Rein luksus. Éin karakter? MÅLLOVA LITTERATURTUR. Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai

Transkript

1 Medlemsblad for Noregs Mållag Nr. 1 februar 2011 Rein luksus Eg får utforske både form og inn- hald, og eg får tid til å gjere det, seier Kari Hesthamar i NRK Radiodokumentar. MIDTEN Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Foto: Kjartan Helleve «Paa vaar tunga» SALMESUKSESS: Diktaren og politikaren Elias Blix er verd både feiring og ettertanke. Livssoga hans gir innsyn i mange av dei prosessane som forma det moderne Noreg. Salmane hans har har vore med på å gjere Den norske kyrkja til målrørslas største suksess, meiner Anders Aschim. Foto: Utlånt av Siri Salvesen/Frå boka Elias Blix. Ein betre vår ein gong av Anders Aschim (Samlaget 2008) JUBILEUM: Gildeskål kommune har vedteke ein ambisiøs plan for å markere at det i 2011 er 175 år sidan Blix vart fødd på Våg på Sandhornøy, og det er planlagt fleire store tilskipingar. Prislappen for markeringa er 3.6 millionar kroner. OPPLEVINGAR: Markering av 175-årsjubileet for Elias Blix sin fødsel skal gi opplevingar kommunalt, regionalt og nasjonalt som aukar kunnskapen om og forståinga av hans liv og dikting, seier prosjektleiar Petter Kjærnes. SIDE Vil presse Den konstant dårlege oppfylginga av mållova viser at staten ikkje får nok press på dette punktet, seier Erlend Bakke. Han vil ha eit organisert oppsyn med statsorgana. Side 8 9 MÅLLOVA LITTERATURTUR SKULE Skrift og strid Norden har ordet av Henrik Rytter var ei av dei fyrste bøkene som vart kverrsette av naziregjeringa i Boka er ei grensedraging mellom ein nynorsk og ein nazistisk nasjonalisme. Side Éin karakter? Forum for norskfaget ynskjer at Utdanningsdirektoratet skal greie ut norskfaget. Det er utfordringar i norskfaget, seier minister Kristin Halvorsen Side 6 7 Foto: SV

2 Åse-Marie Nesse Framhald av Fedraheimen og Den 17de Mai Utgjeven av Noregs Mållag Tilskrift: Postboks 474 Sentrum 0105 OSLO Redaktør: Kjartan Helleve , faks I redaksjonen: Hege Lothe, Tuva Østvedt Heimeside: Abonnement: 250 kroner per år Utforming: Språksmia AS smia@spraksmia.no leiarteigen Draumane er aldri heilt like. Men dei handlar om det same. Magnhild Bruheim i «Det som ein gong var» Nynorsk Wikipedia bør med i Nynorsk Forum Ein kan meine kva ein vil om Wikipedia. Det er uansett eit oppslagsverk som blir nytta av stort sett kvar einaste skuleelev som skal skrive ei oppgåve. Difor er det fantastisk at det er ein gjeng der ute som nyttar tida si på å lage ein nynorsk versjon. Det er ikkje sjølvsagt. Om målet var eit ope oppslagsverk styrt av brukarane, kunne dei late vere å ta seg bryet med å lage to norske versjonar. Heile grunnen til at me held på med dette er jo at me er glade i språket vårt, sa ein skribent på 10-årsjubileet til oppslagsverket. Pågangsmotet til desse entusiastane er gull verdt. Difor er det rart at dei ikkje er lenger inne i målrørsla og at dei ikkje representerte i Nynorsk Forum, som er ei samling av dei daglege leiarane i ymse nynorske føretak og organisasjonar. Det burde dei ha vore, trass i at dei er dugnadsfolk og ikkje har ein dagleg leiar. Noregs Mållag er òg ein dugnadsgjeng. Leiaren og skrivarstova er løna. Men frå nestleiar og utover er det ingen pengar å hente. Drivkrafta er å arbeide for målsaka. Nokre vel å vitje barnehagar, andre vel å lage eit digitalt oppslagsverk. Det bør vere nok til å skaffe dei ein plass rundt leirbålet. Om dei har lyst. Kjartan Helleve, redaktør Noko må gjerast med norskfaget Det er eit veksande ordskifte om norskfaget. Norsklærarar i Landslaget for norskundervisning (LNU) har hatt opne debattmøte og høg temperatur på LNU-bloggen. Utdanningsdirektoratet sitt Forum for norskfaget har kome med innspel til endringar i vurderingsordninga (karakterar og eksamen), som mellom anna har ført til oppslag i VG [omtala annan stad i dette Norsk Tidend]. Styret i Noregs Mållag har òg drøfta norskfaget. Denne hausten og vinteren har vi sett av ekstra tid til norskfaget på styremøta våre. Vi vil at landsmøtet skal handsame vårt syn på norskfaget, og styret vil fremje ei fråsegn om dette til landsmøtet. Lokallaga vil få framlegget utsendt med landsmøtepapira i byrjinga av mars. I denne omgangen vil eg kome med fem korte punkt. Å VERE IMOT ENDRING ER IKKJE EIT ALTERNATIV: Først må vi erkjenne at noko må gjerast. Endringsvegring vil berre gjere ting sakte verre. Norskfaget er for store elevgrupper i dag ikkje tilfredsstillande, og det gjeld elevar med både nynorsk og bokmål som hovudmål. For mange elevar med nynorsk som hovudmål i område med sterk bokmålspåverknad, sviktar norskfaget eit hovudmål: Et hovedmå l for opplæringen i norsk gjennom hele grunnopplæringen er språ klig selvtillit og trygghet i egen kultur [ ]. Når til dømes tre av fire nynorskelevar i Valdres byter til bokmål i løpet av skulegangen er det klart at norskfaget har feila i å gje elevane språkleg sjølvtillit. Når elevar med nynorsk som sidemål går ut av skulen utan å føle at dei meistrar å skrive nynorsk, har òg norskfaget feila. Ein kan ikkje seie at det legges til rette for at barn og unge får et bevisst forhold til språklig mangfold og lærer å lese og skrive både bokmål og nynorsk, som det står i læreplanen. Når norskfaget i skulen ikkje når desse måla, så svekkjer det nynorsken. Når ein ikkje gjev godt nok grunnlag for språkleg Håvard B. Øvregård, leiar sjølvtillit og tryggleik for elevar med nynorsk som hovudmål, så gjer det dei geografiske nynorskområda stadig mindre. Når ein ikkje klarar gje elevar med bokmål som hovudmål eit grunnlag for å meistre å skrive nynorsk, så reduserer det nynorsk sin status som nasjonalt språk, og det generelle presset på nynorskbrukarar for å bruke bokmål heller enn nynorsk aukar. MEIR NYNORSK TIL ALLE: Analysen ovanfor kan lett få ein til å verte framtidsnegativ, om det ikkje hadde vore for at det finst enkle og fullt utførlege løysingar på utfordringane. Den viktigaste erkjenninga er at alle elevane treng å møte meir nynorsk enn dei gjer i dag. Når elevar byter hovudmål frå nynorsk til bokmål, er det i stor grad fordi dei møter så mykje bokmål rundt seg. Språkleg sjølvtillit og tryggleik får du når du ser at språket ditt er brukande på alle område. Når du veit at du kan lese lærebøker, oppslagsverk, aviser og fagartiklar på ditt eige språk. I motsetnad til elevar med nynorsk som hovudmål som møter mest «sidemål» i det dei les utanfor skulen så møter dei fleste elevar med bokmål som hovudmål lite «sidemål» utanfor skulen. For desse vil meir møte med nynorsk i skulen vere avgjerande for å meistre begge skriftspråka. Og dette har ein gode erfaringar med gjennom bruk av sidemål i andre fag enn norsk. Det er altså ikkje mangel på læringsmetodar som er grunnen til bokmålselevar si låge meistringskjensle i sidemål. TIDLEGARE SIDEMÅL: Elevar med nynorsk som hovudmål er gode i bokmål fordi dei møter det så mykje og så tidleg. Elevar Teikning: Kjartan Helleve med nynorsk som hovudmål i skulen treng i liten grad opplæring i sidemål, fordi dei lærer det gjennom alt dei les på bokmål. Denne tidlege starten manglar dei fleste elevane som har bokmål som hovudmål. For at desse elevane skal bli reelt toskriftspråklege, må dei møte nynorsk meir og tidlegare. Kvifor er det berre nynorskelevar som skal møte sidemålet sitt samstundes som dei lærer å skrive hovudmålet? PRIORITERINGAR I NORSKFAGET: Meldinga frå mange norsklærarar er at norskfaget inneheld for mykje, det er for stor rettebyrde, for mange stilar, for mange karaktergrunnlag å skulle setje og kunne forsvare ovanfor klagande foreldre og elevar. Dette er mellom argumenta til dei som har teke til orde for ei nedvurdering av kravet til å meistre både nynorsk og bokmål. Men om det er slik at norskfaget er for overlessa, så bør ein ikkje redusere kjernekompetansen i faget å lese og skrive. Ein bør heller spørje om det er riktig at alle nye og tidsaktuelle kompetansemål, om det gjeld Internett, reklamefilm, musikkvideoar eller noko anna, skal prioriterast høgare enn at elevar i Noreg lærer seg å skrive begge dei to jamstelte nasjonale skriftspråka. OPPSUMMERING: I eit samfunn i stadig raskare endring skal norskfaget sikre det viktigaste limet i det norske samfunnet. Som stortingsmeldinga Språk bygger broer frå 2008 seier: Norsk språk binder det norske samfunnet sammen < > Språket er det viktigste verktøyet skolen kan gi barn og unge for læring, dannelse og identitetsbygging. Ein sentral del av dette limet er i Noreg at vi har dei to jamstelte skriftspråka nynorsk og bokmål. Skal skulen binde det norske samfunnet saman, må han i røynda leggje til rette for at alle elevane lærer å lese og skrive både nynorsk og bokmål. 2 NORSK TIDEND NR

3 intervjuet Foto: Inger R. Kristiansen / NPK St. Olavs Orden til Heskestad Tidlegare forlagssjef og heidersmedlem Audun Heskestad (68) er av kong Harald utnemnd til riddar av 1. klasse av den Kongelege Norske St. Olavs Orden. Han blir heidra for den innsatsen han gjennom mange år har gjort for nynorsk skriftkultur. folk Årets kommune Seljord kommune er kåra til årets nynorskkommune av Kommunal- og regionaldepartementet. Juryen har vurdert kandidatane grundig. Særleg vil eg trekkje fram at vinnaren Seljord kommune driv godt språkarbeid for barn, sa Liv Signe Navarsete, statsråd i Kommunal- og regionaldepartementet. Ho delte ut prisen på Stord i samband med den nynorske barnebokfestivalen Falturiltu fredag 12. november. Seljord kommune har laga ein plan og eit lokalt verktøy for språkstimulering i barnehagane. Dei har òg laga ein plan for leseog skriveopplæring i grunnskulen. Juryen la vekt på at kommunen ligg i eit tradisjonelt nynorskfylke, men der nynorsken mange stader likevel er under press. Prisen har hatt ein effekt allereie, seier pedagogisk konsulent i Seljord kommune, Tone Bøhn. Det har sjølvsagt inspirert oss som arbeider med dette til dagleg, både i og utanfor undervisningssektoren. Men samstundes har omtalen av prisen gjort fleire medvitne om at Seljord faktisk er ein nynorskkommune. Folk har ikkje tenkt over det og har ikkje reflektert over at alt som kjem frå kommunen, er på nynorsk. For oss som er knytte til kommuneadministrasjonen, undervisning eller kulturarbeid har det aldri vore nokon tvil. Det har vore litt overraskande for oss og ein nyttig lærdom. Lokal rammeplan Korleis kom språkarbeidet i barnehagane i stand? Det kom som eit initiativ frå barnehagane sjølve. Me hadde ein lokal rammeplan for barnehagane der det var lagt vekt på den lokale identiteten, lokale soger og dialekt. Denne planen skulle reviderast og sidan dette med språk allereie var viktig, ville me gjerne gå djupare. Difor fekk me stønad frå Fylkesmannen i Telemark til å arbeide med akkurat dette feltet, om korleis drive god språkstimulering. Men desse fyrste pengane gjekk berre til kompetanseheving hjå dei tilsette, så me måtte søkje om meir pengar. Desse pengane gjekk til å lage eit sett språkpermar som alle dei tilsette i barnehagane får. Den eine permen er teoretisk, og er ein introduksjon til språkstimulering, språkteori og språkutvikling, t.d. korleis ein kan sjå etter faresignal hjå ungane. Den andre permen skal vere ein idébank og eit oversyn GÅVE: Nestleiar i Mållaget Jens Kihl (i midten) gratulerer pedagogisk konsulent Tone Bøhn og varaordførar John Svartdal, varaordførar i Seljord med utmerkinga og gjev dei ei bokgåve. Foto: Borgny S. Tøfte SELJORD Kåra Årets nynorskkommune 2010 av Kommunal- og regionaldepartementet. Prisen er kroner og eit bilete av kunstnaren Tuula Lehtinen. Har eigen Plan for språkstimulering i barnehagane, i tillegg til eigen Plan for lese- og skriveopplæring i grunnskulen som byggjer på planen for barnehagane. Har fleire språkstimuleringsprosjekt t.d Moro med ord, Skriveopplæring i alle fag og Nynorsk, ung og leseproff Kommunen har eit nærings- og tettstadsutviklingsprosjekt som heiter Seljord og sogene som byggjer på lokal identitet og kultur og språk. Ustrakt samarbeid mellom kommunen, biblioteka, Seljord Mållag, Seljord Kunstforeining og andre. over dei metodane og ressursane barnehagane arbeider etter. Han inneheld regler, soger, eventyr og rim. I tillegg er det ei liste over annan litteratur. Desse permane er struktureringa av det arbeidet me har gjort. I tillegg skal minst eitt fagtreff eller kurs i året handle om språk og språkstimulering, seier Bøhn. Og så har de laga ein felles plan for skulen? Ja, det er ein plan som byggjer på rammeplanen i barnehagane og gjeld for grunnskulen. Han vart ferdig i fjor vår og skal opp til evaluering no til våren. Dette er ein plan som skulane er plikta til å fylgje, så me har halde kurs for lærarane om korleis ein kan skape godt læringsmiljø og korleis ein kan arbeide med desse emna. Dette er noko me heile tida tek opp i rektormøta. Positive reaksjonar Og fungerer det like godt som i barnehagen? Det får eg inntrykk av. Eg fekk nett ein invitasjon frå Tinn kommune som har starta ei arbeidsgruppe og ynskte å sjå nærare på det arbeidet me har gjort. Så eg tok ein ringjerunde rundt til rektorane for å høyre litt om korleis det har gått. Og det verkar som det er ein god vilje og at det er mykje samråding internt på skulane. Kva seier foreldra til denne satsinga? Eg har ikkje høyrt noko anna enn positive tilbakemeldingar. No er dette nytt i skulen, men i barnehagane har det berre vore gode tilbakemeldingar. Der har me mellom anna snakka mykje om høgtlesing og gode barnebøker, noko som vart godt motteke av foreldra. Vi opplever av og til nytilsette pedagogar som seier men eg har ikkje nokon dialekt! Noko som sjølvsagt ikkje er sant, det har jo alle. Og dette er jo eit viktig poeng for oss. Det er mange som flyttar til Seljord, og har ein annan dialekt eller eit heilt anna språk. Så me understrekar heile tida at dette er spennande, at dette er noko som kan nyttast i språkleikane, seier Bøhn Det er tydelegvis eit sterkt medvit om språk i Seljord? Ja, definitivt. Eg kom hit for år sidan og det slo meg kor sterkt nynorsken stod. Det var liksom aldri nokon tvil, og det er det framleis ikkje. Det kjem jo mange tilflyttarar hit, både som skal arbeide i skulen og i kommunen. Det er sjølvsagt ei utfordring for dei, men det er samstundes ikkje noko alternativ. Det er sjølvsagt foreldra til ein og annan elev som kan slite med nynorsken, men foreldra lagar ikkje noko rabalder av den grunn. Faktisk er det påfallande at det knapt har vore noko målbråk her. Det er eit tankekors når ein veit at ein tredjedel av elevane vel bokmålsbøker når dei byrjar på ungdomsskulen. Men sjølv dét har ikkje ført med seg noko krav om røysting eller kva det skulle vere. Seljord er ein nynorskkommune og slikt er det berre. Og det tykkjer eg er heilt flott. KJARTAN HELLEVE Kjartan.helleve@nm.no Foto: Driva Foto: Den Gode Feen Arkivfoto: Norsk Tidend Målpris til Driva-redaktør Tidlegare Driva-redaktør Ole Petter Pedersen fekk før jol Nordmøre Mållag sin målpris for Pedersen fekk prisen for å ha gjeve nynorsken betre grobotn då han starta som redaktør i Driva i Utruleg hyggjeleg. Dette er ikkje berre ein pris til meg, men òg til dei som jobbar i avisa. Bloggpris til Linda Sæbø Bloggen til Linda Sæbø (37), alias Den Gode Feen, er kåra til Noregs beste interiørblogg. At ho skriv på nynorsk gir bloggen ein personleg eigenart, meiner juryen. Sæbø har blogga sidan Stokke til Samlaget Erle Stokke skal vikariere for Ragnfrid Trohaug som forlagsredaktør i Samlaget Litteratur frå 1. februar. Terje Hellesen tek over det redaksjonelle ansvaret for Blåmann barnebokklubb. Tuva Østvedt ny organisasjonskonsulent Tuva Østvedt er tilsett som ny organisasjonskonsulent i Noregs Mållag.Ho tek over jobben etter Magnus Bernhardsen. Østvedt (39) kjem frå jobb i Samlaget og tidlegare brei erfaring frå bokbransjen. Ho voks opp på Nesodden og bur no på Manglerud. NORSK TIDEND NR

