på lista, medan Eldegard har den lågaste landskylda. Sjå tabell og meir utfyllande tekst på side

19 Hæreid Seim Hovland Asperheim Natvik Hestetun Midtun Øyri Øvsttun Nundal Ve Svalheim Dalåkre Jamnåkre Åbøle Holsæter Prestegard Hjelle Vetti Tolsgard Avdalen Brekka Melheim Årebru Offerdal Moa Langvold Eldegard 19

20 Gard Lauper smør Asperheim 4.9 Hæreid 8 Midtun 3.7 Øyri 3.2 Ve 2.4 Svalheim 2.3 Hestetun 4 Seim 6.3 Hovland 5.0 Øvsttun 2.8 Natvik 4.6 Dalåkre 1.9 Jamnåkre 1.7 Hjelle 1.4 Tolsgard 1 Brekka 1 Nundal 2.8 Melheim 1 Åbøle 1.5 Holsæter 1.5 Avdalen 1 Vetti 1.3 Moa 0.5 Årebru 0.7 Eldegard 0.1 Offerdal 0.5 Langvold 0.3 Prestegard 1.5 Snitt alle gardar 2.3 Den eldre historia på fjellet på Internett Dei inste kommunane på sørsida av Sognefjorden Årdal, Lærdal, Aurland og Vik utgjer dei såkalla ÅLAV-kommunane. Desse kommunane samarbeidar på fleire felt, og Årdal har gjort framlegg om at dei fire kommunane skal starta eit samarbeid også om formidling av den eldre historia på fjellet. Utmarks- og fjellområda i alle dei fire kommunane er omfattande og har gjeve rom for mykje aktivitet heilt frå steinalderen til i dag. Berre i små delar av fjellområda har det vore gjennomført systematiske registreringar av kulturminne, men det er likevel kjent store mengde kulturminne. Årdal kommune ynskjer at dei fire kommunane saman skal jobba for å gjera denne kunnskapen kjend, og at den mellom anna skal kunne brukast i reiselivssamanheng. (Sjå vedlegg 12). Tabell over kor mykje landskyld gardane i Årdal betalte i På førre side er oversikt over kor mykje landskyld gardane i Årdal betalte i Vi har systematisert opplysningane, slik at gardane som betalte mest i landskyld står lengst til venstre. Dess lenger til høgre vi kjem i diagrammet dess mindre betalte gardane i landskyld. Bøndene i Årdal i 1647 var stort sett leiglendingar, og det er difor samanheng mellom kor mykje gardane betalte i landskyld og kor store dei var. Gardar som betalte mykje i landskyld var altså store/rike. Det er sannsynleg at den relative storleiken i 1647 kan trekkast bak til både mellomalderen og jarnalderen. I 1647 var Hæreid den garden som betalte mest i landskyld, 8 laupar smør. Det er samanheng mellom dei over 30 kjende gravminna på Hæreid frå jarnalderen og den høge landskylda i