4 målnytt DnB får pris for godt språk i næringslivet DnB NOR skriv best i norsk næringsliv, meiner Riksmålsforbundet. Riksmålsforbundet har gjennomgått årsrapportane til ei rekkje store norske selskap. Juryformann Trond Vernegg meiner at DnB NOR er ein klar vinnar av årsrapportprisen til forbundet. Ortografisk er teksten i DnB NORs årsrapport svært korrekt, og på så mykje som 208 sider finn juryen berre éin feil. Årsrapporten slår fast at teksten er framifrå redigert og skriven på eit konsekvent riksmål / moderat bokmål, opplyser Riksmålsforbundet. Det er sjuande året på rad at Riksmålsforbundet kårar vinnaren blant årsrapportane i næringslivet. Veidekke stakk av med prisen i fjor. (NPK) Velkomen til Suldal Foto: Eirik Lande Dialektprisen 2010 til Lars Vaular Lars Vaular har fått Dialektprisen, som kvart år blir utdelt av Norsk Målungdom. Leiar i Målungdomen, Janne Nygård, roste prisvinnaren for sjølvsikker og kreativ bruk av bergensdialekt. Lars Vaular har vore med på å gjere det kult å bruke bergensdialekt, konstaterte målungdomsleiaren under prisutdelinga. I mange år har prisvinnaren nytta dialekten sin på eit domene der det ikkje er sjølvsagt å nytte dialekt eller norsk, men Lars Vaular har gjort det til eit av sine særpreg. Når usikre ungdomar høyrer han rappe på klingande bergensdialekt, gjer det godt for den språklege sjølvkjensla, heldt Nygård fram. Eg vil gjerne takke mor og far. Det var dei som lærte meg at eg måtte stole på meg sjølv og vere den eg er, sa prisvinnaren i takketalen. Om prisvinnaren Lars Vaular (f. 1984) kjem frå Åsane i Bergen. Han er ein rappar og låtskrivar, og har rappa på bergensk sidan I 2010 kom plata Helt om natten, helt om dagen, som fekk nasjonal merksemd. Som dialektprisvinnar er han i selskap med mellom andre Ravi (2004), Are og Odin (2006), Linda Eide (2008) og Eli Kari Gjengedal (2009).(NMU) Noregs Mållag skipar sitt 95. landsmøte i Suldal i Ryfylke. Landsmøtet tek til fredag 8. april og varer til sundag 10. april på Ryfylke fjordhotell på Sand i Suldal. Landsmøtet samlar heile Noregs Mållag. I år vonar vi at mange målfolk i Ryfylke spesielt, og Rogaland Mållag og Karmsund Mållag nyttar høvet til å ta turen. Det er heller ikkje langt frå Agder og Telemark til Suldal. Nytt arbeidsprogram Styret har førebels sett opp slik sakliste: Konstituering, leiartale med diskusjon, årsmelding , rekneskap 2010, landsmøtetale, budsjett 2012, økonomiplan , årspengar 2013, lovendringar og andre landsmøtesaker, fråsegner og val. Politisk hovudsak er barnehagearbeidet, der vi mellom anna får høyre Margareth Sandvik frå førskulelærarutdanninga i Oslo. Landsmøtet skal også vedta nytt treårig arbeidsprogram. Heile framlegget vart trykt i førre Norsk Tidend. Dessutan får vi ei innleiing om framlegget til ny rettskriving for nynorsk. Innleiar er Ragnhild Bjørge, representant for rettskrivingsnemnda i Språkrådet. Stor interesse for målførebøker allstad. På Ringsaker har 3000 kjøpt boka om Ringsakermålet! Halda på målet! Vis språket ditt! Ting t-skjorta på: Me har alle storleikar for små og store. SULDAL: Noreg Mållag ynskjer velkomen til landsmøtet 8. april på Ryfylke fjordhotell på Sand i Suldal. Foto: Ryfylke fjordhotell Hovudgrunnen til at Sand i Suldal er peika ut som landsmøteplass, er Rasmus Løland. Noregs Mållag vil vere med å feire denne forfattaren og markere eit fem år langt jubileum. Dette vert ei flott ramme rundt landsmøtet og kulturbygda Suldal, Suldal Mållag og Rasmus Løland-markeringa står klar til å ynskje oss velkomen og vil gje oss gode smakebitar frå både den kulturelle og språklege arven etter Rasmus Løland. Teaterframsyninga «Kor vart det av jula», basert på tekstar av Løland blir sett opp med ekstraframsyning i Kulturhuset fredagskvelden til ære for landsmøtet. Hugs at fyrste steget for å sende utsendingar til landsmøtet, er å velje desse på årsmøtet. Følg med på ny informasjon om landsmøtet på Mållaget sine heimesider: HEGE LOTHE hege.lothe@nm.no GLAD I SPRÅK: Det viser vel at folk tykkjer om å lære om seg sjølve og språket sitt, seier Ole E. Storlien, leiar for Ringsaker Historielag. Foto: Jeanette Sandbek Haland/Ringsaker Blad Det er mange i Noreg som er glade i heimemålet sitt, og mange av desse har fylkt seg i mållaga rundt ikring. Og nokre gjer målarbeid beinveges gjennom andre lag, som bygdekvinnelag og historielag. I Østfold har Heen Bygdekvinnelag gjeve ut Essbærliv, om målet i Eidsberg. På Ringsaker har sogelaget ovstor suksess med boka Ringsakermålet slik nå ån tå øssænda kjæm hau det : - Aldri hadde vi trutt det skulle vera så stor interesse for denne boka, seier Ole E. Storlien, leiar for Ringsaker Historielag. Vel har ringsakermålet vore kjent sidan Prøysen lyfte det opp og fram, men at folket her skulle vera så interesserte, nei det trudde vi ikkje. - Over 3000 har kjøpt boka til no. Og ikkje berre det: Dialekttempen vår har òg vorte populær. Siste talet vi fekk var at 1500 har kjøpt dialekttempen vår, smiler ein nøgd Storlien. Det viser vel at folk tykkjer om å lære om seg sjølve og språket sitt. Og det er viktig i desse tider; vi høyrer dagstøtt at ungdomen låner øyra til bokmålet kan hende kan boka vår vere til hjelp for dei som ynskjer halde på målet, seier Storlien. - Eg er svært glad for slike tiltak, seier Håvard Øvregård, leiar i Noregs Mållag. Det viser at kjærleiken til målet er stor mangstad, og at Noregs Mållag har mange og gode allierte, alliansar vi må verte flinkare til å byggje og bruke. Det vil så vel dialektane og nynorsken som målrørsla tene på, seier Øvregård. INGAR ARNØY ingar.arnoy@nm.no 4 NORSK TIDEND NR

5 Glad for signal om pressestøtte til lokalavisene Vi er svært glade for at mediestøtteutvalet vil vidareføra og styrkja pressestøtta til lokalavisene i begge dei to alternativa som er skisserte i innstillinga, seier styreleiar Ståle Melhus i Landslaget for lokalaviser (LLA). Mediestøtteutvalet la fram innstillinga si for kulturminister Anniken Huitfeldt (Ap) 16. desember. Utvalet har arbeidd i eitt år med å koma fram til korleis pressestøtta og andre økonomiske verkemiddel for ulike medium skal vera i framtida. LLA er glad for at utvalet i innstillinga strekar under den viktige rolla lokalavisene har, og kor viktige dei små avisene er for avismangfaldet er i landet. Kor vidt det skal innførast moms på aviser er éi av sakene det har vore knytt sterkast spenning til. Her er utvalet delt på midten. Fem av medlemmene går inn for at papiravinye lågmoms-satsen på åtte prosent skal gjelda for digitale redaksjonelle produkt. Dei andre fem sene framleis skal ha momsfritak, men at den medlemmene går inn for det såkalla omfordelingsalternativet, som inneber åtte prosent moms på både papiraviser og digitale redaksjonelle tenester. NETTLEKSIKONET ALLKUNNE.NO: Forsvarte opphavsretten Allkunne fekk nok av at dei fann artiklane sine på Nynorsk Wikipedia. Eit krav om erstatning førte til splid og seinare semje. 3. januar sender Allkunne eit brev til info-no@wikipedia.org. Dei har oppdaga at fleire artiklar på Wikipedia er meir eller mindre direkte avskrifter av artiklar på Allkunne, og meiner at dei kan dokumentere systematisk ulovleg bruk av Allkunne sine artiklar. No vil dei ha desse artiklane fjerna og krev samstundes erstatning kroner for den ulovlege bruken, kroner som oppreising for ikkje-økonomisk skade, pluss Allkunne sine omkostningar. Brevet blir avslutta med «Saka blir sett på som alvorleg og vil bli følgd opp rettsleg dersom det ikkje lykkast å få til ei minneleg løysing.» Dagen etter sender Allkunne ut ei pressemelding der kravet blir gjenteke. Meldinga blir lesen. Aftenposten tek tak i saka og skriv ei sak 5. januar der nokre representantar for Wikipedia får forsvare seg. Nokre av artiklane som Allkunne hevdar er kopiar, er berre formlike. Dei har ikkje så mykje identisk tekst at Allkunne sin påstand om brot på opphavsretten kan forsvarast, sa John Erling Blad til avisa. Samstundes føregår eit veldig ordskifte på Nynorsk Wikipedia sine heimesider. Fleire av skribentane er forundra over framgangsmåten til Allkunne og kjenner seg krenkte. Nokre innlegg går på at no bør dei rydde opp og finne fram til alle aktuelle artiklar. Andre er i tvil om Allkunne har noka sak i det heile. Det som gjennomsyrer heile ordskiftet, er likevel eit utrykk for at Allkunne nok har rett i sak, men at framgangsmåten deira med krav om erstatning er provoserande. Eg er samd i at det ikkje akkurat er samarbeid dei inviterer til, seier ein av deltakarane i ordskiftet. Opphavsrett viktigast 6. januar legg så Allkunne ut eit dokument som betre forklarar korleis dei ser saka. Det er ei rad spørsmål med svar, t.d. kva handlar saka om, korleis tok Allkunne kontakt med Wikipedia og kva krev Allkunne av kjeldebruk. Punkt 4 skulle nok eigentleg ha vore spørsmål, men lyder i staden: «Åndsverklova er den same for alle i Noreg». Moglegvis er det slump, men det syner likevel klårt kva denne saka dreier seg om for Allkunne. Uansett om Wikipedia er driven på dugnad og har dei beste intensjonane, så kan dei ikkje tjuvlåne tekstar. Dette poenget blir NORSK TIDEND NR FAKTA: Allkunne kravde 3. januar erstatning av Wikipedia av di dei hadde publisert artiklar som var meir eller mindre direkte avskrifter av Allkunne sine artiklar. Etter til dels offentleg ordskifte kunngjorde Allkunne 19. januar at dei ikkje lenger vurderte rettslege steg. ORDSKIFTE: Ottar Grepstad (Allkunne) og Erlend Bjørtvedt (Wikimedia Norge) under feiringa av Wikipedias tiårsdag i Oslo. Kjetil Ree, Creative Commons understreka både i overskrifta på dokumentet «Allkunne forsvarar opphavsretten» og under spørsmålet om dette ikkje er å motarbeide meir nynorsk på nettet: «Både vi og andre er svært opptekne av å styrkje nynorskbrukarane sine språklege rettar. Det må ikkje gjerast ved å krenkje andre sine rettar, i dette tilfellet opphavsrettspersonar.» Og vidare under punktet «Nynorsk Wikipedia»: «Allkunne er for meir nynorsk på Internett. Wikipedia på nynorsk er viktig. Både Allkunne og Wikipedia på nynorsk trengst, fordi dei er ulike: Éin prinsipiell forskjell er at Allkunne byggjer på opphavsrett og signerte artiklar. Wikipedia har som mål å skape innhald som ikkje er bunde av opphavsretten. Også i det arbeidet må andre sine opphavsrettar respekterast.» Opphavsretten skal forsvarast, og no må Wikipedia stå til ansvar. Trekte erstatningskrav Men utanfor den offentlege striden blir det snakka saman. 15. januar skal Wikipedia feire tiårsjubileum og det skal vere eit treff på Litteraturhuset i Oslo. Programmet er ikkje klårt dei fyrste dagane, men brått dukkar Ottar Grepstad sitt namn opp på plakaten. Som representant for Allkunne kan det verke som han har late seg kaste til ulvane. Same dag som jubileet er det artiklar i fleire aviser om Wikipedia, og fleire kjem inn på striden med Allkunne. Det er ingenting som tyder på at stridsøksa er gravlagd. På kvelden er Håkon Wium frå Opera Software invitert til tilskipinga for å snakke om noko heilt anna, men greier ikkje å halde seg. Han er siste post på programmet for Allkunneordskiftet og dreg demonstrativt opp Vesaas sine samla verk som han har hatt i bokhylla. Men om det er slik at Samlaget, som er ein av eigarane av Allkunne, trugar Wikipedia med søksmål, ja, då kan det vere det same med heile Samlaget og Vesaas. Det teiknar til å bli eit friskt ordskifte. Ottar Grepstad og Erlend Bjørtvedt som representerer Wikimedia Norge får fem minuttar kvar til ei innleiing. Grepstad tek ordet fyrst og seier med ein gong at Allkunne trekkjer kravet om erstatning. Me ser at der er seriøse folk i Wikipedia som tek dette alvorleg og vil gjere noko med det. Me er ein profesjonell publisist som tek vare på interessene til forfattarane våre. At ein lagar eit oppslagsverk på dugnad opphevar ikkje opphavsretten, seier Grepstad. Det synte seg at Erlend Bjørtvedt hadde ringt Grepstad då det stod på som verst og hadde funne tonen. Meldinga fekk god applaus, sjølv om ordskiftet synte at det framleis var delte meiningar. Eg håpar me kan samarbeide i framtida og at me saman kan knekkje nøtta for korleis me kan drive leksikon i Noreg, seier Bjørtvedt. Nokre dagar seinare legg Allkunne ut ei ny melding på nettsidene sine: «Allkunne vurderer ikkje lenger rettslege steg». Til slutt i meldinga heiter det: «Wikipedia har fjerna dei nemnde artiklane, og vil ta naudsynte grep for å unngå liknande tilfelle i framtida. På bakgrunn av dette vurderer ikkje lenger Allkunne rettslege steg. For Allkunne har denne saka handla om å forsvare og setje søkelys på opphavsretten og åndsverklova, og ingenting anna.» KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no 5

6 OG RETURVEKE 19 OG r s r o m m RETURVEKE 31 OG RETURVEKE 46 OG : r d a e F p RETURVEKE 46 norskfaget Minoritetsspråklege i fleirtal Elevar med norsk som morsmål er i mindretal ved 51 av 124 grunnskular i Oslo, viser ferske tal frå Oslo kommune. I skuleåret 2009/2010 var delen minoritetsspråklege elevar i Oslo-skulen 39,6 prosent. Dette skuleåret ligg delen på 39,8 prosent. Oslo har til saman elevar i grunnskulen av barna høyrer til språklege minoritetar. Om lag 63 prosent av minoritetselevane får særskild norskopplæring. Seks av skulane har over 90 prosent minoritetsspråklege elevar, medan seks skular har meir enn 90 prosent elevar med norsk som morsmål. Utdanningsetaten definerer ein minoritetsspråkleg elev som ein elev med eit anna morsmål enn norsk og samisk, fortel NRK. (NPK) Hauge-dagbøker kjem ut på nytt For elleve år sidan kom dagbøkene til Olav H. Hauge ut i seks band. No kjem eit utval av dagbøkene i ei kortutgåve. Det er alltid ei jamn og stor interesse for bøkene til Olav H. Hauge. Når vi har samla utdrag frå dagbøkene hans, blir dei tilgjengelege for fleire, seier informasjonssjef Karin Helgøy i Det Norske Samlaget til Nynorsk pressekontor. Gjennom dagsbøkene, som strekkjer seg over ein periode på sytti år, får vi del i tankane til diktarhøvdingen om alt frå kvardagsliv og fruktdyrking til verdslitteratur. Vårlista til Samlaget inneheld også ei ny utgåve av brevvekslinga mellom Olav H. Hauge og Bodil Cappelen. Gjennom brevvekslinga følgjer vi dei to frå dei tek til å brevveksla til Bodil Cappelen flyttar inn hos forfattaren og epledyrkaren i Ulvik. Boka kom første gong ut i 1996, men har lenge vore utselt frå forlaget. 6 SAMLAGET GRATULERER SYN OG SEGN MED PRISEN ÅRETS NORDISKE TIDSSKRIFT 2010! 0110 TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET 117. ÅRGANG AGNES RAVATN: Ein mann i huset. Intervju med Einar Økland OLA E. BØ: Klovnar SVERRE TUSVIK: Den første og lengste Flo-pasninga NORALV PEDERSEN OG KIM NYGÅRD: Fredsdue i Aus MAGNHILD FOLKVORD: Eit betre paradis. Om å eta eple på r METTE KARLSVIK: Elektriske Island. Draumefabrikken. Den siste m SIGVE GRAMSTAD: Vern av minoritetsspråk i Europa, 20 år etter Berlinm OLAV RANDEN: Krigen knekte m HEILT HEIM Forfattar Einar Økland føretrekker resignasjonane framfor revolusjonane 0210 TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET Årets tidsskrift ANE TUSVIK BONDE: Frå Blogg til fengsel kreative utvegar i Russland og Kaukasus KJETIL HAANES: Orkla medias siste dagar DAG ENSJØ: La, la, la. Grand Prix og den nasjonale identiteten KARL EGIL JOHANSEN: Garrincha Fotballens Chaplin ANNE KARIN THORHEIM: Ein tale om dei tjukke og dei smale, eller eit forsøk på å vurdera hunden på håra BJØRN HATTERUD: Forfattarlivet før og no RUNAR GUDNASON: Mora di er homo! ATLE MÅSEIDE: Realisme og antirealisme TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET 98 KRONER I PUTINS BILETE INTERPRESS NOREG Mange følgjer makta, og ser etter kvart ut som makta sjølv. Dei som kritiserer makta, risikerer mykje. FRÅ JURYUTTALEN: «Syn og Segn er et moderne og aktuelt tidsskrift i ordets beste forstand. Det inneholder interessante, velskrevne, grundige og personlige artikler. Tidsskriftet har stor bredde både i sjanger og tema. Syn og Segn gir lyst til å lese mer og tenke videre selv, og juryen anbefaler det på det varmeste.» Ja! Namn Adresse Postnr E-post nde abonnement: Poststad 0310 TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET Ravatn og Hovland Fakta og dokumentar dominerer også når det gjeld andre høgdepunkt på vårlista. Folkelesnad er tittelen på boka til Agnes Ravatn. Boka er ei samling av artiklane ho har skrive i Dag og Tid om kva blada i bladhyllene til Narvesen vil med oss. Ragnar Hovland er på si side ute med ei ny essaysamling etter over tjue år, medan journalist Alf Skjeseth har skrive Klassekampens historie. Nye noveller På den skjønnlitterære sida trekkjer forlaget mellom anna fram den produktive og prislønte barneog ungdomsbokforfattaren Lars Mæhle, som no debuterer med ei novellebok for vaksne. Boka har tittelen Korea. Noveller om kjærleik. Det er noveller frå Sunndalsøra, seier Helgøy. Ho meiner stilen minner litt om Bikubesong av Frode Grytten, men understrekar at Lars Mæhle har sin heilt eigen måte å skriva på. Vårlista inneheld også ei novellesamling av Øystein Orten, som portretterer eit kystsamfunn gjennom 175 år. (NPK) Årets tidsskrift JØRG WESTERMANN: Jernbaneverket på stø kurs mot avsporing ARNHILD SKRE: BJØRN H. AMLAND: Farewell America STEPHEN J. WALTON: Narringa med staven. Er verkeleg så ubrukelege? GAUTE M. SORTLAND: Kva er det med humoren på Vestland ELIN HØYLAND/BJØRN HATTERUD: Levde liv JULIANE RUI: To dikt KARIN MOE: Ka TORBJØRN S. OTTERSEN: Arne Nordheim, heime og ute ARNULF GRUT: «Høvle gjennomgang HALLGEIR ELSTAD: Hundre års debatt om stat og kyrkje i Noreg. F til Rigmor Aasrud. LEIF TORE SÆDBERG: Dagen Europ TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET 98 KRONER INTERPRESS NOREG 0410 TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET 117. ÅRGANG Årets tidsskrift Årets nordiske tidsskrift LYNTOG I NOREG BERRE EIN DRAUM? Eg vil bli abonnent på Syn og Segn og får ei god bok på kjøpet! Mobil SVEIN SÆTER: Berrfotrevolusjonen ØYSTEIN ORTEN: Maraton. Eller kunsten å overleve i helvetet ERIKA FATLAND: Omskjering i Hardanger KARIN MOE Hans Nielsen Hauge ei forlagshistorie EIRIK HELLEVE: Noko om Reidar Djupedal i åra CAROL ANN DUFFY: Kapteinen på Kven veit mest-laget 1964 / Ettermiddagar i Stafford / Reis bort og sjå ENEL MELBERG: Språkbarrierar, eit anna jernteppe ANDRUS KIVIRÄHK: Øl og pølse til heilagdomen! RUNE HJEMÅS: Du & jag Sverige EIRIK HELLEVE: Då pop vart kunst ATLE MÅSEIDE: Norsk skole ei hengemyr TIDSSKRIFT FOR KULTUR, SAMFUNN OG POLITIKK DET NORSKE SAMLAGET 98 KRONER EKSTREME PRESTASJONAR Du kan også bestille abonnement på eller ringe INTERPRESS NOREG Maraton, motbakkeløp, sykkelritt og skirenn er ikkje berre sport. Det handlar om å overleve og ha evig ungdom. Å pine seg er blitt ein kunst. YSS AV FOR BOKA DU ØNSKJER DEG: Marit Eikemo: Mellom oss sagt Ragnar Hovland: 1964 Jon Fosse: Andvake Marta Norheim: Røff guide til samtidslitteraturen Brit Bildøen: Mitt milde vesen Privat kr. 395, Student/elev kr 339, Institusjon/bedrift kr 489, I tillegg ønskjer eg å bestille 2010-årgangen for kr. 395, Fritaksvind o Det er storm i kasta mot sidemålsordninga, og det er Frparane som står for dei fleste søknadene om fritak frå sidemål for kommunar og fylke. I Oslo, sidemålsorkanens auge, tilseier den språklege vêrmeldinga flau bris. To år etter at forsøket med fritak frå vurdering i skriftleg sidemål i Oslo blei lagt på is, går det ei ny bølgje av fritakssøknader over landet. Fredag 26. november kunne Telemarksavisa melde at Bamble-ordførar Jon Pieter Flølo frå Framstegspartiet vil kutte ut «nynorsk som skriftleg sidemål» i kommunen. Kvelden før hadde Bamble kommunale foreldreutval (BKFU) vedteke samrøystes å stø ordføraren i saka. Telemarksavisa skriv at du ynskjer å «kutte ut nynorsk som skriftlig sidemål i bambleskolen». Korleis vil du gjere det? Nei, nei, ingenting skal kuttast. Eg ynskjer å reise ein debatt om den skriftlege eksamenen i sidemålsfaget på ungdomsskulen, og det er knytt til det eksamenspresset elevane møter, seier Bamble-ordføraren. Han presiserer at sidemålet ikkje skal vekk, men meiner det vil hjelpe på motivasjonen dersom elevane ikkje skal ha eksamen. Til dømes kan munnleg eksamen godt omhandle sidemål, som jo kan vere anten bokmål eller nynorsk, meiner Flølo. Ordføraren er sjølv opphavleg frå Gloppen kommune i Sogn og Fjordane. Han fortel at tanken melde seg etter å ha sett sine fem eigne ungar som synst det Utvalet vil at Utdanningsdirektoratet skal vurdera å gå frå tre til éin norskkarakter. Utdanningsdirektoratet oppretta våren 2010 Forum for norskfaget. Kunnskapsdepartementet ville vurdera på kva måte heilskapen i norskfaget best kan ivaretakast, og bad Utdanningsdirektoratet om råd og hjelp. Forumet skal vera «eit organ for kunnskaps- og erfaringsutveksling i det kontinuerlige arbeidet med var fortvilande å skulle lære seg å skrive sidemål på ungdomsskulen, og meiner òg at den vidaregåande skulen i Bamble slit med å skape entusiasme for sidemålsundervisninga. Eg fekk faktisk eit julekort frå ei dame her i kommunen som takka meg for at det endeleg var nokon som ville kutte sidemål i skulen, fortel Frp-ordføraren. Men dersom elevane framleis skal ha undervisning, men ikkje skriftleg eksamen, i sidemål: Vil det i praksis bli frigjort meir tid til å konsentrere seg om hovudmålet, slik du ynskjer? Ja, det trur eg. Ser du nokre motargument mot ditt eige framlegg? Nei, eigentleg ikkje. Raudt ser raudt Motargument såg derimot Anna Lopez Taylor, kommunestyremedlem frå Raudt. Ho kalla framlegget populistisk, og sa til Telemarksavisa at «å ha flere språk for en nasjon er noe å være stolt av. Nynorsken er en del av kulturarven. Frp angriper med dette kulturarven i nasjonen Norge. Det er en skam for samfunnet og på denne måten føre en «krig» mot en del av vår kulturarv». Og sjølv om Raudt-representanten kanskje ikkje får fleirtal i kommunestyret, kan ho likevel få rett: For i mars 2008 såg Utdanningsdirektoratet, som godkjenner forsøk på vegner av Kunnskapsdepartementet, seg nøydd til å publisere artikkelen «Søknader om valfritt skriftleg sidemål vil ikkje bli godkjende» på heimesidene sine. Her heiter det at «på bakgrunn av spørsmål frå fleire kommunar om fritak frå skriftleg sidemål, har Utdanningsdirektoratet vurdert det som føremålstenleg å informere om at eventuelle søknader om forsøk med valfritt skriftleg sidemål eller søknader om fritak frå skriftleg sidemål i utgangspunktet ikkje vil bli godkjende». Direktoratet peikar på at dette gjeld både ungdomsskulen og vidaregåande skule, og at alle søknader vil bli handsama individuelt sjølv om dei altså vil bli avviste. Norskkarakteren opp til vurdering gjennomføringa av læreplanane i norsk i grunnopplæringa.» Rådet har 19 medlemer, og er delt i Vidaregåandegruppa og Grunnskolegruppa. På eit møte i oktober var emnet Vurdering. Vidaregåandegruppa peikar på at norskfaget har fått nytt innhald og ein ny læreplan, men at vurderingsordningane heng igjen frå førre læreplan. Dei ynskjer difor vurderingsordningar som høver betre til kompetansemåla og strukturen i den gjeldande læreplanen. Difor ynskjer forumet at Utdanningsdirektoratet greier ut om karaktersetjinga og eksamensordninga bør endrast. Framlegget dei vil at direktoratet ser nærare på, er at ein slår saman norskkarakterane til éin, med obligatorisk eksamen i skriftleg sidemål i vg2 og obligatorisk eksamen i skriftleg hovudmål/ trekkfag norsk munnleg i vg3. Stadig å skaffa karaktergrunnlag i tre disiplinar tek mykje tid og merksemd. Éin standpunktkarakter vil kunna stimulera til ei meir heilskapleg opplæring enn det ein har i dag, NORSK TIDEND NR

7 Prisa for norsk Musikaren Bjørn Eidsvåg er heidra med Tekstforfatterfondets ærespris for Prisen på kroner er bransjen sin heiderspris til ein norsk forfattar av tekstar til musikk. I fjor fekk DeLillos-frontfigur Lars Lillo-Stenberg prisen. (NPK) Snart for seint å senda julegåver til Amerika Når vi blar om til neste ark på kalenderen, kan det nemleg vera for seint dersom du skal senda gåver til venner og kjende under fjerne himmelstrøk. Allereie 26. november er siste frist for pakker som skal langt av stad, til dømes til USA. Når jula nærmar seg, aukar postmengda kraftig ikkje berre i Noreg. Difor er det lurt å vera tidleg ute for å sikra at posten kjem fram til jul, seier kommunikasjonsdirektør Elisabeth Gjølme i Posten til NPK. Neste ark på kalenderen min er februar, ikkje november, seier Ragnar Hovland i ein stutt kommentar. Men ein aldri vera for tidleg ut med gåvene til Amerika, så det er godt med ei påminning. ver Skule-Noreg? OSLO: Lovar meir enn han held: Torgeir Ødegård, byråd I Oslo for barn og utdanning. Foto: Bjerke videregåaende skole/ Wikipedia Commons frå utdanningsbyråd Torgeir Ødegaard om saka, der det blei lova at det skulle bli gjort greie for oppfylginga i årsmeldingane frå Utdanningsetaten i perioden I 2008-årsmeldinga er oppfylginga nemnt i generelle ordelag, men i 2009-årsmeldinga er ikkje sidemålssatsinga lenger inne. I Stavanger og Sørum kommunar har Framstegspartiet gjort framlegg om å kutte sidemålsundervisninga, og her blir det gjort i budsjettdebatten. I Sørum grunngjev Framstegspartiet framlegget med at «partiet ønsker en ansvarlig skole, som har frihet nok til å tilby elevene den kunnskap som er nødvendig for å møte livets utfordringer», i fylgje Romerikes Blad. For ganske nøyaktig fire år sidan ynskte Hobøl kommune med Framstegspartiet i spissen å fjerne sidemålet på grunn av dårleg kommuneøkonomi. Den gongen sa dåverande kunnskapsminister Øystein Djupedal (SV) blankt nei, og ANGREP: Frp angrip kulturarven i nasjonen Norge, meiner Anna Lopez Taylor, kommunestyremedlem i Bamble. Foto: Ingar Haug Steinholt/Raudt, meinte kommunen fekk spare pengar ein annan plass. Rektor ved Hobøl ungdomsskule, Asbjørn Hjorthaug, sa til NRK Østfold at han meinte framlegget var «spesielt»: Kommunestyret må få si det de vil, men det spesielle er at dette var et benkeforslag i en budsjettdebatt - og har ingen bakgrunn i spørsmål som har vært reist blant elever, lærere eller foreldre ved skolen. Vi vil jobbe videre med saken for å se hva vi kan få til. Vi har ikke for vane å ta nei for et nei, meinte varaordførar Glenn Andersen frå Frp. Kva med Oslo? Oslo kommune er kanskje den kommunen som har det mest omtalte sidemålsforsøket. Frå 2004 til 2007 gjekk eit kull ved ni vidaregåande skular i hovudstaden utan skriftleg vurdering i sidemål, etter at fleirtalet i Oslo bystyre hadde gått inn for eit slikt forsøk. I januar 2008 snudde bystyrefleirtalet, og Raudt, SV, Arbeidarpartiet, Kristeleg Folkeparti og Venstre gjekk i staden inn for å be byrådet «iverksette tiltak for å styrke norskopplæringen i videregående skole med særlig vekt på utvikling og fornyelse av undervisningen i sidemål». Same haust kom det eit notat Moderne undervisning Julie Lødrup sit i bystyret for Arbeidarpartiet, og sat i utdanningskomiteen då denne saka blei handsama i Ho reagerer på at byrådet ikkje ser ut til å ville fylgje opp læreplanmåla for elevane: Denne saka syner både at byrådet ikkje er interessert i å gje osloelevane eit godt tilbod i sidemål, og at dei ikkje tek bystyrefleirtalet på alvor. Båe delar er alvorleg, meiner Lødrup. Ho er oppteken av at undervisninga skal vere så god og moderne som mogleg, og syner til at det er gjort fleire vellukka forsøk på feltet, ikkje minst i Oslo. Holmlia-forsøket gav elevane betre kunnskapar i sidemål og betre haldningar til faget. Kvifor er ikkje Høgre og Framstegspartiet interesserte i slike forsøk?, spør Ap-representanten. Svaret frå Utdanningsetaten bør ikkje gje henne for høge forhåpningar: Hausten 2008 blei det gjennomført eitt kurs som handla om særskilde utfordringar i nynorskopplæringa, fortel Hild Lamvik, kommunikasjonsrådgjevar i Utdanningsetaten i Oslo kommune. Seinare forsvann den særskilde sidemålssatsinga bystyret hadde etterspurd inn i den vanlege norskfagssatsinga, og i 2009 blei det ikkje gjennomført sidemålstiltak i regi av Utdanningsetaten. Då var fireårsplanen frå Ødegaard knapt eit år gamal. JENS KIHL jens.kihl@nm.no er mellom argumenta forumet trekkjer fram. Skeptisk, men open Framlegget kom samstundes som norskfaget og sidemålet er eit heitt emne mellom lærarane. Det har vore ei rekkje innlegg i m.a. bladet Utdanning, Norsklæreren og lokalaviser. Sidan november har det mellom anna vore eit ordskifte på debattplass i avisa Nordlys om eit forsøk med éin karakter i norsk på Kongsbakken vgs. Landslaget for norskundervisning (LNU) arrangerte før jul to opne møte om norskfaget, og det har òg vore eit lengre, og tidvis varmt, ordskifte på LNU sin blogg om LNU og norskkarakterane. Noregs Mållag er i utgangspunktet skeptisk til å gå frå tre til éin karakter i norsk, men ser òg at obligatorisk eksamen vil vera ei styrking samanlikna med dagens ordning med trekkeksamen. Om ei slik endring fører til at det gjennom ein intensivperiode vert meir og betre opplæring i sidemålet for dei som treng det, så vil det klart gjera opplæringa betre, seier Håvard B. Øvregård, leiar i Noregs Mållag. Men samstundes er både nynorsk og bokmål noko elevar på studieførebuande utdanningsprogram skal kunne meistra på lang sikt, og då vil det verka negativt om dei ikkje praktiserer sidemålet i heile det i siste året på vidaregåande. Ein eventuell avsluttande eksamen i Vg2 må difor ikkje vera eit endepunkt for elevane sin bruk av sidemålet. Samstundes kan ein innanfor ei slik ordning sjå for seg at elevane i Vg3 i større grad prioriterer fagtekstar og liknande arbeid som peikar framover mot framtidig bruk av sidemålet i ein arbeidssituasjon, seier Øvregård. Janne Nygård i Norsk Målungdom vil heller setja søkjeljoset på lærarane. Sjølvsagt kan nynorsk drukna dersom vi får ein samanslegen norskkarakter. Vi veit at mange lærarar kvir seg til å arbeida med nynorsk. Nokre spreier jamvel negative haldningar om nynorsk til elevane. Difor må lærarutdanninga ta betre opp i seg sidemål, og sidemålet må tidlegare inn i skulen. Tidlegare trening gjev betre læring, seier Nygård til VG. Kunnskapsminister Kristin Halvorsen er open på at det er utfordringar i norskfaget. Vi går no gjennom læreplanen for norskfaget. Det er i dag eit særs krevjande fag med tre karakterar. Det er avgjerande viktig å ha gode norskkunnskapar. Men det er heilt tydeleg at mange elevar slit når sidemålet er nynorsk, seier Halvorsen til VG. Ho er likevel tydeleg på at dette dreier seg om meir om grammatikk. Dette handlar om heile vår kulturarv, fortalde Halvorsen til VG. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no NORSK TIDEND NR

8 Må endre praksis BETRE JAMSTELLING: Erlend Bakke tok tak i ein artikkel i Norsk Tidend (4/2010). Der sa informasjonssjef Tore Bratt at Statens Innkrevjingssentral automatisk sender ut alle krav på bokmål. Sjølv om nokon på eit tidlegare tidspunkt har bede om å få krav på nynorsk, vil likevel vedkomande få nye krav på bokmål. Bakke klaga til Finansdepartementet, som så bad om råd og rettleiing frå Språkrådet. Før jol kom svaret. «Me bed om at Statens innkrevjingssentral kjem fram til ei anna ordning for utsending av krav», skriv Språkrådet og syner til lovkommentaren Lov om målbruk i offentleg teneste med kommentarar av Gramstad og Lilleholt: «Truleg må ein seie at statsorgan skal ta omsyn til språkønske som er nokolunde sikkert kjent, sjølv om språkønsket ikkje har fått uttrykk i skriv til organet.» Språkrådet skisserer så to løysingar på problemet: «Det beste og enklaste er å skrive teksten både på nynorsk og på bokmål i det same brevet, til dømes med bokmål på den eine sida og nynorsk på den andre. Med denne løysinga vil alle få brev i samsvar med målønsket sitt. Ei anna løysing er å ta utgangspunkt i målvedtaka i kommunane etter forskrift om målvedtak i kommunar og fylkeskommunar. Om ein sender brev på bokmål til bokmålskommunane og på nynorsk til nynorskkommunane, vil fleirtalet få brev i den målforma dei ønskjer.» Språkrådet avsluttar med å seie at dei har tillit til at Finansdepartementet og Statens innkrevjingssentral «kjem fram til ei ordning som sikrar jamstellinga mellom bokmål og nynorsk på ein betre måte.» KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no INNKREVJING: Oppdrag som Statens innkrevjingssentral krev inn: Brønnøysundregistra: Forseinkingsgebyr etter rekneskapslova Forsvaret: Bot- og refsingsordre Noregs Bank: Valutagebyr NRK Lisensavdelinga: Misleghalden NRK-lisens Politi og domstolane: Bøter, erstatningar, sakskostnader, inndragingar og veggebyr Sivilforsvaret: Bot- og refsingsordre Sjøfartsdirektoratet: Gebyr Statens Lånekasse: Misleghalde lån Statistisk Sentralbyrå: Tvangsmulkt etter statistikklova Sysselmannen på Svalbard: Bøter Tollvesenet: Tollførelegg og misleghalden årsavgift for motorvogn Vegdirektoratet: Veggebyr og overlastgebyr Kontoret for Valdsoffer-erstatning: Erstatningar Utdannings- og forskings-departementet: Erstatningar Statens Kartverk: Misleghalden dokumentavgift og tinglysingsgebyr Pasientskadenemnda: Sakskostnader Forsvarsbygg: Misleghalde pengekrav Arbeidstilsynet: Tvangsmulkt Skipsregistra: Registreringsgebyr NIS og NOR Finanstilsynet: Finanstilsynsavgift, dagsmulkt Datatilsynet: Refusjonskrav, tvangsmulkt, lovbrotsgebyr Ser på språket i nynorskkommunane Får nynorskkommunar informasjon på nynorsk når dei får brev frå staten, og kva språklege tiltak trengst i nynorskkommunane? Dette skal ei kartlegging no gje svar på. Det er Språkrådet, Landssamanslutninga av nynorskkommunar (LNK) og Nynorsk kultursentrum som står bak kartlegginga, som no har gått ut til alle nynorskkommunar og elleve språknøytrale kommunar, heiter det på nettsidene til LNK. Målet er å finna ut meir om den språklege stoda, slik at staten kan leggja betre til rette for behova til kommunane. Rådgjevar Daniel Ims i Språkrådet håpar at resultatet av undersøkinga er klar i vinter. Opplysningane i undersøkinga skal seinare vera med å danna grunnlag for språkpolitikken både i Kommunalog regionaldepartementet og i Kulturdepartementet. ( NPK) Refsar staten, kre Som nynorskkommune skal Fjell få alle skriv frå staten på nynorsk. Over 80 prosent kjem på bokmål og det er departementa som oftast bryt mållova. STRAUME/VESTNYTT: Språkrådet har for tida ei undersøking av målbruken i nynorskkommunar og såkalla språknøytrale kommunar. Rådet spør me llom anna nynorskkommunar om skriv frå statsorgan er skrivne på nynorsk. Der er me nøydde til å svara sjeldan eller aldri, sjølv om Fjell skulle hatt samtlege brev på nynorsk, seier informasjonsrådgjevar Vigleik Brekke i Fjell kommune. Staten gjev blaffen I samband med Språkrådet si undersøking har Fjell fått kartlagt målforma i statlege skriv til kommunen, gjennom to periodar i Resultatet er sjokkerande. Me har no skrive brev til Kulturdepartementet og ber dei sørga for at samtlege statsorgan følgjer lova, seier rådmann Steinar Nesse. Av 92 skriv til Fjell frå statlege organ i desse to periodane er 81 prosent på bokmål og 19 prosent på nynorsk. Held ein Statens Kartverk utanom, er berre fire prosent av skriva frå staten på nynorsk. Rådmannen meiner likevel at det mest oppsiktsvekkjande resultatet er at samtlege skriv frå ulike departement er skrivne på bokmål. Undersøkinga stadfestar det inntrykket me lenge har hatt. Staten gjev blaffen i mållova og verst av alle er departementa, seier Steinar Nesse. Manglar vilje Han understrekar at dette ikkje handlar om god eller dårleg nynorsk og vedgår at kvaliteten kan variera også i Fjell. Det handlar om viljen til å følgja lova. Målbrukslova er nemleg krystallklar når ein kommune har gjort vedtak om nynorsk, slik Fjell og 29 andre kommunar i Hordaland har gjort. Erlend Bakke vil gjerne at mållaga skal bli flinkare til å klaga på brot på mållova. Å tru at nokre få tilsette i Språkrådet og Kulturdepartementet skal kunna passa på at den gedigne norske statstenesta på alle felt fylgjer mållova og politikken for måljamstilling utan at nynorskbrukarane legg breisida til for å hjelpa er rett og slett ikkje å strida for målet. Berre Odda, Askøy og Bergen er nøytrale. Nynorskkommunar skal ha alle skriv på nynorsk. I kommunen har me ein del tilsette som helst vil bruka bokmål. Då seier me at du må nok bruka nynorsk, men du skal få kurs slik at du meistrar målforma. I staten manglar dei vilje til å følgja opp lova med dei tiltaka som trengst, meiner Nesse. Han er skuffa over stoda når det gjeld staten, der også dei ulike departement har plikt til å skaffa seg kunnskap om kva målform dei ulike kommunane brukar. Betre i regionen Undersøkinga i Fjell syner at det står langt betre til hjå staten sin mann i Hordaland. Samtlege brev frå Fylkesmannen til Fjell i dei to periodane som er undersøkt kom på nynorsk. Fylket held også styr på målforma i brev til Fjell. Også Statens vegvesen får godkjent med 75 prosent av skriva på nynorsk. Men for resten av staten er det stryk, seier Vigleik Brekke. Han viser til ei stortingsmelding frå 2006, som syner at regjeringa er klar over at på langt nær alle statsorgan følgjer lova om målbruk i offentleg teneste. Mållova skal tryggja stillinga for nynorsk som offisielt skriftspråk ved sida av bokmål. Indirekte skal lova sikra grunnlaget for nynorsk skriftkultur meir allment. Skuffande I praksis har nynorsken vanskelegare vilkår enn bokmål og regjeringa strekar difor under kor viktig det er at det offentlege brukar målforma. Difor er det så skuffande å sjå at staten i praksis sparkar beina under nynorsken. Han er på vikande front, til dømes er det mange elevar i skulen som droppar målforma. Og difor er det så viktig at staten ikkje bidreg til å svekkja målforma, men hegnar om nynorsk, meiner rådmann Steinar Nesse. Mangel på respekt Nabokommunane i regionen sit med same inntrykk som det Fjell no har dokumentert, når det gjeld brot på mållova frå staten. Det aller meste av skriv frå statlege organ kjem på bokmål, sjølv om mållova er klar på at me skal ha brev på nynorsk, seier Karstein Bjørge. Han er leiar i Sotra Mållag og tilsett i Sund kommune. Tek til orde for organisert klaging Nynorskbrukarane må arbeide for at mållova faktisk vert følgd Tek til orde for organisert klaging Dette seier Erlend Bakke som har klaga inn mange brot på mållova. No tek han til orde for at Mållaget burde fordela dei statlege organa mellom laga for å halda tilsyn med dei. Slik kan ein auka presset mot dei ansvarlege. Mållova og politikken som skal syna fram at Noreg har og har bruk for to norskspråklege skriftspråk og tener på å halda fram med to er konstant for dårleg fylgd opp i statstenesta og i dei statlege verksemdene, som til dømes NSB. Det viser at staten ikkje får nok press på dette punktet, seier Bakke. Må vera organisert Kvifor kan ikkje den enkelte medlemen ta ansvar sjølv, slik t.d. du gjer det? Mållova og språkpolitikken kan ikkje verta etterlevd som meininga er, dersom ikkje nynorskbrukarane faktisk arbeider for det, og viser at det betyr noko for dei. At privatpersonar klagar på at statstenesta dei møter bryt mållova, er viktig, men presset for å gjennomføra jamstillinga mellom bokmål og nynorsk, må vera organisert. Presset går ikkje alltid ut på å klaga. Det går også ut på å visa fram korleis ein kan organisera samlivet mellom bokmål og nynorsk rettferdig, og konfrontera statsforvaltarane med framlegg og idear. Korleis ser du for deg at dette kunne ha vore organisert? 8 NORSK TIDEND NR