21 4. Anna formidling I tillegg til den nettbaserte formidlinga som er omtala til no, er det mange måtar å treffa publikum i kulturminna sitt rette miljø. Stoff som blir produsert for Internett, kan på ulike måtar nyttast på andre måtar. Vi har valt å dela det inn i formidlingsmåtar knytt til skulen, og anna formidling. Skulen Formidling i skulen er mogleg å gjennomføre i høve til alle typar kulturminne, og er eit viktig tiltak som ikkje krev store økonomiske ressursar. Det å etablere god kontakt med skulane i distriktet har mange fordelar. Lærarane vil få større moglegheit til å knyte undervisninga om eldre historie til lokale tilhøve, og slik kan ein spreie medvit om verdien av kulturminna i det lokale landskapet. Vidare er dette ein moglegheit til å formidla til ei gruppe som kanskje ikkje sjølv ville leita opp slik informasjon. Føredrag og andre prosjekt i skulen kan tilpassast alle klassetrinn, i grunnskulen og på vidaregåande skule. På nettstaden Skulestova.no vil det bli presentert undervisningsopplegg spesielt tilpassa Årdal, men også meir generelle læringsressursar om relevante emne. I grunnskulen kan det vere naturleg å passa noko opplegg inn i Den kulturelle skulesekken. Grunnskulen «Kunnskapsløftet» framhevar det identitetsskapande elementet. Kunnskap om den eldste tida i landet vil vera med å gje opplæringa i skulen ein slik dimensjon. Formidling av arkeologi og eldre historie frå lokalmiljøet gjev dessutan ei lokal forankring av lærestoffet. Dette vil vonleg knyta identitet med heimkommunen og heimfylket, og viser born og unge kva moglegheiter og verdiar som er her. Skjøtsel av kulturminne Mange grunnskular adopterer kulturminne (sjå nettstad artikler/arkeologiske-kulturminner.php). På denne måten blir kulturminna stelt og teke vare på, samstundes som ungane lærer om arkeologi og kulturmiljø, og kjem seg ut i naturen til praktiske gjeremål. Ut frå oversikta på nettstaden ser det ikkje ut til at skulane i Årdal kommune har knytt seg til slike tiltak. Dette er ei oppgåve som må fylgjast opp kvart år. Ei slik oppgåve kan med fordel tildelast ein skule eller skuleklasse. Dersom skular eller klassar knyter seg til prosjektet, bør dette følgjast opp med informasjon om det utvalde kulturminnet. Det kan mellom anna føregå gjennom besøk i klassen av ein arkeolog som kjem og fortel. Aktivitetar knytt til eksperimentell arkeologi Aktivitetar knytt til praktiske tilhøve i forhistoria er godt eigna til å formidla særtrekk ved ulike periodar, og forankre dette lokalt. Flintknakking er eit godt døme på ein aktivitet ein kan vise fram til ungar, og som dei kan ta del i sjølv. Andre moglege aktivitetar inkluderar bogeskyting, neverfletting og matlaging i kokegrop. Slike aktivitetar må ta utgangspunkt i kva ressursar og lærekrefter ein har tilgang til i regionen. Kulturavdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune har eit opplegg om steinalderen som er knytt til Den kulturelle skulesekken. I Bergen finst, forutan Arkikon, einskilde klubbar og lag som sit på kompetanse om handverk i mellomalder og vikingtid. Ved å gjera avtale med menneske som sit på slik kompetanse, vil det vere mogleg å lage eit arrangement som mellomalderdag, steinalderdag eller liknande til dømes i haust- eller vinterferien. Det vil vere ideelt å samarbeide med SFO på skulane om eit slikt arrangement. Då vil ein kunne sikre at det er mange vaksne til stades. Vidaregåande skule Blant kompetansemåla i Vg3 i studieførebuande utdanningsprogram, historie, finn vi:...eleven skal kunne identifisere og vurdere historisk materiale av ulik art og opphav som kilder, og bruke det i egne historiske framstillinger,...eleven skal kunne forklare hvordan naturressurser og teknologisk utvikling 21

22 har vært med på å forme tidlige samfunn,...eleven skal kunne gjøre rede for årsaker til at folkegrupper emigrerer, og drøfte konsekvenser av deres møte med andre kulturer. Gjesteforelesningar i eldre historie-faget Eldre historie er eit fag på klassetrinn 2 i den vidaregåande skulen, men vekta i undervisninga ligg oftast på historisk tid. Ut frå desse kompetansemåla, kunne det ligge til rette for eit lokalt undervisningsopplegg, kanskje med ekskursjon. Ein kan skildre arkeologiske metodar, konkretisere korleis arkeologiske og skriftlege kjelder kastar ljos over samfunnet på ulike måtar, kva informasjon ein kan trekkje ut av dei ulike forhistoriske lokalitetane i området, gjennom døme frå Årdal. Ei kompetanseheving i vidaregåande skule når det gjeld kva verdi kulturminna har i den arkeologiske forskinga vil komme kulturminnevernet til gode på sikt. Idémyldring/essaykonkurranse Dersom ein kan engasjere ungdommar til å tenkje over kulturminne og deira plass i eit moderne landskap, har ein oppnådd mykje. Det er interessant å sjå om det er mogleg å få elevar i vidaregåande skule til å uttrykke noko om si oppfatting av kulturminne. Ved å lansere ei skrivekonkurranse knytt til kulturminne kan ein finne ut om der er resonnans for dette. Dette kan vriast meir litterært, ved å be deltakarane skildra til dømes aktivitetar dei veit har gått føre seg i eldre tid. Turstigar Det skal skrivast artiklar om alle kulturminnelokalitetar i kommunen. Alle artiklane skal kartfestas. For artiklane om dei kulturminna som er synlege, og som er greie å kome seg til på to bein (og som ikkje er alt for sårbare for slitasje), kan det også leggast inn ei lenke til ein vegbeskriving. Mange av kulturminna ligg i fjellområde der folk ferdast på tur. I dei tilfella der det er mogleg, kan ein knyte kulturminna til kjende turstigar, gjerne i samarbeid med Turistforeninga (dei har allereie turforslag ute på nett, og bør kunne lenke attende til Kulturhistorisk leksikon). Dette bør helst gjerast av nokon som er svært godt kjend i Årdal. Både utvalet av kulturminne som kan eigne seg og det å skrive ein god instruksjon må delvis gjerast i felt. Eit slikt opplegg kan med fordel kombinerast med skilting. Likevel er store skilt med mykje informasjon langt oppe på fjellet og i utmark ikkje ei god løysing. Skilta blir fort øydelagt, og ser etter kort tid lite tiltrekkande ut. Ei mogleg løysing kan vere at ein berre set opp eit lite skilt, med eit telefonnummer ein kan ringe, der ein automatsvarar fortel om kulturminnet. Ein kan også vri oppgåva meir praktisk, ved til dømes å be deltakarane om å foreslå måtar å formidle kunnskap om kulturminne som finst i deira lokalmiljø. Dersom dette fungerar og ein får inn gode forslag kan det følgjast opp med gjennomføring av nokre av forslaga, heilt eller delvis styrt av deltakarane. Formidlingstiltak utanfor skulen Stoffet som blir produsert og presentert på Internett, kan også nyttast på fleire andre måtar. På denne måten kan menneska oppleva kulturminna der dei er blitt skapt. 22