9 NORSK TIDEND NR FORENKLA: Eg ønskjer ikkje å oppmoda om høg fart. Men når ein endeleg får ei fartsbot, så må ein i alle fall ha krav på at ho kjem på riktig målform, seier nynorskfanatikar Knut P. Bøyum etter nedturen der det forenkla førelegget kom på bokmål. Foto: Gaute Bøyum Dvergsdal v brev på nynorsk media Tarjei Vågstøl Allmennkringkasting kostar I desember i fjor underteikna TV2-sjef Alf Hildrum og kulturminister Anniken Huitfeldt avtalen som gjev TV2 status som formidlingspliktig allmennkringkastar i fem år. Bakgrunnen er etter kvart velkjend: Då det analoge bakkenettet vart skrudd av, fekk alle tilgjenge til eit mangfald av kanalar, anten frå det digitale bakkenettet, kabel eller parabol. I dette kanalmangfaldet gav ikkje det meining å søkja gamaldags konsesjon meir. Difor lyste Kulturdepartementet ut ei ordning der kanalane kunne søkja om å verta «formidlingspliktige»: distributørane (td. Canal Digital, RiksTV og Get) må tilby kanalen til alle kundane, uavhengig av kva pakker dei vel. TV2 fekk tilslaget, slik alle hadde venta. Alle avtalar har to sider. Kulturdepartementet «får» rett til å stilla nokre grunnleggjande krav til TV2: Dei skal senda eigenproduserte nyhende frå Bergen, dei skal bruka norsk minst halvparten av sendetida (både bokmål og nynorsk) og dei skal senda program for barn og unge. Jamført med den gamle konsesjonen er desse krava snille: Krava om spesifikke programtypar og program på samisk er borte. LOVAR Å FYLGJE OPP: Rådmann Steinar Nesse og informasjonsrådgjevar Vigleik Brekke gjev departementa eit skriftleg spark, for å få dei til å nytta mållova. Me følgjer opp med ny undersøking om eit år, varslar Steinar Nesse. Foto: Karstein Sæverås/Vestnytt Regjeringa si målbruksmelding viser då også at dei er klar over problemet. I Stortingsmeldinga frå 2006 heiter det at «dette er svært uheldig og det kan ikkje halda fram på denne måten». Samt at «Regjeringa ventar no at alle statlege leiarar tek på seg det ansvaret dei har og gir eit klart og utvitydig signal internt i eigen organisasjon om at målbruksreglane heretter skal følgjast til punkt og prikke.» Fire år seinare opplever nynorskkommunane her i regionen at dette langt frå er følgd opp i departementa. Eg tykkjer at dei viser mangel på respekt for lova og for kommunar som vel nynorsk, seier Karstein Bjørge. I Øygarden er ordførar Olav Martin Vik langt frå nøgd, etter å ha undersøkt og funne at ei overvekt av breva frå statsorgan kjem på bokmål. Særleg departementa bør ta ein alvorleg gjennomgang. Der har dei så mykje folk tilsett at dei må kunna klara å senda brev på rett målform, meiner Olav Martin Vik. KARSTEIN SÆVERÅS Vestnytt Kva får TV2? TV2 får retten til å vera tilgjengeleg for alle, jamsides med NRK-kanalane. Det skal dei òg få pengar for. Kor mykje er ikkje klart enno, men det skal vera «marknadspris». Mediejournalistane rekna seg fram til at avtalen kunne gje TV2 ein milliard i heile avtaleperioden. «Vi kan ikkje leva berre av lysingsinntekter», sa Hildrum til pressa då han skreiv under avtalen, men det var ikkje dagen «for å spekulera i tal». Same kor mange millionar det vert, er det liten tvil om at TVsjåarane kjem til å betala rekninga. Hildrum lanserte avtalen som «ein stor dag for TV2, stor dag for Bergen og ein stor dag for norsk kringkasting». Det er lett å seia seg samd. TV2 har vore viktig for Bergen, og TV2 har skapt seg ei eiga røyst (bokstaveleg tala) i norske nyhende. Det er godt å vita at dette kjem til å verta vidareført. Det einskilde departementet har jo ansvaret for visse direktorat, etatar og verksemder. Difor meiner eg at Mållaget skulle oppretta ein organisasjonslekk kanskje med maallova. no som nettstadadresse? som har ansvaret for å «hjelpa» kvart departement med å gjennomføra måljamstillinga innanfor arbeids- og ansvarsområdet for departementet. Til dømes kunne Mållaga på Agder år ut og år inn fylgja det som Samferdselsdepartementet administrerer og er ansvarleg for. Då ville interesserte medlemer av dette fylkeslaget driva fram varige og synlege resultat innanfor samferdselssektoren. Departementa har ansvar Bakke meiner at i tillegg til Fornyings,- administrasjons- og kyrkjedepartementet er Kunnskapsdepartementet, Kulturdepartementet og Samferdselsdepartementet mellom dei viktigaste departementa å fylgja tett opp. Dei har hovudansvaret for kunnskapen, kulturen og kommunikasjonen i Noreg. Det er på dette feltet det er viktigast at måljamstillinga vert til røyndom, meiner han. Det er elles svært viktig at nynorskbrukarane legg ansvaret for å handsama klagesakene på departementet eller direktoratet som faktisk har brote mållova. Det er lovbrytarane som skal ta ansvaret, ikkje skrivarstova i Noregs Mållag, eller Språkrådet og Kulturdepartementet. Kulturdepartementet, som er tilsynsorgan for klagesaker på departementa, og Språkrådet, som er tilsynsorgan for klagesaker på alle statsorgan under departementa, bør likevel få kopi av klagebrev. Då får dei høve til å gå inn i målbrukssakene som tek opp prinsipielle spørsmål, seier Bakke. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no Aasen er motivet og debatt om nynorsk som underhaldningsspråk. Kringkastingssjef Hans- Tore Bjerkaas utfordra journalistutdanningane i landet til å rekruttere fleire nynorskbrukande journalistar. Dei nynorske festspela Nekta å betala fartsbota då ho kom på bokmål Knut P. Bøyum i Fjærland fekk i sommar si første fartsbot etter 25 år som trafikant. Men då førelegget kom i posten, var det skrive på bokmål. Det kunne ikkje Bøyum vera med på. (FIRDA) Då var det ikkje nokon hugnad lenger, seier ein djupt vonbroten nynorskfanatikar i Fjærland. 10. juli var han på Vikingrock i Gudvangen. På veg heim att har han trakka litt hardt på gasspedalen, truleg oppglødd av god vikingrock, forklarer han. I alle fall må han ha køyrt i 90 kilometer i timen i 80-sona i den automatiske trafikkontrollen, utan å registrera noko blitslys. Knapt ein månads tid etter fekk han varsel om at han var teken i kontroll. Når du etter 25 år endeleg får ei trafikkbot og melding om at du vil få tilsendt eit forenkla førelegg, så stig forventningane. Så eg gjekk der og venta på postdama. Men då eg opna konvolutten med bankande hjarte og skjelvande hender, står det bokmålsord som «overtredelse, siktede, kjørt, ilegges og forenklet forelegg». Magien var borte og heile høgtida øydelagd, seier Bøyum som fekk ei bot på 1600 kroner, subsidiært tre dagar i fengsel. Førelegget var utskrive av Politiets ATK-senter for Sogn og Fjordane politidistrikt. Følte ho flein av meg Det var då eg tok til å lura. Politiet er eit offentleg tiltak, og det går ikkje an å handsama ein lovbrytar på denne måten. Vi har visse rettar, og éin av dei er at vi skal tilskrivast på riktig målform. Han ringde sakshandsamaren og klaga si naud, der han forklarte at ein stor dag plutseleg var gjord liten. Dama var hyggjeleg og høfleg, men eg følte at ho sat og flein av meg mens eg forklarte korleis eg hadde det. Men problemet skulle enkelt la seg ordna, eg ville få nytt skriv på nynorsk om to dagar. Bør vera unødvendig Det stemte, og denne gongen var det straks meir høgtid. No kan eg blei også avvikla på færre stader enn før. Mest brukt var utescena og salen i Ivar Aasentunet. Det gjorde det lettare å vere festivalgjest og skape ei roleg og intens festivalstemning, seier Widerøe. godt skriva under at «sikta vedtek førelegget», seier Bøyum. Det einaste eg kan klaga på, er at forbrytaren er busett i Norge Alle krav som Statens Innkrevjingssentral sender ut, er på bok- og ikkje i Noreg, men det kan eg leva med, legg han til. mål. Om ein då ikkje bed om å få Derimot tykkjer han alle skriv det på nynorsk. til innbyggjarar i nynorskfylket Som ein offentleg etat fylgjer Sogn og Fjordane bør koma på me mållova, seier informasjonssjef Tore Bratt. nynorsk. Sidemål får dei halda seg med austpå, meiner han. Alle som skriv til oss på nynorsk, får svar på nynorsk. Er det Det burde ikkje vera nødvendig å måtta masa på offentlege nokon som vil ha kravet sitt på etatar om dette. Eg trudde Jens nynorsk, så får dei det. Utover det Brekke hadde berga det meste, er alt som kjem frå oss, på bokmål. Krav frå oss blir genererte men han har tydelegvis ikkje køyrt for fort, seier Bøyum. automatisk. Blir du fotografert SIGURD LØSETH/FIRDA av ein fotoboks, blir det formidla sigurd.loseth@firda.no elektronisk, og eit brev blir skrive Norge på potetbotnen Nordmenn et minst poteter i Europa, kvar nordmann berre et 32 kilo poteter, melder NPK. Rettar som frosenpizzaen medan pastaglade italienarar åt 39 kilo tek over poteta sin plass på tallerkenane. per snute. Ein ny botnrekord for poteteting kom No må dei nesten bestemme seg i No vil EU og den italienske stat for kva dei skal prakke på oss, seier Ragnar Hovland i ein stutt kommentar. auke eksporten av nypoteter til Norge. Dei siste samanliknbare tala frå jordbruksorganisasjonen FAOSTAT, viser at for å seie det på den Dei kan ikkje få i både pose og sekk, måten. Krava kjem automatisk på bokmål ut utan at nokon har handsama det manuelt. Hadde det vore eit punkt om nynorsk eller bokmål i dei sentrale registra som me hentar ut adresser frå, ville det sjølvsagt vore råd å senda ut krav på nynorsk til dei som hadde valt det. Men så lenge slik informasjon ikkje er lagra, er det uråd for oss å vita om vedkomande vil ha kravet på nynorsk eller bokmål, seier Bratt. Burde ikkje noko av det de sender ut, ha vore på nynorsk, t.d. krava som går til Sogn og Fjordane? Det er ikkje opp til oss å vurdera, for det er språkpolitikk. Det er i så fall noko Språkrådet bør ta tak i. Me fylgjer berre lova, og der står det ingenting om det. Vil Knut P. Bøyum få framtidige krav på nynorsk? Nei, det kan eg ikkje lova. Me sender ut 1,3 millionar krav i året. Sjølv om han no ligg inne i vårt register som ein som vil ha nynorsk, blir ikkje alle desse krava sjekka manuelt. Difor får han truleg ei eventuell framtidig bot på bokmål òg. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no KLAGA: Knut P. Bøyum i Fjærland fekk fartsbot på bokmål, klaga og fekk henne så på nynorsk. Faksimile frå Norsk Tidend nr. 4, Kva anna kan vi lesa ut av avtalen og tingingane? For det fyrste: at ein kanal på norsk, med nyhende, mykje eigenproduksjon og ei brei målgruppe, har vanskar med å generera nok reklamekroner. For det andre: at det tek tid å byggja opp eit miljø som kan levera ein slik kanal. I røynda var det berre TV2 som kunne vinna tevlinga om å verta formidlingspliktig allmennkringkastar, takk vere redaksjonen i Bergen. Det kunne teke kort tid å leggja han ned (slik somme frykta ei stund hausten 2009), men det har kosta både tid og pengar å byggja opp miljøet. Å gjera det på nytt er det neppe nokon som vågar. Allmennkringkasting kostar. Ikkje berre kostar det pengar for kommersielle kringkastarar, fordi eit breitt programspekter ikkje kan driva inn «nok» reklamekroner. Det kostar òg pengar å byggja opp eigne, gode redaksjonelle miljø. TV2 kunne gjera denne oppbygginga då dei var einaste reklamekringkastaren på det gamle bakkenettet. NORSK TIDEND NR

10 lagsarbeid 103 bøker til barnehagane I byrjinga av desember gjorde Naustdal Mållag sitt for barnehagekampanjen. Dei sende ut ønskjelister til barnehagane, og kjøpte så inn bøkene. Med stønad frå kultur- og oppvekstetaten i kommunen, litt eigne midlar og gode tilbod på bøker frå mållaget sentralt og Blåmann Barnebokklubb, kunne dei kjøpe inn 103 barnebøker på nynorsk. Bøkene vart ei flott førjolsgåve til barnehagane. Inger Auflem og Arne Kleiva frå styret besøkte tre sjølve, og Vevring og Mallasvik fekk bøkene seinare grunna vegarbeid og vegstenging. I tillegg delte dei ut materiell frå Noregs Mållag, mellom anna liste over nynorske barnebøker, eit lite songhefte og gode råd til foreldre og tilsette. Regjeringa må følgja opp Noregs Mållag meiner regjeringa burde synleggjera kor viktig det er at barn møter nynorsk tidleg. Me tykkjer heftet som regjeringa gav ut om språkmiljø og språkstimulering, var veldig bra. Men me meiner Kunnskapsdepartementet kunne gjort meir for å visa kor viktig det er at barnehagane brukar nynorsk. Barna tykkjer ord og språk er morosamt og spennande, seier Hege Lothe, informasjonskonsulent i Noregs Mållag. Politisk rådgjevar i Kunnskapsdepartementet Sylvi Bratten seier i ein e-post at regjeringa har som mål at alle barn skal ha god kunnskap i norsk før dei byrjar på skulen. Det er eit mål å styrkja norsk språk generelt og nynorsk spesielt. Ein grunnleggjande føresetnad for dette er utvikling av gode haldningar til eige språk hos barn og ungdom. Barnehagane har difor ei viktig rolle i å byggja opp og stimulera positive haldningar til språk og den språkdelte kulturen i Noreg, seier Bratten. Dei som arbeider i barnehagar, har som mål å gi ungane ein best mogleg start på livet. Og dei veit at ungane kjem til å møta nynorsken i grunnskulen, seier Jens Kihl, nestleiar i Noregs Mållag. Viljen er det ikkje noko i vegen med, men utfordringa ligg meir i tilgangen til litteratur og tid og ressursar til å bruka meir nynorsk, held han fram. Konkrete tiltak Informasjonskonsulent i Noregs Mållag Hege Lothe seier dei ønskjer seg konkrete tiltak som gjer det enklare for barnehagane å bruka nynorsk. Me meiner Kunnskapsdepartementet må løyva meir pengar til innkjøp av bøker både elektronisk og på papir. I tillegg hadde me helst sett at departementet informerte foreldra meir om nynorsk i barnehagen, seier ho. Politisk rådgivar i Kunnskapsdepartementet Sylvia Bratten skriv vidare i e-posten at arbeidet med språkmiljøet og språkstimuleringa i barnehagane er eit viktig satsingsområde. Strategien, der fylkesmennene og kommunane forvaltar lokale utviklingsmidlar og kompetansemidlar til barnehagane, blir vidareført i TONE GULLAKSEN Nynorsk Pressekontor 10 Oppglødde barnehag Det var berre godord å høyra då Husnes mållag aksjonerte for meir nynorsk i barnehagane. Den landsdekkjande kampanjen til Noregs Mållag viste att i Kvinnherad i form av bokgåver til barnehagane, inspirasjonskveld for dei tilsette og song og opplesing for dei minste. Husnes mållag har vore i dvale nokre år, og laget har vore på nippet til å verta lagt ned. På årsmøtet i 2010 greidde ein likevel å stabla eit nytt styre på beina med Selma Ynnesdal, Anfinn Otterå og Øystein Skjæveland. Laget vedtok at språkbruken i barnehagane skulle vera ei hovudoppgåve. Difor passa det godt då Noregs Mållag la opp til ein stor barnehagekampanje, og laget fekk mykje drahjelp frå sentralt hald. Sjølv om Kvinnherad kommune ligg i Sunnhordland og tjukkaste nynorskland, er det også her slik at mange barnehagar har tenkt lite over kva språk dei formidlar til ungane. Svært mykje av både songar og høgtlesing har vore på bokmål. Bøker i gåve Me fann ut at det er mest å vinna på å vera positiv og hjelpsam og gjera det lettare for barnehagane å bruka nynorsk, seier leiar Øystein Skjæveland. Heldigvis hadde Husnes mållag ein romsleg bankkonto, takka vere tidlegare års arbeid med sogeskriftet «Kvinnhersminne». Difor kunne dei kjøpa inn dei to songbøkene «Song for deg og meg» og «Syng sjølv», nok til alle dei aktuelle barnehagane. Laget hadde også ein del andre barnebøker liggjande me ville dela ut. Planen var fyrst å reisa rundt til kvar barnehage og diskutera språkbruk og dela ut milde bokgåver. Men me fann ut at me heller ville be inn barnehagane til ein inspirasjonskveld om språk og ta opp saka samla. Me var så heldige at forfattar Per Olav Kaldestad kunne koma og lesa frå den nye boka si, og leiar Håvard B. Øvregård i Noregs Mållag var i Sunnhordland denne veka og kunne ta turen til Kvinnherad også, fortel Skjæveland. Laget la mykje krefter i å få barnehagane til å verta interesserte i å møta fram. Dei ringde rundt til alle barnehagane, sende e-post og papirbrev og hadde både lysing og pressemelding i lokalavisene. Kampanjedagen 11. november byrja med gjesting til Husnes barnehagesenter, der Håvard B. Øvregård og Skjæveland var rundt på avdelingane og las, spelte og song for borna. Her var lokalavisene bedne inn og skreiv og fotograferte. Borna fekk utdelt Noregs Mållag sitt fargehefte med nynorske songtekstar, og såg ut til å setja pris på det. Godt frammøte På kvelden hadde me fått låna biblioteket på Husnes. Me var spente på kor mange som ville koma, og vart gledeleg overraska. Heile åtte barnehagar var representerte, med til saman om lag 25 tilsette. Programmet var meint å inspirera til betre innsats for nynorsken, og det trur eg me fekk til. Per Olav Kaldestad opna og avrunda kvelden med å lesa frå den siste diktboka si, «Med kråkenebb og kråkeføter», ei bok som høver godt for dei minste. Så hadde to representantar frå Husnes barnehagesenter eit innlegg om kurset dei har vore med på gjennom Nynorsksenteret. Dei kunne mellom anna på storskjerm syna filmane «Kråkebollebilly» og «Jakob og Neikob» og fortalde at det også finst ei nynorsk speleliste for musikk på nettstaden Spotify. -Les bøkene på nynorsk! Håvard B. Øvregård hadde hovudinnlegget, og gjekk gjennom både bakgrunnen for at mållaget engasjerer seg i barnehagane, og konkrete råd for å gje borna meir nynorsk. Han understreka mellom anna at det er viktig at dei minste også møter normalisert nynorsk, sidan det er det dei skal læra å skriva. «Les nynorskbøkene på nynorsk og bokmålsbøkene på dialekt», sa han mellom anna. På slutten av kvelden delte laget ut bøkene til barnehagane. Attåt dei to nemnde songbøkene fekk alle eit Me har lagt til rette for meir nynorskbruk i barnehagane i kommunen, og skapt eit positivt inntrykk av Mållaget eksemplar av boka til Kaldestad (med helsing frå forfattaren). To barnehagar som ikkje kunne møta denne kvelden fekk seinare tilsendt bøker, slik at det til saman var ti barnehagar som fekk bokgåver. Me må seia at kampanjen har vore svært vellukka, seier Skjæveland. I alle fall dersom ein skal måla etter responsen me har fått både på gjesting rundt i barnehagane og på inspirasjonskvelden på Husnes har det vore svært mykje positivt å høyra. Folk har sett pris på bokgåvene og på at mållaget har engasjert seg, har me inntrykk av. Det var også positivt å oppdaga at mange barnehagar alt hadde ein medviten tanke om nynorskbruk. Nokre hadde engasjert seg i kurs gjennom Nynorsksenteret, og endå fleire var medlemer i Blåmann barnebokklubb. Også i dei barnehagane som ikkje verka å ha tenkt særleg gjennom språksaka, var det berre positivt å møta. Det einaste ankepunktet kunne vera at det var ingen som melde seg då me ymta om at NORSK TIDEND NR