23 5. Samarbeid og organisering Som det kjem fram i rapporten til Skrede (Skrede 2008: 5), er fleire institusjonar representerte i styringsgruppa rundt prosjektet. Institusjonane har sagt seg villige til å ta på seg enkelte oppgåver knytt til det vidare arbeidet (ibid.: 29). Det vil vera viktig å gjera seg nytte av den kompetansen som finst hjå Kulturavdelinga i fylkeskommunen, på ABM-institusjonane i fylket, samt Bergen Museum som har ansvaret for dei arkeologiske gjenstandssamlingane frå Årdal. dømes ta del i å fotografera kulturminne, medverka til skilting av kulturminne og ta del i skjøtsel. Nettsider til aktuelle aktørar bør lenkast opp til sida om eldre historie. Både Møre og Romsdal og Hordaland fylkeskommunar har vist interesse for prosjektet. Eit vestlands-samarbeid vil vera tenleg for det vidare arbeidet, både når det gjeld arbeidet i Årdal og med resten av fylket. I tillegg til dei større institusjonane vil det vera nyttig å knyta til seg mindre aktørar i lokalmiljøet, slik som lokalhistoriske lag og skular. Dei kan til 6. Framdrift Samstundes som denne rapporten vart skriven, vart det også sett i gong artikkelskriving. Vibeke Lia har brukt 1-2 månadsverk på å skriva artiklar om dei fleste gardane i Årdal kommune, medan Kari Larsen har skrive 8 artiklar om Ytre Moa. Tidlegare har Gisle Jakhelln skrive to artiklar om planane om å rekonstruere to av bygningane på Ytre Moa. Arkikon har vore engasjert til å laga animasjon over korleis vi tenkjer oss at Ytre Moa har sett ut i vikingtida. Det meste av dette er ferdig, og publisert på Internett. Planen er at alt dette skal ferdigstillast og publiserast i løpet av hausten november 2008 vart NAM (Norsk Arkelogimøte) arrangert i Stavanger. Det er eit seminar som kvart år blir arrangert for arkelogar, og er veldig viktig for å halda seg orientert om kva som skjer i arkeologimiljøet her i landet. På NAM er det ein poster-sesjon der formidlings- og forskingsprosjekt blir presenterte. Formidlingsprosjektet med utgangspunkt i arbeidet som er gjort om Årdal kommune vart presentert på postersesjonen på NAM. Plakaten om formidling av forhistorie og eldre historie gjekk av med sigeren! Som rapporten viser, er arbeidet som til no er gjort når det gjeld Årdal, berre ein del av større planar. For å koma vidare med planane, må det setjast av ressursar. Årdal kommune ser på ulike moglegheiter for frikjøp av arbeidskraft for å fortsetja arbeidet. Det er alt inngått avtale om at Marit Anita Skrede skal skriva nokre artiklar med utgangspunkt i Nyset-Steiggje undersøkinga. Hausten 2008 var det søkt om midlar frå ABM Utvikling for å føra formidlingsprosjektet vidare for Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal. Diverre kom me ikkje opp i konkurransen med mange andre gode prosjekt denne gongen. 23