11 Barnehagebarn får betre språk enn heimebarn (NPK-NTB): Barn i barnehage har betre utvikla språkkunnskapar enn barn som blir passa heime av foreldre, dagmamma eller i barnepark, ifølgje ei undersøking frå Folkehelseinstituttet. Folkehelseinstituttet (FHI) har studert nærmare barn i Noreg. Vi har målt språkdugleiken til barn i ulike passordningar. Vi ser at det er færre barn i barnehage som har sein språkutvikling enn det som er tilfellet blant andre barn, seier doktorgradsstipendiat Ratib Lekhal ved FHI til Vårt Land. FHI har også sett på betydninga av foreldreinntekt, morsmål og alder. Men dette endrar ikkje konklusjonen om at barn i barnehage har betre språkutvikling enn dei som ikkje går i barnehage. Hausten 2011 vil FHL samle inn cirka spørjeskjema frå barnehagane og då vil vi få betre haldepunkt for kva som går føre seg i barnehagen og som verkar positivt på utviklinga til barna, seier Lekhal. ( NPK) ar i Kvinnherad VAL 2011 Husnes mållag også tek mot nye medlemer som set pris på arbeidet vårt. Men me får tru at me både har lagt til rette for meir nynorskbruk i barnehagane i kommunen, og dessutan skapt eit positivt inntrykk av Mållaget, som kan vera nyttig ved seinare krossvegar. Så får me vona at me greier å gjera noko meir i tida framover. Me ynskjer andre mållag lukke til med barnehagekampanjen!, avsluttar Skjæveland. HEGE LOTHE Hege.lothe@nm.no OVER: Styrar Gro Rusten i Handeland friluftsbarnehage viser fram den nynorske adventskalenderen barnehagen har fått i førjulsgåve frå Husnes mållag. Foto: Øystein Skjæveland LESEGLEDE: Håvard B. Øvregård les for borna i Husnes barnehage. Foto: Øystein Skjæveland PARTIPROGRAM: Valflesk på nynorsk LOKALVALKAMPEN avgjer om det kjem folkevalde til makta som ynskjer å gje nynorsken gode vekstvilkår. Noregs Mållag har sett opp fire sentrale punkt for få til partiprogram som er til gode for nynorsken. Dei fire hovudemna er barnehage, skule, integrering og kommuneadministrasjon. Det er sendt brev til dei sentrale partikontora der ein ber om at partia oppmodar eigne lokalparti om å ta med nynorsken i valprogrammet. I tillegg har alle lokallag fått brev frå styret i Mållaget der dei vert oppmoda om å engasjere seg i valkampen. Nestleiar i Noregs Mållag, Jens Kihl, har fleire gonger teke til orde for at valkampen er ein viktig arena for Mållaget. Han har ansvaret for valarbeidet i styret. Det er flott om lokallaga kontaktar partia lokalt dersom dei har andre saker dei meiner partia bør ta med i programma sine. Slik sikrar vi at flest mogleg parti hugsar på målsaka dei neste fire åra, og at veljarane veit kva parti dei bør røyste på dersom dei er opptekne av stoda for n ynorsken, seier Jens Kihl, nestleiar i Noregs Mållag. VIKTIG ARBEID : Det viktigaste arbeidet for nynorsken blir gjort lokalt, og det er difor viktig at lokalparti forpliktar seg gjennom valprogrammet til å fylgje opp dette, seier Jens Kihl. Dei fire framlegga frå Mållaget er mest retta mot nynorskkommunar, men vonleg kan dei vere til inspirasjon òg for kommunar flest. FIRE FRAMLEGG: Barnehagane: Alle barnehagar i kommunen skal ha eit rikt tilfang av nynorsklitteratur og anna nynorskmateriell, og dei tilsette skal få opplæring i korleis dei kan gje ungane ei fleirspråkleg barnehagetid. Skule: Alle nynorskelevar skal få rettane sine oppfylte når det gjeld nynorske læremiddel. Skulen skal aktivt ta i bruk nynorskstimulerande tiltak i undervisninga, som bruk av nynorske nettsider, nynorsklitteratur og liknande. Kommunen skal ikkje kjøpe inn læremiddel som berre ligg føre på bokmål. Integrering: Alle vaksne innvandrarar til kommunen skal få norskopplæring på nynorsk, og dei pedagogisk tilsette skal få kursing i korleis dei kan lære bort nynorsk og lokal dialekt til innvandrarar. Kommuneadministrasjonen: Dei kommunalt tilsette skal få kurs i god nynorsk språkføring for å betre kommunikasjonen med innbyggjarane i kommunen. Dersom du, partiet ditt eller lokallaget ynskjer meir informasjon om tiltaket eller har andre spørsmål, er de hjarteleg velkomne til å kontakte Noregs Mållag sentralt. HEGE LOTHE NORSK TIDEND NR

12 Rammevilkår for bibliotek, språk, ku Den digitale revolusjonen er snart fullført. Me har på få år gått frå eit heilanalogt samfunn til eit snart heildigitalisert samfunn. Nær sagt alt som kan omformast frå atom til bits, vert råka av dei såkalla disruptive kreftene. Denne kronikken freistar å gje eit historisk tilbakeblikk på kva desse drivkreftene eigentleg er for noko, og korleis samfunnet kan tilpasse seg desse kreftene for å nå dei høgstliggjande måla for eit godt samfunn. The Complete Works of Homo Sapiens, Unabridged For dei aller fleste av oss så ser den digitale omkalfatringa av samfunnet ut til å vere noko nymotens greier. Ikkje noko kunne vore meir feil. Sjølve ideen om at to tal, null og ein, kunne endre alt rundt oss, går tilbake til 1600-talsfilosofane Thomas Hobbes, John Wilkins og Gottfried Leibniz (Dyson 20). Alan Turing bygde vidare på desse tankane då han skreiv ned førestillinga om ei datamaskin i Med null og ein så kunne alt som fanst skrivast ned til minste detalj, i teorien. Me har kome eit godt stykke på veg, men me er langt frå ferdige. Pynt og fjas, vitskap og Internett Sjølve teorien om digitalisering er altså gamal, men kva med Internett, Google og Twitter, det må vel vere nymotens greier? Nei, også her går historie med klåre linjer 500 år tilbake i tid, og pussig nok så er det sannsynlegvis hoffa i Europa sin iver etter pynt og fjas for å vise seg fram, som er den viktigaste årsaka til korleis både Internett, Google og Twitter er konstruerte, utforma og fungerer. Det har å gjere med at vitskapen på 1500-talet gjekk frå å vere løynde aktivitetar for utvalde elitar, for å avdekkje «naturens løyndomar», til å verte det stikk motsette. Frå og med Kopernikus i 1543 gav ut avhandlinga som prova at jorda ikkje kunne vere sentrum i universet, byrja hoffa i Europa å verte svært opptekne av å skaffe seg dei mest prominente naturfilosofane. For å få tilsetjing ved eit hoff så laut ein verte vidgjeten, og når ein fyrst vart tilsett, så var oppgåva å gjere seg stadig meir vidgjeten slik at ein kunne sanke ære for herskarane. Galileo Galilei er eit døme på korleis ein kunne utnytte dette finansieringssystemet fullt ut. Han la seg i selen for å lage så gode teleskop som overhovudet mogleg og kalla opp ein av Jupiters månar etter sjefen; hertugen av Toscana. Då hertugen vitja andre hoff ikring Europa, hadde han med seg dette teleskopet så dei andre herskarane kunne få sjå månen som bar hans namn. Herskarane hadde også andre grunnar til å tilsetje dyktige naturfilosofar, men pynt og fjas vart langt viktigare enn nyttige føremål for finansieringa av vitskaplege aktivitetar. På grunn av dette vart det så uendeleg mykje meir effektivt å dytte ut så mange og gode vitskaplege resultat som mogleg samanlikna med tradisjonen frå middelalderen der det var om å gjere å halde mest mogleg for seg sjølv eller innan ein liten krins med rettenkjande religiøse. Opplysningstida og anti-opplysninga Den vitskaplege revolusjonen på 1500-talet vart forsterka av ynsket om pynt og fjas, som på nytt medførte ei enorm brevskriving i vitskaplege krinsar. Det vart etterkvart vanskeleg å halde orden på alle breva, så dei vart bundne saman i tidsskrift. Eit av desse tidsskrifta, som blant anna hadde arva namnet «letters» i tittelen, Philosophical Letters frå The Royal Society, byrja også å setje rykteoppbygginga i system med det såkalla «fagfellevurderingsystemet. For å få publisere arbeida sine så måtte eit utval med likemenn vurdere om arbeida var gode nok. Dette medførte at den pyntfikserte tradisjonen fekk endå meir vind i segla, og moderne vitskap vann ein fullstendig siger over den gamle religiøst styrde skolastikken. Utpå 1700-talet byrja den såkalla skotske opplysninga, og etterkvart den franske. Framstegstanken vart oppfunnen, individet fekk sine menneskerettar og demokratiske grunnlover vann fram i USA og Europa. Dette var også med på å påverke dei opne tradisjonane i vitskapen. Ein sterk reaksjon på denne individualistiske og rasjonelle vitskapen dukka opp i samband med romantismen og anti-opplysninga, med Herder som ein framståande representant. Antiopplysningsfilosofane meinte at for å dyrke fram det beste i kulturen, måtte ein kjempe mot multikulturalismen som den franske revolusjonen sette ein strek over. Helst skulle ein undertrykkje og vere dauv for alt anna enn det kulturfremjande. Det filosofiske fundamentet for fascimen, sensur og overvaking vart skapt. Dei mertonianske normene 1942 Robert Merton samanfatta dei vitskaplege normene som hadde danna seg gjennom hundreåra etter den vitskaplege revolusjonen i forkortinga CUDOS i Desse normene inneheld element frå både den opne vitskaplege revolusjonen og tankane frå opplysningstida som hadde vorte markante innslag i både vitskapen sjølv og vitskapen sine arbeidsformer. Ein skulle ikkje berre studere individa, men også tilleggje individa universelle vitskaplege «menneskerettar. CUDOS tyder kommunalisme (alle vitskaplege resultat er åtte av alle), universalisme (kven som helst kan medverke), nøytralitet (i høve til personlege interesser) og organisert kritisk gransking (fagfellesystemet). Desse normene hadde vore ei meir eller mindre usynleg vitskapleg grunnlov i fleire hundre år, og har seinare vore retningsgjevande for forskarar over heile verda. Den opne revolusjonen i ei digital tid Då datamaskinene vart moglege å konstruere, så vart dei sjølvsagt som skapte for å arbeide innunder eit vitskapleg regime som var som skapt for desse maskinene. Den opne vitskaplege kulturen med krav om fagfellevurdering og at det skulle vere mogleg å etterprøve det som var gjort, førte til framveksten av open kjeldekode på austkysten i USA på 1950-talet. Seinare vart open kjeldekode ein føresetnad for framveksten av Internett-tenester som Facebook, Ebay, Google, Twitter, Paypal. I dag er open kjeldekode ein føresetnad for rekneintensive operasjonar som å simulere kjernefysiske reaksjonar og kartlegging av DNA. Den opne vitskaplege revolusjonen har ikkje hatt noko problem med å gå inn i den digitale tidsalderen, tvert imot, han har snart smitta over på alt som er. AR- PANET (1969), og seinare World Wide Web (1989) vart utforma av vitskapsfolk, etter vitskaplege tenkjemåtar, og for vitskaplege oppgåver. Det berande prinsippet var opne standardar den gongen, og er det i høgste grad i dag også. Tilgangsopen kommunikasjon vart skapt etter dei vitskaplege normene i 1967 med katalogen ERIC, og utgjer i dag om lag 20 prosent av alle vitskaplege publikasjonar. Kva med avisene, forlaga, CD-platene, musikkindustrien, overlever dei? Rupert Murdoch driv i desse dagar med storstilte eksperiment for å selje avisene sine over Internett og som applikasjonar for Apple ipad. Fram til no har betalingsmurar At nynorskleksikonet Allkunne derimot har valt å truga Wikipedia med krav om erstatning, kan vise seg å verte nynorskrørslas største strategiske bommert nokon gong for å lese aviser og magasin vore mislukka med veldig få unntak. Årsakene er sikkert mange, men ei forklaring kan vere at når folk fyrst har sett seg ned i godstolen for å lese aviser og dei vert bedne om å dra fram kredittkortet for å betale, så hoppar dei like gjerne til noko anna interessant. Dessutan så har folks oppfatning av verdi forandra seg radikalt i samband med overgangen frå atom til bits. Folk ser verdien i ei trykt avis, men ikkje i ei elektronisk fil. Platebransjen opplever dei same problema. Folk er ikkje lenger interesserte i å kjøpe CD-plater, og på Internett er alle platebutikkar tilnærma like. Kopisperrer er det ingen av dei som kan ha lenger fordi folk har så mykje musikk at dersom dei skal gjere musikk med kopisperrer tilgjengeleg til alle dingsar dei til kvar tid har, så får dei fort dagar og veker med arbeid. De Lillos slepper all musikken heretter gratis og fritt av di dei ikkje tener serleg pengar på platesal likevel. Og sjølv om artistar ikkje tener nemneverdig på Spotify, så er det snart ingen som har råd til ikkje å vere der. Skilnaden på piratkopiering og Spotify nærmar seg null. Når det gjeld forlag, så er det ein tydeleg trend å hoppe over forlagsbransjen. Forfattarar som legg alt fritt ut, tener meir pengar på å selje filer til nedlasting eller «trykt på etterspurnad»-bøker enn dei ville hatt ved å gå gjennom eit tradisjonelt forlag. Privatpersonar tener godt med pengar med å publisere såkalla indiebøker fordi dei treng berre å selje brøkdelar i tal bøker som sjølvpubliserande forfattar samanlikna med å publisere via forlag. Piratkopiering er meir å rekne som reklame, og så lenge folk synest noko har ein fornuftig pris, er betalingsviljen framleis sterk nok til at det vert bra sal. I tillegg har det dukka 12 NORSK TIDEND NR

13 ltur og vitskap i det 21. hundreåret Foto: Paweł Kryj/stock.xchng At nynorskleksikonet Allkunne derimot har valt å truga Wikipedia med krav om erstatning, kan vise seg å verte nynorskrørslas største strategiske bommert nokon gong. opp ei rekkje nye forretningsmodellar. Hollywood tener i dag meir pengar på t-skjorter og leikety enn på film, og Newsgrape, Groupon, Flattr, Spotify, Airbnb og ei rekkje andre forretningsmodellar dukkar opp som paddehattar. Samle lokalt-dele ut globalt Google Books og Europeana er to gigantiske internasjonale digitaliseringsprosjekt med om lag 15 millionar bøker kvar. I tillegg har me Amazon, Barnes & Nobles og Apple itunes. Biblioteksdirektøren på universitetsbiblioteket på Harvard, Robert Darnton, er godt i gang med å sanke støtte til å skape ein amerikansk versjon av Europeana. Biblioteka er med andre ord i full gang med å samle lokalt, det vil seie skanne sine eigne samlingar, og tilby dei gratis til alle som har ei datamaskin og tilgang til Internett. Også bibliotekbrukarane kan få same lagnad ved at dei etterkvart brukar biblioteket som ein stad der dei utnyttar fordelane med menneskeleg samvere til å skape materiale som dei deler med verda. Serendipitet er stikkordet. Me har alt ifrå seglforeiningar og politiske parti med aktive nettstader, men somme tider treng folk å møtast andlet til andlet. Å planleggje kva ein skal oppdage, for så å oppdage det, er ei sjølvmotseiing. Difor møter ein ikkje opp i den lokale fiskeforeininga eller lokalhistorieforeininga om ein ikkje alt har oppdaga at ein har desse interessene. Litteraturhuset i Oslo fungerer annleis. Her har ein reelle sjansar til å oppdage magien ved serendipitet, og Litteraturhuset har tydelegvis skjønt noko IKEA-entreprenør Ingvar Kamprad skjønte heilt ifrå starten; mat og drikke. Bibliotekvesenet sine verdikjeder vert snudde på hovudet NORSK TIDEND NR ved å samle bøker frå heile verda til lokalt utlån, til å samle lokalt til global nedlasting eller strøyming. Nynorsken sitt potensiale til å vere in Folkeopplysning og særprega samfunnskritikk har vore nokre av nynorskrørsla sine viktigaste bidrag til samfunnet opp gjennom tidene. Nynorskrørsla gjorde at både europeisk intellektuelt tankegods nådde landet og at underklassane i utkantstrok fekk sjølvtillit i utdanningssystemet. Det spesielle særpreget på samfunnskritikken frå nynorskrørsla kan kanskje ha noko å gjere med ein viss distanse til «makta sine sentrifugalkrefter» ved å halde på dialekten og ha sitt eige skriftspråk. Distanse til samfunnet var i alle fall Torstein Veblen sitt utgangspunkt då han i 1919 vart oppmoda av den sionistiske rørsla om å skrive noko positivt om jødane sitt krav på Palestina. Dei fekk eit svar som dei neppe hadde rekna med då han skreiv at han ikkje ynskte at jødane skulle få sitt eige land. Då ville nemleg verda gå glipp av dei viktige intellektuelle bidraga frå jødane som var prega av at dei såg samfunnet dei sjølve levde i, utanfrå. Eg veit ikkje om denne kritiske distansen også kunne høve for forklaringa på nynorskrørsla sine bidrag, men nynorsken burde tenkje på om ein kan freiste å dyrke fram både avansert vitskap og folkeopplysning også i framtida. Menneska er veldig på jakt etter å styrkje ein identitet dei vil vere, ofte meir enn nokon som helst rasjonelle pengemotiv. Kven veit om nynorsken kunne vorte noko som representerer noko særmerkt og innovativt? Kva om nynorskfolket hadde gripe sjansen med å lage den nynorske wikipediaen til Noregs største leksikon? Overvaking og intellektuell eigedom Tilhengjarar av fri kultur og tradisjonell intellektuell eigedom ser på kvarandre gjensidig som mørke krefter. Den eine prøver å byggje ned friksjon, medan den andre prøver å vedlikehalde insentiv for produksjon. Begge leirar ynskjer å maksimere kvalitet og mengda kulturelle og vitskaplege arbeid. Den eine leiren ynskjer å fjerne mest mogleg overvaking, medan den andre prøver å innføre global overvaking gjennom internasjonale organisasjonar som ACTA. Niall Ferguson har eit interessant perspektiv, han seier at Vesten sitt fem hundre år lange hegemoni er over, og at Kina kan gå forbi USA når som helst som økonomisk, og seinare som militær supermakt. Han fortel vidare at det einaste kortet me har att i konkurransen «Vesten mot resten» er demokratiet og ytringsfridomen. At grovt rekna alle OECD-landa no legg opp til total overvaking, er difor neppe det luraste dei kan gjere for å verje om dette siste kortet på handa. Attpåtil å prøve å hindre den definitivt mest effektive modellen for kulturell og vitskapeleg produksjon, å leggje press på dei kryaste vestlege verdiane som menneskerettar og ytringsfridom er som å pisse i buksa, trur eg. Å støype den digitale framtida etter analoge prinsipp kjem aldri til å fungere, trur eg. Intellektuell eigedom er for det fyrste ikkje eigedom, og om ein skal nytte dette ordet, så er det privat eigedom til vernetida går ut, og offentleg for alltid etterpå. Den frie kulturen og kunnskapen er råstoffet for ny omdreiing i samfunnsmotoren, og for lange drag mellom ny fylling av sylinderen fører til at det går for sakte. Reglar og økonomiske insentiv har to ting felles, det vert mykje advokatmat og raudt limband av det. Ronald Coase sa det treffande då han fann opp teorien om transaksjonskostnader: når hindringane ved å la marknaden ordne opp er fleire enn når ein gjer dei same prosessane innanfor eit føretak, så veks føretaka. Når kostnadene (til dømes administrative) er større innan føretaka enn i marknaden, så minkar storleiken på føretaka. Verdiskapinga i samfunnet kan vere upåverka av organisasjonsformene. Å erstatte materiell kapitalisme med draumen om ein intellektuell kapitalisme med proprietære eigenskapar er som å tvinge ein fisk til å flyge, ein skal avle bra lenge før det let seg gjere. Konklusjon Om to år byrjar Google og ei rekkje andre investorar å skyte opp opptil 90 lågtsvevande satellittar som vil gje opptil terrabits-linjer med låge prisar og nær sagt same farten som fiberbreiband. På om lag same tid får dei fattigaste i verda sannsynlegvis gratis leseplater med tanke på framtidige marknadsinteresser. Alt vil verte påverka av overgangen frå atom til bits. Alle institusjonar, næringslivet, kulturlivet og vitskapen vil tene på å posisjonere seg ut frå desse realitetane. I motstanden mot denne omforminga av samfunnet, er det siste ein bør gjere å kaste vrak på Vesten sine grunnleggjande tradisjonar som har gjort milliardar av menneske frå slavar til frie menneske. Gløymer me historia, så veit me korkje kva me driv med eller kven me er. (2011). «Flatworld Knowledge» from com/. David, P. A. (2008). «The Historical Origins of Open Science : An Essay on Patronage, Reputation and Common Agency Contracting in the Scientific Revolution.» Capitalism and Society 3 (2). Dyson, G. (2005). «THE UNIVERSAL LIBRARY.» Edge 174 (november). Hofseth, A. (2011). Overlever musikken CD ens død? del 1 NRKbeta, NRK. Wikipedia Mertonian norms. Wikipedia. 13

14 Foto: Samlaget ragnfrid trohaug Hallo! Er du der, kjerneområdenynorsking? Som nynorskskrivande nordlending busett i bokmålshovudstaden Oslo, er eg van med sukking austfrå og hovudristing nordfrå når temaet blir nynorsk og nynorsklitteratur. Både som forfattar og forleggar er eg blitt godt trena i å snakke suverent om den nynorske barne- og ungdomslitteraturen til bokmålsbrukande folk. Dei veit ofte ikkje at denne litteraturen finst, men blir gjerne himmelropande begeistra når dei er gjort merksame på Maria Parrs bøker eller dei gode, nynorske ungdomsromanane som har fått Bragepris eller Upris. Det å kunne gi folk ei lita språklig og litterær eurekaoppleving i ny og ne, er slikt som gjør kvardagen artigare, og om ein litterær pris kjem på kjøpet, er ingenting betre. OPPLEV-Eg blir s seier Gu med pal -Eg er ei isralittar narar i d I begynninga tenke eg at det heldigvis fanst stader der vankunna ikkje eksisterte, plassar der den nynorske barne- og ungdomslitteraturen stod spikra og tydeleg i hovudet på folk, ja ein heil region, også kalla kjerneområdet. Ja, ja, tenkte eg om lærarane inst inne på Hedemarken ikkje var så himla opptatt av litteratur på nynorsk, eller inspektøren ved ein nordnorsk skole sukka over sidemålet. La gå, vi har jo alltids kjerneområdet. Tanken på dette geografiske området der nynorsken finst som hovudmål, var ei god trøst. Heilt til eg for nokre år sidan som fersk forlagsredaktør (med forfattarbakgrunn) stod med begge beina solid planta på eitt av lærarromma i kjernen. Da finst ikkje nåke nynorske barne- og ungdomsbøker, sukka ein resignert lærar i tjukkaste nynorskland; ja til og med i den kommunen som skryt av å ha den einaste nynorskbyen i landet. Det var då, nett i denne augneblinken kjente eg ei klam kulde i brystet og tenkte: No er endetida nær. For om læraren i ein nynorskkommune hadde like lite innsikt i den nynorske barne- og ungdomslitteraturen som dei øvst nord og inst aust hadde, kor kunne ein då finne denne kunnskapen? Berre hos utflytta nynorskbrukarar med høgare utdanning, busett i byane, dei som pushar eige mål på bokmålsungane sine som ein del av den viktige kulturelle danninga? I den kulturelle skolesekken der enkelte nynorskforfattarar er ute på turné? Berre hos ungdommane i Upris-juryen? I åra som er gått, er eg blitt meir og meir klar over at foreldre, lærarar og ungar i det nynorske kjerneområdet ikkje nødvendigvis er over gjennomsnittet interessert i eller informert om, den nynorske litteraturen som finst. Dei vel ikkje ei bok fordi ho er på nynorsk, men rynkar ikkje på nasen av om ho er det, heller. Dette er nok gammalt nytt for mange Norsk Tidend-lesarar, men likevel verdt å repetere. For om formidlarane og foreldra i kjerneområdet ikkje aktivt orienterer seg og leitar fram nynorskbøker til ungane, kva slags språkbrukarar får vi då? Blir dei dugelege? Trygge? Trufaste? Då Nynorsksenteret og Samlaget gav ut boka Les for meg!, ei bok som blei gitt i gåve til barnehagar rundt om i landet, viste ei undersøking at berre ein av tolv førskolelærarar i Ørsta/ Volda-området, tjukkaste nynorskland, aktivt brukte nynorske barnebøker i barnehagesamanheng. Dei fleste hadde ikkje tenkt over at det var ei problemstilling. I eit slikt perspektiv blir ein endå sikrare på at Mållagets barnehagekampanje er viktig. Kva meir kan vi gjøre? Korleis skal folk bli merksame på kva som finst og at dei aktivt må bruke denne litteraturen om ein skal få stødige nynorskbrukarar? I løpet av fire år har tre Brageprisar for barne- og ungdomslitteratur gått til ei bok på nynorsk, og tre av fire gongar har ei nynorskbok vunne ungdommens eigen litteraturpris, Uprisen. Så bøkene finst, og eit begeistra publikum finst, ironisk nok er dei fleste frå bokmålsland. Er det sidemålselevane som bryr seg mest om nynorskbøker? Korleis bli profet i eige nynorskland? Dette grublar eg på. Og eg kjem til å gruble vidare. NRK lagar nokre av dei beste radiodokumentarane i verda. Kari Hesthamar forklarer oss kvifor. Ein takkar jo ikkje nei til eit slikt tilbod, seier Hesthamar. I fjor kom det ein e-post til Radiodokumentar-redaksjonen. Den var frå Tonje Aursland, eks-kona til Karl Ove Knausgård. Band fem av Min kamp handla mykje om Aursland og det var eit renn av journalistar som gjerne ville ha ein kommentar frå henne. Aursland kjende seg låst. Ikkje nok med at Knausgård hadde bretta ut samlivet deira, men om ho tok til motmæle, ville ho berre bli møtt med hovudristing. Det var kunst og ho vart rådd til å sitje i ro og berre late det heile gå over av seg sjølv. Men kvifor kunne ho ikkje få lov til å seie i frå? Kvifor var det slik at kunstprosjektet stod over henne som person? Ho følte seg som eit offer og ville gjerne ta til motmæle. Og no ville ho gjere det i ein radiodokumentar. Ho hadde eit ynske om å fortelje si historie og samstundes ha ein viss kontroll, seier Hesthamar. «Tonjes versjon ein radiodokumentar om å bli ufrivillig romanfigur» var ein kombinasjon av opptak ho gjorde sjølv og intervju der eg var med. Til slutt redigerte eg dette saman. Ho ville fortelje sin versjon på sine premissar og syne fram kva kostnader det har å bli utsett for noko slikt. I dette ligg det nyansar og ulike problemstillingar. Ein radiodokumentar er førti minutt, og dermed har ein tid til å vise fram desse nyansane. Hjarte og hovud NRK Radiodokumentaren er eit program som blir sendt på NRK P2 kvar laurdag med reprise på sundag. Programmet er mellom dei mest populære programma på P2 med om lag nitti KARI HESTHAMAR Prosjektleiar for NRK Radio Fødd i Ullensvang i Harda Utdanna journalist, og h sidan 1996, frå 1998 m mentar Har motteke ei rad internas programma sine, mellom og Prix Europa tusen lydarar i snitt, og tal I tillegg kjem dei som har l som podcast eller høyrt pr nettradioen. Programmet dokumentaravdelinga i NR Kari Hesthamar har arb grammet i ti år, og i januar sjektleiar og ansvarleg reda vunne ei rekkje prisar for d sine, mellom anna «So long som seinare vart til ei bok. visjon for kva dei skal halde Gjennom oppleving v semd. Me er ein del av den

15 INGSRADIO juk når eg ser enkelte av dei, nnar, som samanliknar seg sjølv estinarane. n palestinar, naboane mine er, og kommunen det er amerikaette tilfellet. (Frå Bømlos lille Beirut. Ein dokumentar om ein veg og ein nabokrig av Kari Hesthamar.) dokumentar nger ar jobba i NRK ed radiodokujonal prisar for dei Prix Italia et er stigande. asta han ned ogramma i er ein del av K. eidd med provart ho proktør. Ho har okumentarane, Marianne» Ho har ein klår på med. ekkje merkundersø- kjande journalistikken i NRK, men me er ikkje gravande journalistar i vanleg forstand. Me prøver å kombinere gravinga med ei oppleving og skal undersøkje samtida på andre vis. Sjølv om dokumentarane har eit personleg uttrykk og ofte kan vere eit portrett, så må det alltid vere ein himmel over. Det må vere noko allment der, noko lydarane kan knyte seg til. Målet er å lage dokumentarar som rører både hjarta og hovudet. Samarbeider Dette var noko Hesthamar lærde seg den harde vegen. Ein av dei fyrste dokumentarane ho ville lage, var om ei lita bygd som hadde blitt hardt råka av Alexander Kielland-ulukka. Alle kjende nokon som hadde omkome og spørsmålet var korleis dei levde med ulukka ti år etter. Eg ringde til presten som hadde drive mykje med sorgarbeid for å høyre om korleis eg kunne gå fram, seier Hesthamar. Då spurde han meg om kvifor eg hadde lyst til å lage ein dokumentar om akkurat det. Og eg kunne ikkje svare han. Sidan vore eit heilt sentralt spørsmål for meg. Det finst mange gode historier der ute, ting som sikkert kunne blitt ein radiodokumentar, men om ein ikkje greier å svare på det spørsmålet, så må ein finne ei anna historie. Korleis går du fram for å finne desse historiene? Det varierer. Av og til kjem historia til deg. Eg kan møte nokon sosialt som fortel noko som ein heng seg fast ved. «Den brune pakken» kom til meg via ein ven av ein kollega. «So long, Marianne» kom frå at eg las om at Cohen hadde hatt ein norsk kjærast og byrje å lure på kva det var for ei historie. Eller så kan eg ta utgangspunkt i ein tematikk, t.d. om korleis det er å vekse opp på barneheim i dag. Evaluerer kvarandre Er det så personleg som det høyrest ut som? Ja, det må gjennom deg og ut. Det er då det blir interessant. Når eg skal finne ut kva ting eigentleg handlar om, så må eg finne ut kva det fortel til meg som person. Eg likar det når programskaparen syner ein vilje, at han vil noko. Men alle programma er eit samarbeid. Det er journalisten som kjem opp med ideen, og det er han som har siste ordet til korleis det blir til slutt. Men gjennom heile prosessen er det alltid ein rettleiar med, ein som vurderer sjølve ideen, korleis ein skal nærme seg prosjektet, kva som er ein god dramaturgi og heilt til den siste redigeringa. Til slutt skal alle dei andre vere med å evaluere programmet. Dette er noko av grunnen til at me gjer det så bra. Systematisk deling av kunnskap. Men det er jo ein veldig variasjon i programma? Alle skal få ha sitt eige uttrykk, og du kan høyre at me har ulike stilar. Det ligg i oppdraget vårt at me skal eksperimentere med radioformatet. Det er likevel ting som ein treng hjelp med, som t.d. etiske vurderingar og erfaringar med munnlege forteljartradisjonar. Det å gje folk bilete i hovudet, gje dei rom til å dikte med, ut frå sine eigne erfaringar. Viktigast er likevel at det fungerer som program. Førti minutt er lang tid på radio, og det gjeld å halde interessa oppe. Det nyttar ikkje å kome med dei gode poenga femten minuttar ut i programmet. Det er mykje snakk om nedskjeringar på Marienlyst for tida. Ein skulle jo tru at de stod lageleg til for hogg. Å bruke to-tre månader på eit program høyrest jo ut som luksus. Korleis greier de å unngå det? Berre kvalitet. Om det høyrest ut som andre ting, så har me ikkje lukkast. Difor er det så viktig med systematisering av arbeidet. Difor kan det kome inn heilt ny journalist i redaksjonen og vinne Prix Europa med sin fyrste dokumentar, noko som jo har hendt. Det har sjølvsagt med å gjere at journalisten er dyktig, men vedkomande har ikkje gjort det åleine. Det er tilrettelagt her, me har eit høgt fagleg nivå og evaluerer oss sjølve heile tida. Standarden er at me skal vere best i verda på radiodokumentar. Vidare skal me dele aktivt, både internt på huset ved å undervise i intervjuteknikk, og eksternt ved t.d. journalistutdanningane. Så me må vere skitflinke, så enkelt er det. Kjenner seg priviligert I 1998 var Kari Hesthamar på SKUPkonferansen i Bodø. Det er eit seminar for undersøkjande journalistikk og Hesthamar arbeidde då i NRK Rogaland. Der heldt Gyrid Listuen eit føredrag om radiodokumentar og spelte av sin eigen dokumentar «En surrebukk under stjernehimmelen». Hesthamar hadde aldri høyrt noko tilsvarande. Ikkje sidan ho vart oppslukt av Barnetimen og høyrespel medan ho som lita stod ute og pitla eple heime på garden. Det var opplevinga. Radio rett i mellomgolvet. Etter føredraget gjekk ho rett bort til Listuen og sa: «Eg òg vil lage slikt!» Eit halvt år seinare ringde Listuen og sa at det var eit ledig vikariat i redaksjonen, så om ho hadde nokre idear, så var det berre å kome med dei. Det er ein privilegert jobb. Ein får drive på med noko ein tykkjer er kjekt, og saman med andre som brenn for det same. Eg får utforske både form og innhald, og eg får tid til å gjere det. Det er eg ekstremt takksam for. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no