24 7. Kostnad Det er veldig varierande kor store ressursar som må setjast inn for å realisera dei ulike tiltaka som er skisserte. Ein del av tiltaka bør skje i samarbeid med kulturavdelinga i Sogn og Fjordane og Bergen Museum. Ei større samla satsing for heile fylket bør gå over 2-4 år, og det må tilsetjast prosjektleiar. Eit slikt prosjekt må disponera fast fagleg kompetanse tilsvarande 2-4 årsverk. Vidare er det realistisk å rekna med 1 månadsverk for å laga denne planen, og rundt 4 månadsverk for å utarbeida oversyn over kjelder, skriva artiklar, laga animasjonar og rekonstruksjonar, utarbeida opplegg til bruk i skulen med meir. Prisen for eit månadsverk kan vi grovt setja til kroner. Totalt vil det seia rundt for kvar kommune. Det vil også vera trong for midlar til drift og reise, samt til teknologiske tenester. 8. Forventa resultat Med dette formidlingsprosjektet skal vi nå alle brukargrupper som er interesserte i forhistoria og eldre historie i Årdal. Målet er at alle på ein enkel måte skal finna fram til den informasjonen dei ynskjer. Det tyder at her må vera interessant stoff same kva utgangspunkt lesaren har. Nettsida der det kulturhistoriske materialet vert formidla, bør oppdaterast etter kvart som det vert utført arkeologiske registreringar og utgravingar. Ein føresetnad for at det skal bli fylgt opp er at øyremerka midlar må setjast av til dette arbeidet. Det er eit mål å presentera alle kulturminne fram til reformasjonen i Årdal kommune. Det skal gjevast informasjon om strukturar og gjenstandsfunn. Det skal vera godt fotomateriale, samstundes som gode teikningar er ein viktig del av dokumentasjonen. I tillegg er målet å presentera det historiske materialet frå Årdal fram til reformasjonen. Dette må vera tilgjengeleg både i primær og omarbeidd form. 9. Oppsummering Gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar veit vi mykje om korleis menneska har levd i Årdal gjennom årtusena. For om lag 1000 år sidan byrja det å koma skriftleg materiale, og dette auka på frå og 1700-talet. Hovudmålet med dette formidlingsprosjektet er at kunnskapen om tidlegare tider i fylket må gjerast meir tilgjengeleg for publikum. Det er viktig med lokal forankring. På denne måten kan publikum enkelt finna informasjon om kummunen sin. Tanken er at vi i hovudsak skal nytta Internett, men også ta i bruk andre måtar å formidla på. Håpet er vidare at meir kunnskap om historia vår vil gjera publikum meir medvitne om verdien av kulturarven. 24

25 Vedlegg Vedlegg 1 Større registreringsrapportar frå Årdal Rapport Bjørgo, Tore, Rapport Rosenqvist, Einar, Rapport Fasteland, Arthur, Rapport Fasteland, Arthur, Rapport Bjørgo, Tore, Rapport Bjørgo, Tore, Rapport Bjørgo, Tore, Rapport Bjørgo, Tore, Rapport Kristoffersen, Kari K., Bergen Museum Rapport Olsen, Asle Bruen, Lødøen, Trond Klungseth, Kristoffersen, Kari K., Bergen Museum Rapport Hjelle, Kari Loe, Botanisk Museum Rapport Lødøen, Trond Klungseth, Bergen Museum Rapport Lødøen, Trond Klungseth, Bergen Museum Årsrapport for Ytre Moa Rapport fra Universitetets oldsaksamling, Oslo og Historisk Museum, UiB: Arkeologiske undersøkelser ved Tyin sommeren Arkeologiske registreringer/synfaringer i Nysetvassdraget i Årdal kommune, Sogn og Fjordane. Arkeologiske registreringer/synfaringer i Stedjevassdraget i Årdal kommune, Sogn og Fjordane. Foreløpig rapport om kulturhistoriske undersøkelser 1981, og utkast til arbeidsplan og budsjettbegrunnelse for Nyset - Steggje. Foreløpig rapport om de kulturhistoriske undersøkelser 1982, og utkast til arbeidsplan og budsjettbegrunnelse for Nyset - Steggje. Foreløpig rapport om arkeologiske undersøkelser i 1986 og budsjett for Foreløpig rapport om kulturminner og miljø frå nyare tid. Foreløpig rapport frå registreringane for nytt Tyin kraftverk. Vegetasjonshistoriske undersøkingar for nytt Tyin kraftverk. Nytt Tyin kraftverk. Registrering av automatisk freda kulturminne. Nytt Tyin kraftverk. Tilleggsregistreringar Formidling av fornminne Registrering Registrering Registrering Registrering Registrering Registrering Kraftutbygging Årsrapport 1987 for arkeologiske undersøkelser ved Nyset-Steggjeutbyggingen. Konsekvensutgreiing Registrering Analyse av botanisk materiale Registrering Registrering MOA Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet Årdal høgfjellet 25