16 Ein stridsma Henrik Rytter og nordisk folkeånd «Norden har ordet» er eit varsku frå ein norsk intellektuell som klårt såg kva nazismen ville føre med seg, men som samtidig kjende ein trong til å tydeleggjera si eiga dyrking av norrøn kultur. Henrik Rytter er ein diktar som har fascinert meg lenge. Rytter går igjennom ei unik utvikling i norsk mellomkrigslitteratur. Der mange forfattarar trekkjer seg attende frå det offentlege romet i møte med den tyske nasjonalsosialismen, gjer Rytter det omvende. Han vier heile sin kapasitet som diktar og samfunnsdebattant til eit oppgjer med det ideologiske tankegodset åt nazismen. Det inneber ikkje berre ein konfrontasjon med ein ytre fiende, men òg ei reorientering i høve sin eigen nasjonalistiske ståstad. Norden har ordet, eit kampskrift som Rytter gav ut i 1937, vitnar om dette vågemotet. Boka vart sedd på som sprengstoff då ho kom ut. Ho var ei av dei fyrste bøkene som vart kverrsette av naziregjeringa i Men forstå det den som kan: Det har vore like stilt omkring boka i etterkrigstida som under krigen. Ingen refererte til henne i 2004 då Kjartan Fløgstad gav ut Brennbart, då målmenns tilhøve til nazismen var i søkjeljoset. Det er mildt sagt underleg, for temaet i Norden har ordet er nettopp ei grensedraging mellom ein nynorsk og ein nazistisk nasjonalisme. Det seier seg sjølv at dette verket fortener merksemd. Tittelen på boka fortel kva det handlar om. Det nordiske «har ordet». Det nordiske stig fram som ei personifisert kraft som kan tala. Det er ingen ringare enn folkeånda eller folkesjela i det nordgermanske språkområdet som kjem til uttrykk gjennom forfattaren. Det fyrste kapitlet tek føre seg misbruken av det nordiske hos nazistane. Det såkalla ariske eller nordiske mennesket er tiltenkt ei opphøgd rolle som overmenneske. I denne samanhengen får interessa deira for Norden meining. Nazistane rettferdiggjer maktovergrep på grunnlag av «herskarånda til den nordiske rasen» (s. 6). Henrik Rytter protesterer. Han ser tydeleg kva denne misforståinga av det nordiske fører til: «konsentrasjonslæger, landlysing, fengsel, terror, dødsstraff» (s. 12). I ei råkande jamføring mellom nazismen og ragnarok-kaosmaktene i «Voluspå» profeterer Ryt ter holocaust: «med sjeleangst høyrer vi profetorda; eller kan nokon skildre den undergang Europa stemner mot meir sant, meir skakande?» (s. 52). Mytisk historieforståing Den nazistiske fortolkinga av det nordiske er falsk, skriv Rytter med klem. Han nyttar resten av boka (s ) til ei presisering av det sanne innhaldet i det nordiske. Som nordbu gjer Rytter hevd på retten til å ytre seg på dette feltet. Men og det er påfallande innsikt i det nordiske skjer ved ei overnaturleg kraft. Klårleik får ein ikkje ved å skilja mellom ei mystifiserande og materialistisk historie fortolking. Evne til å sjå på innsida av soga, det som Rytter kallar den «myteskapande hugen» (s. 31), er det sentrale punktet i historieforståinga hans. Berre diktaren eller for å ty til Olav Aukrusts ordtilfang berre myteskalden skjønar henne fullt ut. Til liks med den nazistiske åndsforståinga er Rytters forteljing om nordisk ånd altså ei forteljing om spiritualitet. Det handlar om ei ånd i konflikt med materie og uånder. Men der nazi-uånda er ei aggressiv vikingånd, har den nordiske ånda hos Rytter «ein heilag age for mennesket» (s. 45). Motsetnaden til vikingen, den egosentriske individualisten, er den norske sjølveigande bonden, representanten for fellesskap og demokrati. Soga om den nordiske ånda blir ei frigjerings- og forløysingssoge. Ho handlar om koss den gode krafta søkjer å verkeleggjera idealet sitt i møte med «unasjonale» hindringar, element i utakt med det norske. Kampskriftet fylgjer soga om den nordiske ånda kronolo gisk frå Eddatida fram til samtida. Rytter tek til med «Hávamál». Bondesamfunnet som dette verket skildrar eit demokratisk samfunn med frie bønder med møterett på tinget formar det idealsamfunnet som påfylgjande tidsaldrar freistar å finne attende til. Motsetnaden til bondesamfunnet er vikingsamfun net, som varslar oppløysing; krigsguden Odin slæst mot bon deguden Frøy. Kampen blir førd vidare i striden mellom Loke og Balder. Rytter fylgjer så korleis denne striden dukkar opp att gjen nom historia. Ved hjelp av «mytetalen» sannkjenner poeten Rytter sje levandringa åt den nordiske ånda. I kvar tidsepoke ovrar ho seg i utvalde diktargeni. Ei tidleg manifestering formar volus påskalden, den norrøne volva som varslar brot med bondesamfunnet og eit framtidig kaos. Framhaldet finn vi så i den lange rekkja heltar, mellom andre Skirne frå «Skirnesmål», Åsmund Frægdegjæva og serleg Olav den heilage. I den påfylgjande perioden, dansketida, retter Rytter merk semda mot ein unasjonal overklasse som lyfter seg over bondestanden. Arne Garborgs lære om to samfunn eller folk i Noreg, dansk-tyske embetsmenn andsynes norske bondeætter, blir kopla opp mot nordisk ånds strid mot uånda. Manifesteringa av nordisk ånd i denne tidbolken skjer ved Henrik Wergeland. Rytter hyllar òg dei som fører arbeidet åt Wergeland vidare, «myteskapnaden» Bjørnstjerne Bjørnson, folkehøgskulane, målreisinga og parlamentarismen (s ). Den avsluttande bolken diskuterer nyare soge. Vi lever i ei krisetid, for bonde samfunnet er i oppløysing, skriv Rytter. Og det som er retteleg ille, er at det finst bondeforfattarar som går imot sin eigen natur. «Mennes keforakt» hos desse diktarane hindrar dei å «sannkjenne ånd» (s. 133). Kritikken er ikkje overraskande mynta på Knut Ham sun. Meir underleg er det at Olav Duun blir plassert i same bås. Ljospunktet i denne perioden er Arne Garborg (s ). Når samtida kjem i søkjeljoset, uttrykkjer Rytter eit von brot. Uånda spreier seg mellom bøndene. Bondepartiet, som vart skipa i 1921, «synte eit reaksjonært huglag», skriv Rytter. Men om bøn dene sviktar, så ligg vona no i den nye standen som veks fram, arbeidarane. Rytter kan difor rope ut: «Dersom ein med nasjo nalt meiner sannkjenning av det sermerkte og djupe i eit folks liv, så er i sanning den norske arbeidarreisinga det mest nasjonale av alt som syner seg i det norske folk i dag» (s ). Den norske folkeånda Sentralt i denne forteljinga står idéen om ei folkeånd eller folke sjel som uttrykkjer den organiske karakteren åt ein nasjon. Tanken går attende til Johan Gottfried Herder og tysk romantikk. Omgrepet går gjennom ei utvikling gjennom det 19. hundre året og hundreårsskiftet fram til den andre verdskrigen. Hos na zistane blir det knytt til idéen om ein overlegen herrerase, men framstellinga til Rytter røper derimot ei heilt anna og sernorsk tolking av omgrepet. Den norske historiske skulen med Rudolf Keyser og tanken hans om ei tidlaus demokratisk folkeånd for mar utan tvil eit viktig idégrunnlag for Rytter. Innanfor den norske modellen er omgrep som «nasjon» og «ånd» sermerkte ved eit radikalt og progressivt inn hald. Den norske nasjonalismen er altså talerøyr for demokratiske idéar, stikk i strid med utviklinga av nasjonalistiske straumdrag på kontinentet. Som «myteskald» legg Rytter vekt på eit indre åndeleg eller spiritualistisk aspekt ved kampen for fridom og rettferd. Unionsoppløysinga i 1905 hadde nemleg berre gjeve oss eit ytre sjølvstende. Ved å kalle fram att «norsk Henrik Rytter, Eimeholtet på Geilo, ca folkeånd» som var «duld» i landet og folket, serleg i det reine norske målet hos bondestanden, den lågare sosiale klassen, ville full fridom og rettferd bli oppnådd. Det er dermed forståeleg at Rytter kjende seg kalla til å skrive eit varsku mot nazismen, som òg fridde til ei folkesjel. Det galdt ei feiltolking av sin eigen daningskultur. Norden har ordet er eit ekte barn av norskdomsrørsla. Ideologisk knipe Men vi er dermed ikkje heilt ferdig med kampskriftet. Sam stundes som den romantisk-nasjonale støypinga av boka ikkje er til å ta feil av, inneheld ho visse avvik frå det tradisjonelle norskdomstankegodset. Tydelegvis har forsøket Halvdan Koht gjorde med å sameine arbeidarreising og målstrid, hatt mykje å seia for Rytter. Eg vil til slutt gå nærare inn på 20 NORSK TIDEND NR

17 n tek ordet... så er i sanning den norske arbeidarreisinga det mest nasjonale av alt som syner seg i det norske folk i dag Henrik Rytter, 1937 Foto: Privat/frå boka eit par av desse avvika på bakgrunn av den politiske situasjonen i Noreg kring den tida kampskriftet vart skrive. I 1937 flokkar ungdom seg kring tidsskrift som «Ragnarok». Slike miljø representerte noko nytt. Dei rekrutterte medlemer frå både konservative og sosia listiske grupperingar. I motsetnad til den tradisjonelle politiske høgrefløya i landet med dansk- og tyskætta embetsmannsfamiliar annekterte dette miljøet utan problem heilnorske symbolord som «Noreg» og den nasjonale høgtida olsok. Her fanst det også fascistiske nynorskmenn stikk i strid med Kjartan Fløgstads påstand om nynorsk immunitet mot nazisme. Eit døme er Olav Kvaalen og NS-tidsskriftet hans, «Nordmannen». Men ytringar hos desse nye nasjonalistane må ikkje blandast saman med purismen hos dei tradisjonelle målmennene (slik Hans Frederik Dahl og Finn-Erik Vinje har gjort i arbeida sine). Når skalden Olav Aukrust ropar ut «Burt med all framand rekar-ved / Sjølv hev Norig emnesved» (frå «Emne»), ligg det ein progressiv og maktkritisk bodskap i orda. Eller når han i «Bil-beistet» harse lerer med «Baumann og frue, og Brunior / Bache hjå Alche & Søn, / og Figenschau- Pedersen junior, / Balche og Rummelhoff Grønn», så viser dei tyske namna ikkje til ein folkerase om det no skulle vera tyskarar eller jødar med tyske namn men til menneske av ein annan sosial klasse og ei anna kulturell for ming. På slutten av 1930-åra, mange år etter at Aukrust var avliden, dukkar det opp problemstellingar som den nasjonale reisinga tidlegare ikkje hadde vore i kontakt med. Dei kjem frå multietniske landområde som det tidlegare Austerrike-Ungarn. Rytter er altså tvinga til å ta stilling til spørsmål som mål menn ikkje hadde vorte konfronterte med før, dilemma som høyrer til eit framandt nasjonalismekonsept. Trass i idéen om to folk eller to samfunn var nordmennene nemleg enno eit homogent folk i etnisk forstand (om vi ser bort frå minoritetar som samane og taterane). Vi ser det i kritik ken Rytter retter mot «raseprofetane», NS-folk som spottar Henrik Wer geland på grunn av kampen hans mot «jødeparagrafen». Dei hevdar Wergeland sjølv var jøde. Om han var jøde, provar det berre at «jøden godt kan vera god nordmann», svarar Rytter. Men for at rebusen med norsk folkeånd skal gå opp, vil Rytter likevel ikkje heilt fri Wergeland frå det etniske opphavet sitt: «Henrik Wergeland høyrer til ei av dei norske bondeættene vi nemnde, som makta løfte seg opp i overklassen. I bonde samfundet har han si rot; derifrå har han sitt djupe intuitive syn på norsk åndsstrid gjenom århundra» (s. 103). Rytter har hamna i ei ideologisk knipe. For jamfører vi Nor den har ordet med Tyskland marsjerer (1934) av Ragnar Vold som fullt og heilt vier seg til kritisk gjennomgang av nazistisk politikk og ideologi brukar Rytter som vi har sett påfal lande mykje plass til å gjera greie for sitt eige nasjonale stand punkt. Den nynorske nasjonalismen står under press. Rytter er ikkje berre i åtaksposisjon. Han er komen i ein forsvarsposisjon. Han kjenner ein trong til å markere ei grense mellom ein god og farleg nasjonalisme. Olav Duun og nazisme Norden har ordet inneheld som sagt avvik frå den gjengse norsk domsideologien som lyt forståast i ljos av den politiske krisa som Europa var komen i. Det fyrste gjeld samfunnssynet åt Rytter. Ein overgang frå folkehøgskule-norskdomen til sosia lismen er merkande i forfattarskapen i 1930-åra. Han ville re formere folkehøgskulen og møtte fram på debattar i Mot Dag og i Studentersamfundet. I artiklar råder han bønder til å stå saman med arbeidarar i kampen mot ein kapitalistisk overklasse. Framstellinga av bonderei singa er merkt av denne politiske vendinga. Mellom all folkehøgskulepatosen bryt det seg inn eit marxistisk vokabular. Framstellinga gjev eit høgst idiosynkratisk inntrykk. Bondereisinga blir fyrst fullførd når bondeproletarane får eige domsrett til jorda, sjølveigarskap blir «retten over produksjons midlet», og leiglendingane «det arbeidande folket» (s. 81). Ikkje berre omgrep som «min kamp», «den nordiske ånda» og «folkesjel», men tydeleg òg «nasjonal-sosialismen» blir symbolord Rytter vil vinne attende frå Hitler. Det andre avviket gjeld dei litterære domane Rytter leverer i skriftet. At Hamsun blir skyteskive for kritikk, er ikkje over raskande, men at Duun får smaka same svepa, må ein stille seg undrande til. For Rytter var desse verka ikkje klåre nok i den etiske bodskapen sin til å kunne karakteriserast som god litteratur. Det forklårar òg den negative vurderinga han gjev av islendingsogene tidlegare i boka (s. 56). Det estetiske får sekundær tyding. Den litterære vurderingsevna åt Rytter var sterkt farga av den defensive posisjonen han var komen i. Avvisinga av Duun fører tankane over på dei namna Rytter i det heile ikkje nemner. Olav Aukrust, som gjorde forteljinga om nordisk ånds frigjeringskamp til kjernen i diktarprogram met sitt, blir ikkje omtala. Og merkelegast av alt: Rytters nære ven, arbeidardiktaren Kristofer Uppdal, er også fråverande. Truleg fann Rytter desse to ikkje tydelege nok når det galdt det etiske. Dikta åt Aukrust vart som kjent misbruka av NS, og den steile individualismen som Uppdal meir og meir kom til å forfekte, høvde ikkje inn i Rytters sosialdemokratiske omskriving av nordisk ånd. Norden har ordet er eit unikt verk. Det er eit varsku frå ein norsk intellektuell som klårt og tydeleg ser kva katastrofe nazis men vil føre med seg. Paradoksalt nok er det nett tilknytinga hans til eit romantisk-nasjonalt program som vekkjer han til ak sjon. Folkehøgskule- og norskdomsideologien som Rytter had de si daning frå, var merkt av heroisk dyrking av nordisk folk og ånd, men med eit anna forteikn enn det som kjennemerkte den nazistiske glorifiseringa av den nordeuropeiske kulturen. Med framkoma av nazismen røyner Rytter såleis at noko fundamen talt for nynorsken står på spel. Like mykje som han kjenner seg forplikta til å kjempe mot Hitler-ideologi, kjenner han trong til å tydeleggjera tilhøvet sitt til norskdom. Med kampskriftet freistar han å ta stilling til problem knytte til nasjonalisme som til då ikkje hadde vore framme i den norske målstriden. Og konklusjonane Rytter kjem fram til, er forunderlege. Samtidige anti-fascistiske verk, som Letters from Iceland av dei engelske poetane W. A. Auden og L. Macneice, sermerkjer seg ved kritikken av mystifiserande tilnærmingar til det nordiske. Men hos myteskalden blir den spirituelle basisen for nasjonalisme heller aksentuert enn relativisert. I Rytters framstelling er ein heroisk rettferdssans eit ibuande metafysisk, nærast religiøst grunndrag i den norske folkesjela. Tematikken i Norden har ordet er på ingen måte eit avslutta kapittel i norsk historie. Der den nasjonale kjensla i førkrigstida var den store drivkrafta for norskdomsarbeid, formar ho ein problematisk del av nynorskidentiteten som etterkrigsforfatta rane enno ikkje heilt veit å omgåast med. Det sosialistiske argu mentet for målsaka som Rytter artikulerer, har vore langt lettare å trykkje til brystet. Men denne sida er heller ikkje uproblema tisk. Den sosialdemokratiske idéen om den norske samfunns modellen som ein fredsfakkel i ei verd av undertrykkjing og urettferd, har paradoksalt nok òg eit ovmod i seg. Han er enno statspolitikk, men han har vore under sterkt press dei seinaste åra. Men dagens fortolking av han skil seg frå Rytters definering av det nordiske. Den byråkratisk-teknokratiske utgåva som samtida orienterer seg etter, vantar den litterær-geniale fernis sen som Rytter tildikta henne. RONNY SPAANS ronny.spaans@ilos.uio.no Den fulle versjon av dette essayet er å finne i boka: Sindre Hovdenakk og Leif Høghaug (red.): «Skrift og strid. Essay om Henrik Rytter», Vidarforlaget 2011 NORSK TIDEND NR

18 Ivar Aasen-instituttet blir omorganisert Ivar Aasen-instituttet blir ikkje lagt ned med det første, og både verksemda og mastergradsstudiet i nynorsk skriftkultur skal førast vidare, om enn i andre former. Det vedtok styret ved Høgskolen i Volda i desember. Korleis verksemda som i dag er knytt til instituttet, skal leggjast opp, er framleis uavklart. Styret ved høgskolen ønskjer å leggje mastergradsstudiet under éi av avdelingane ved høgskolen, men kva for éi det blir, skal høgskolen ta stilling til først i vårsemesteret. Men studieopptak blir det også neste haust, og verksemda kjem uansett til å bli ført vidare. Ressursane blir der. Vi hadde oppe ei budsjettsak torsdag der det vart løyvd kroner i såkalla satsingsmidlar til Ivar Aasen-instituttet, seier høgskoledirektør Jacob Kjøde jr. ved Høgskolen i Volda. Ivar Aasen-instituttet, som er så lite og har så få studentar, kan ikkje overleve utan særskild støtte, så dei får ei slik særskild støtte kvart år. Støtta har lege på rundt kroner og ligg framleis inne i 2011-budsjettet, seier Kjøde. Ei eiga arbeidsgruppe som høgskoledirektøren skal peike ut, skal i vårsemesteret greie ut om ulike modellar for studiet i framtida. (NPK) Ny bibelomsetjing er klar Etter elleve års arbeid vart den nye norske omsetjinga av Bibelen godkjend av Bibelselskapets styre i desember. Meir enn tretti forfattarar og bibelforskarar har delteke i arbeidet. Den nye omsetjinga vert gitt ut både på bokmål og nynorsk 19. oktober neste år. Målet har vore å følgja dei hebraiske og greske kjeldetekstene endå tettare enn før, og samtidig skape ein uttrykkskraftig og vakker norsk bibeltekst, opplyser Bibelselskapet. Ei rekkje stader i Bibelen er ordet Fader bytt ut med Far. For eksempel skal det heretter heita «Far vår i himmelen!». Blant forfattarane som er blitt brukte som konsulentar, er blant andre Jon Fosse, Karl Ove Knausgård, Håvard Rem og Hanne Ørstavik. Oppgåva deira har vore å ta vare på dei litterære uttrykksmåtane og teknikkane som vert brukte av dei bibelske forfattarane, ifølgje Bibelselskapet. Den førre omsetjinga kom i (NPK) 22 feil i nynorskoppgåve Då nestleiar i Noregs Mållag Jens Kihl skulle ta eksamen ved Universitetet i Oslo bad han om oppgåve på nynorsk. Det fekk han, men ho hadde 22 språkfeil. Det er studentavisa Universitas som fortel historia om korleis det gjekk til då Kihl skulle ta eksamen i kvalitativ metode i sosiologi, ifølgje VG Nett. Dette er ikkje akseptabel praksis ved Noregs største utdanningsinstitusjon, seier Kihl til Universitas. Direktør ved Samfunnsvitskapleg fakultet, Gudleik Grimstad, vedgår at dei treng å heve nynorskkompetansen sin. Fungerande direktør i Språkrådet, Sigfrid Tvitekkja, er ikkje nøgd med forklaringa. (NPK) Foto utlånt av Siri Salvesen Klart for Blix-jubileum Gildeskål kommune har vedteke ein ambisiøs plan for å markere at det i 2011 er 175 år sidan Elias Blix vart fødd på Våg på Sandhornøy. Det er planlagt to store markeringar i Gildeskål februar blir jubileet innleidd med tilskipingar på Gildeskål kirkested og i Gildeskål kulturhus august blir det ungdomsfest og folkefest i Våg attåt større arrangement på Gildeskål kirkested. Prosjektleiar Petter Kjærnes fortel at det var kommunen som tok initiativet til markeringa. Vedtaket om jubileet vart gjort av kommunestyret i Gildeskål. I tillegg er Elias Blix-jubileet «Kulturknagg» i Salten 2011, etter vedtak i Salten kulturutval. Det vil seie at det skal vere eit jubileum for og med folk i heile Salten, og at Salten kultursamarbeid er sterkt involvert i arbeidet med jubileet. Kva er målet dykkar? Kommunestyret har vedteke desse måla for jubileet: Ei verdig markering av 175-årsjubileet for Elias Blix sin fødsel skal gi opplevingar kommunalt, regionalt og nasjonalt som aukar kunnskapen om og forståinga av hans liv og dikting. Gjennom arbeid som gjev varig effekt skal jubileet vere med på å styrkje den lokale sjølvkjensla og knyte Elias Blix til Gildeskål, fortel Kjærnes. Det blir naturlegvis mest markeringar i Gildeskål og rundt om i Nordland, men Aasen-tunet skal ha ei utstilling og vil ha eit fokus på Blix under Dei Nynorske Festspela i sommar. I haust vil Samlaget dele ut ein minnepris. I sommar drista stortingsrepresentant Ivar Kristiansen frå Høgre seg til å spørje Kulturminister Anniken Huitfeldt korleis regjeringa ville markere jubileet og eventuelt hjelpe den lokale markeringa. Ho kunne fortelje at det helst var lite, og at det var Nasjonalbiblioteket som hadde ansvaret for slike nasjonale forfattarjubileum. Biblioteket skal digitalisere dei verka dei har av Blix og gjere det mogleg for publikum å søkje i dei. Me veit om fleire som arbeider med eigne prosjekt, så lista vil nok bli lengre ut over året. Kulturministeren har signalisert at ho ynskjer ein invitasjon til jubileet, og vi har gitt tilbakemelding på at ho med det fyrste vil få ein invitasjon til folkefesten i august, seier Petter Kjærnes. KJARTAN HELLEVE kjartan.helleve@nm.no Nasjonsb Den beskjedne diktaren og kjedelege politikaren Elias Blix er verd både feiring og ettertanke. Livssoga hans gir innsyn i mange av dei prosessane som forma det moderne Noreg i det siste halve hundreåret før unionsoppløysinga i Da Roald Amundsen plantet det norske flagget på Sydpolen satte han Norge på verdenskartet», sa statsminister Jens Stoltenberg i nyttårstalen. «Isødet formet Norge.» Det er polarheltane frå «Fram» som kjem til å dominere den nasjonale jubileumsindustrien i Noreg i For 150 år sidan blei Fridtjof Nansen fødd, og for 100 år sidan nådde Roald Amundsen Sørpolen. Men det var nok av andre aktørar som òg hadde viktige roller i forminga av den moderne norske nasjonen. Universitetet i Oslo feirar 200-årsjubileum i år og veit vel å ta sin del av jubileumsmarknaden. Da vil nok 175-årsjubilanten Elias Blix ( ) ha meir strev med å skaffe seg sendetid, spalteplass og merksemd, dels fordi jubileet hans er litt mindre rundt enn dei hine, dels fordi organisasjonsapparatet for dette nasjonale jubileet er forankra i utkant-noreg og ikkje i sentrum, men mest fordi jubilanten sjølv heldt ein lågare profil enn polarheltar og diktarhovdingar flest. «Det er en meget beskeden Mand», fastslo statsrådskollegaen Ludvig Daae da dei to hadde teke plass i Johan Sverdrups regjering, det første parlamentariske ministeriet i norsk historie. «En kjedeligere Mand har jeg ikke seet her i Salen», sa ein politisk motstandar om Elias Blix; det seier kanskje sitt at desse orda fall i stortingssalen. Elias Blix er diktaren som aldri kjem i vegen for sine eigne tekstar. Slik sett er han den rake motsetnaden til Bjørnstjerne Bjørnson, fjorårets vinnar på jubileumsmarknaden eller kanskje heller offer for den noko bisarre skikken med markeringar av runde år for dødsfall. Likevel, den beskjedne diktaren og kjedelege politikaren Elias Blix er verd både feiring og ettertanke. Livssoga hans gir innsyn i mange av dei prosessane som forma det moderne Noreg i det siste halve hundreåret før unionsoppløysinga i På denne tida var det alt anna enn opplagt korleis det norske politiske systemet, det norske språket, det norske utdanningsvesenet eller den norske kyrkja skulle utvikle seg. Klassereise Elias Blix kom frå grenda Våg på Sandhornøya i Gildeskål, rett sør for Bodø. Faren døydde tidleg, mora Margrethe dreiv garden vidare. Broren Ole skaffa seg gard og blei fiskar og bonde som forfedrane, men Elias viste tidleg gode evner og «en stor Lyst til Bogen». Læraren og presten sytte for å få sendt han til lærarseminaret i Tromsø. Men Blix kom ikkje attende til heimbygda som ferdigutdanna lærar, han ville vidare. Etter seks år i Tromsø reiste han til Kristiania for å studere teologi. Prest blei han ikkje, tretti år gammal tok han fatt på eit vidaregåande studium av hebraisk og andre semittiske språk. Ein vitskapleg karriere var målet. Etter eit studieår i Leipzig fekk han universitetsstipend, tok doktorgraden på eit filologisk emne i 1876 og blei professor i hebraisk ved universitetet i I politikken var han aktiv venstremann, og i åra var han kyrkje- og undervisningsminister. Mot slutten av livet hans var det likevel tydeleg at det var som diktar han kom til å bli hugsa, særleg som salmediktar. Elias Blix gifta seg i 1871 med Emma Hansen frå Kristiania. Dei fekk ni barn. Soga om guten frå små kår i utkanten som gjer ei klassereise til høgborgarskapet og kultureliten i hovudstaden, er ei velkjend og kanskje utsliten biografisk grunnforteljing. Men den er historisk interessant som illustrasjon av dei faktorane som gjorde denne typen klassereiser moglege i nett denne perioden: Utviklinga av det moderne utdanningssamfunnet, kommunikasjonssamfunnet og organisasjonssamfunnet. I tilfellet Blix var det særleg utbygginga av skolevesenet som tente som springbrett. Han høyrer til den første generasjonen av lærarintellektuelle som kom til å setje sitt tydelege preg på Noreg, særleg i den epoken Rune Slagstad har kalla «Venstrestaten» ( ). Målreising Det var møtet med byen som bevisstgjorde landsmålsmannen Elias Blix. Som ung lærar for borgarbarn i Tromsø på 1850-talet måtte han normalisere les: fordanske talemålet sitt. Samtidig kom han over Ivar Aasens grammatikk og blei overtydd målmann over natta. «For her kjende eg altsaman att fraa mitt Heimemaal; eg saag, det var mitt eige Morsmaal, 18 NORSK TIDEND NR

19 yggjar frå nord «Det nye liberale Ministerium af 26de Juni 1884» som skjerf. Elias Blix til høgre i midtre rad. Ein kunne òg få kjøpt «Buxesæler med Statsminster Sverdrups Billede». Foto: Anders Aschim/ Frå boka Elias Blix. Ein betre vår ein gong av Anders Aschim (Samlaget 2008) berre set i vitskapleg Ljos og Samanheng», sa han seinare. I Kristiania kom han og andre bondestudentar i kontakt med Ivar Aasen og A. O. Vinje, og med akademikarar frå borgarleg bakgrunn med radikale og nasjonale tankar. Målrørsla begynte som motkulturelle nettverk i storbyane, formaliserte i 1868 gjennom skipinga av Vestmannalaget i Bergen og Det norske Samlag i Kristiania. Til påske i 1869 gav Samlaget ut eit tynt lite hefte, 32 sider på dårleg papir. «Nokre Salmar, gamle og nye», stod det på omslaget. Forfattaren var anonym. Året etter kom eit nytt hefte, eit tredje blei utgjeve i 1875, ei revidert og auka utgåve i eitt bind i Forfattaren var anonym. Først i 1891 sette Elias Blix namnet sitt på tittelbladet. Da hadde boka vakse til ei fullstendig nynorsk kyrkjesalmebok med 150 salmar til alle sunog helgedagar i kyrkjeåret, dels originaltekstar, dels gjendiktingar. I 1900 kom femti nye salmar i boka «Salmar og Songar». I løpet av 1880-åra hadde Elias Blix vore ein sentral aktør i arbeidet med å omsetje Det nye testamentet til landsmål. I 1891 kom òg «Dr. Martin Luthers litle katekisma» i nynorsk omsetjing av Blix. Det unge nynorske språket var alt blitt fullverdig kyrkjespråk. Region Ved sida av det nynorske nettverket fanst det eit anna motkulturelt nettverk i Kristiania som fekk mykje å seie for Elias Blix: det nordnorske. I 1862 skipa han og eit dusin andre Tromsø-seminaristar den første innflyttarforeininga i hovudstaden. «Nordlændingernes forening» eksisterer framleis og førebur altså 150-årsjubileum til neste år. Dette er starten på den organiserte bygdelagsrørsla. Nordlandsforeininga har ofte samanlikna seg med det vidgjetne «Norske Selskab» i København på slutten av 1700-talet. Det er noko i det. Mykje av det ideologiske grunnlaget for ein norsk nasjonal identitet blei lagt av norske studentar i København. Og mykje av grunnlaget for ein nordnorsk regional identitet blei lagt av nordlandsstudentane i hovudstaden. Einar Niemi har jamvel påvist at opphavet til namnet «Nord-Noreg» som samnemning for Nordland, Troms og Finnmark er å finne ved eit kafébord under ei samling i Nordlændingernes Forening. Sjølv trur eg at ei blomstrande helsing frå styret i foreininga i høve sølvbryllaupsdagen til Emma og Elias Blix sommaren 1896 var den direkte inspirasjonen til den teksten som er blitt nordnorsk nasjonalsong, «Barndomsminne», med undertittelen «Fraa Nordland» og førstelinja «Aa eg veit meg eit land». Nasjon Jens Stoltenberg er ikkje den einaste som har utnytta isen som nasjonsbyggjande symbol. Til feiringa av den første Framferda i 1896 leverte Elias Blix dette bidraget på dansk: Kom, Norge, med Laurbærkrandsen og fæ st den som Seirens Løn om Panden paa Helten Nansen, din store, straalende Søn. Ræk ham og de Tapre Prisen, som kjæmped mod Mørke og Død deroppe i Natten og Isen men seired og gjennem brød! Lad Æventyret fra Polen om Nansen, hans Mænd, hans Baad opildne Gutten fra Skolen og mane til mandig Daad! I Kampen mod Mørkets Borge, mod Bjerge af Hundreaars Is da seire skal Sønner af Norge, vor gamle Moder til Pris. Innslaget av heltedyrking er tidstypisk. Her blir kampen mot isen dessutan metafor for kampen mot framand kulturell (dansk) og politisk (svensk) dominans. Særleg karakteristisk er likevel den pedagogiske intensjonen: «opildne Gutten fra Skolen». I 25 år, heilt til han blei professor ved universitetet, arbeidde Elias Blix som lærar i ulike skoleslag. Det ligg eit pedagogisk tildriv bak svært mykje av det språklege og politiske engasjementet hans. Dette gjeld òg innsatsen hans for religiøse tekstar på landsmål. Elias Blix var ein pioner innan det som i våre dager blir kalla «trusopplæring». Sjølv sa han det slik i 1901: «Mi meining med aa giva salmarne ut paa landsmaal var den, at eg vilde prøva aa leggja salmarne og Guds ord i det heile rett nær inn til hjartat paa dei mange av vaart folk, som talar eit maalføre, som er langt meir nærskyldt med landsmaalet enn med bokmaalet eg vilde, at ogso me skulde prøva aa lovsyngja Krist paa vaar tunga.» «Syng i stille morgonstunder». «No livnar det i lundar». «Med Jesus vil eg fara». «Gud signe vårt dyre fedreland». Desse og andre Blix-salmar har vore med på å gjere Den norske kyrkja til målrørslas største suksess. Både på Frogner og i Førde nyttar dei i dag ei salmebok der 40 prosent av tekstane er på nynorsk. Og på arbeidsplassen min i Det Norske Bibelselskap held arbeidet fram med å leggja «Guds ord i det heile rett nær inn til hjartat» på folk. I oktober 2011 kjem det ut ei ny bibelomsetjing, på nynorsk og bokmål, med intensjon om å hjelpe nye generasjonar til «aa lovsyngja Krist paa vaar tunga». ANDERS ASCHIM Anders Aschim er bibelomsetjar for Det Norske Bibelselskap og forfattar av biografien «Ein betre vår ein gong. Elias Blix» (2008). Den fulle versjon av dette essayet er å finne i boka: Sindre Hovdenakk og Leif Høghaug (red.): «Skrift og strid. Essay om Henrik Rytter», Vidarforlaget 2011 NORSK TIDEND NR

20 ordskifte LLA imot moms Landslaget for lokalaviser er sterkt imot at det blir innført åtte prosent moms på papiraviser. Momsfritaket vi har hatt til no, har gitt lesarane rimelegare aviser, og er ei viktig årsak til at Noreg er i verdstoppen i avislesing. I tillegg til den viktige oppgåva avisene har i eit levande demokrati, er dei også viktige for kulturen generelt, og for norsk språk generelt, seier generalsekretær Rune Hetland i LLA i ei pressemelding. Hetland meiner konsekvensane av å innføra moms på aviser og ei felles støtteordning for papir og nett, slik delar av utvalet legg opp til, er å setja i spel heile pressestøtteordninga. Ved å endra rammevilkåra vesentleg, risikerer ein også å utfordra EØS-reglane og slik setja heile pressestøtta i fare, seier han. LLA ønskjer i staden ei eiga skreddarsydd støtte for digitale medium. (NPK) Nynorsk, bokmål, samnorsk Det hender eg får brev frå ein kollega som er frå Russland. Han skriver det eg vil kalla for «radikalt» nynorsk. Dette tykkjer eg er flott av ein russar. Eg for min del har aldri hatt ein einaste time undervisning i nynorsk. Ein gong i mine unge dagar måtte eg skriva eit brev til leiinga i kommunen her og fann da på å skrive på nynorsk. Ei tid seinare møtte eg sekretøren i kommunen, som eg kjende ganske godt. Han sa: Du skriver da godt nynorsk du. Da tenkte eg: dersom eg skriver godt nynorsk, må det vera lett og skriva. Etter dette har det blitt til, at eg har skrive meir og meir nynorsk, men det vi kallar «moderat» nynorsk. Eg har akkurat mottatt bladet «Norsk Tidend» og eg må innrømme at mykje her er eit språk som er for radikalt for meg. Eg meiner nynorsken tapar på å bruka slike ord og vendingar som dette bladet gjær. Det er godt at nokon brukar nynorsk, men eg tykkjer det ikkje skulle vore nødvendig (ikkje turvande) å vera så radikal som nokon er. Eg veit, at dei er enda meir radikal på austlandet, serleg i Oslo. Osloavisene nektar da å taka inn det som er skrive på nynorsk. Slikt må ein berre sjå bort frå. Det vart ei radikalsering av språket på båe sider, for nokre år sidan. Dette ser eg på som uheldig, serleg for nynorsken. Vi skal ikkje sjå bort frå at samnorsk-synet har noko for seg. Er det nødvendig med to språk som er så like, i eit relativt lite land. Eg meiner vi skulle gå inn for å få desse språka enda meir like. Dei som tapar på det, slik som vi har det no, er utan tvil nynorsken. Eg veit, at «radikalarane» på begge sider går mot dette, men det må vera betre med eit norskare språk enn slik vi har det no. Nynorsken tapar i alle målavrøystingane og det kan ikkje fortsetta slik som no. Du har lov til å vera ueinig (ikkje usamd). Albert Lervik Einsretta samnynorsk eller dialektbasert valfridom? Illustrasjon: ilker/stock.xchng No skal det ryddast i nynorskformene, i regi av språkrådet si rettskrivingsnemnd. Leiaren der, Grete Riise, har mykje å ta stilling til når målet er å skapa «tydelege», «enkle» og «stramme» reglar. For våre norske dialektar er til dels svært ulike. I tillegg er verken bokmål eller nynorsk konsekvente i forhold til alfabetet. Når skuleborna skal læra seg å lesa og skriva, skal dei først læra seg alfabetet: «a, be, se, de, e,... æ, ø, å». Slik får borna eit glimrande høve til å læra seg skilnaden mellom den heilt opne æ-lyden og den meir lukka e-lyden, mellom å og o, og mellom o og u, osb. Men når borna skal lesa frå leseboka, møter dei andre reglar. I ord skal nemleg dei fleste e-ane uttalast som korte æ-lydar, og mange æ-bokstavar skal uttalast som ein lang e-lyd. Eit fleirtal av å-lydane vert skrivne med «o», og mange o-lydar, i alle fall i min dialekt, vert skrivne med «u». Dessutan inneheld alfabetet fem bokstavar (c, k, s, x, z) som i norsk alle kan innebera ein s- liknande lyd. Og fire teikn (c, k, q, x) vert brukt i ulike språk for å visa ein k-lyd knytta til bokstaven. Vidare vert j-lyden ofte skriven med «g» eller «gj» i staden for med «j». Sj-lyden vert òg skriven ulikt; som «skj», «sk», «sj» eller «g» mykje tilfeldig etter mi vurdering. Og når det gjeld kj-lyden (den greske x = kji), vert den av og til skriven «kj», men av og til kun «k». Viss språkstyresmaktene ønskjer enklare og meir tydelege reglar, bør dei difor heller starta med å rydda opp i forholdet mellom bokstav og uttale. Som eg har prøvd å forklara ovanfor, finst det svært mykje rot i so måte. Stavereglane er dels inspirert av reglane i latin, som i sin tur har påverka reglane i andre europeiske språk. Norsk har 9 klårt definerte vokalar, deriblant 3 som er lite påakta internasjonalt. Men kvifor kopiera europeisk ortografi når den norske er klårare? Me bør heller fullt ut bruka og marknadsføra æ, ø og å. NB! mange nye æ-ar og å-ar i rettskrivinga bør følgjast opp med endringar i tastaturet, inkludert mobiltastaturet, for den norske marknaden. I fleire ord tek rettskrivinga meir omsyn til korleis grunnstammen ser ut, enn til korleis dei ulike avleiingane høyrest ut. Kvifor ikkje la skrivemåten følgja uttalen? Evna til å høyra er meir grunnleggjande enn evna til å sjå; difor bør rettskrivinga følgja uttalen. Eg trur ein lærer betre slik enn om rettskrivinga er biletbasert. Eg har sjekka statistikkar over oppslutnaden om nynorsk gjennom tidene. På det høgaste omkring 2.verdskrigen, hadde 34 % av elevane i grunnskulen nynorsk som hovudmål. I dag er den 13 %. I alle fylka bortsett frå Sogn og Fjordane har nynorsk hatt kraftig tilbakegang, og forsvunne heilt eller nesten i enkelte landsdelar. Og alltid vore fråverande i områda nær Oslo. Kvifor er nynorsken nesten marginalisert, ikkje minst som handelsspråk? Og kvifor store regionale skilnader? Eg har følgjande forklaringar forutan dei eg har nevnt ovanfor: 1 Målkampen har vore sterkt knytta til kampen for nasjonal identitet. Forståeleg nok, fordi allmenn skriveopplæring her til lands først kom mot slutten av dansketida. Og då måtte ein ikkje berre utvikla eit eige skriftspråk, men òg ta stilling til korleis norsk skriftspråk skulle vera. Ivar Aasen drøymde om eitt nasjonalspråk, med bygdemål i førarsetet. Men oppfyllinga av den draumen verkar fjernare no enn på lenge. Til samanlikning lukkast bokmåls-grunnleggjaren Knud Knudsen mykje betre. Truleg fordi skriftspråket hans låg tett opptil talemålet i hovudstaden med maktmiljøa der og i byane elles. Men òg den utopiske visjonen i nynorsk-rørsla; om at nynorsk ein dag erobrar alle byane, har øydelagd for etableringa av alternativ til bokmålet. Samnorskpolitikken var og er ei sentral frukt av denne utopien om éin norskspråkleg identitet basert på Ivar Aasen sin nynorsk. 2 Nynorsk er eit politisk prosjekt meir enn eit språkleg begrunna prosjekt. Eg meiner det finst klåre grunnar for å seia at «norsk» er ei samling av fleire språk. Her tenkjer eg spesielt mogeleg mogleg mogelig moglig muleg mulig på ord med like konsonantar, men med ulike vokalar. Ulike vokalar inneber ulik bruk av tunga, altso ulike tungemål. Er det ikkje då tale om ulike språk? I alle fall knyter eg min språklege identitet til dette. Eg trur altso at små ulikskapar frå distrikt til distrikt, og mellom landsdelane, er meir vesentlege enn språkdebatten til no har bore preg av. Når me snakkar om språkleg identitet, dreiar den seg etter mitt skjøn om korvidt ein seier «itxj» (Obs! x = xji), «ixxje», «itte» eller «ikke», «e» eller «ær», «fira» eller «fire», «te», «ti», «till» eller tæll», «da» eller «dé», «he» eller «har», «øve», «yvi» eller «åvær» m.fl., kva som er endevokalen i substantiv og adjektiv (a, e, i, o eller å), ø eller y, korleis infinitiven endar, bruk eller fråvere av stumme konsonantar, m.m. Slike små detaljar i høgfrekvente ord og ordgrupper, meiner eg altso er viktige identitetsmarkørar. Og desse kan vera gull verdt i lokalbasert næringsliv! Men slike detaljar har vore mindre interessante for nynorskrørsla. I min ungdom møtte eg i det minste mottoet «snakk/tal dialekt, skriv nynorsk». Men no er det kun kampen for nynorsk som gjeld i Noregs Mållag, har eg inntrykk av. 3 Som ei følgje av at slike detaljar har vorte oversett i målkampen, har me ein nynorsk som er veldig sårbar overfor lokale kulturskifte. Og då er det ikkje rart at nynorsk kun held stand i utkantane og i eit par landsdelar. 4 Også mediealderen har bana veg for bokmålet grunna ein sentralisert kultur med mykje maktkonsentrasjon i Oslo-distriktet og i byane elles. Men kva no? Mitt utgangspunkt er at naturleg framvakse språk er betre grunnlag for eit skriftspråk enn den kunstige nynorsken. Nynorsk har alltid vore eit prosjekt i samnorsken si ånd, som inneber at språkleg mangfald må vika for andre målsetjingar. Å gje ei taleform plass i eit skriftspråk handlar om å gje denne forma status, noko eg meiner er viktig for å ha maktbalanse mellom distrikta. Mitt strilamål er eit lågstatusspråk, fordi avstanden til begge dei offisielle skriftspråka er betydeleg. Viss eg hadde skrive på min dialekt, hadde det vorte tungvindt og kanskje uforståeleg for mange av lesarane. Blant anna strilamålet er eit truga språk, og kva bør då gjerast for å redda dette og andre norske talemål frå å døy? Først må det lagast meir lokale språk, som får sleppa til i Norsk Tidend. Personleg har eg utvikla eit strilaspråk, og har i privat kommunikasjon prøvd ut delar av dette språket. Til slutt vil eg problematisera argumentet om at det vert for vanskeleg å læra eit mangfald av former. For eg trur ein lett gløymer at læreevna mykje er knytta til læraren sin dugleik, til eksperimenteringa med læreplanar i skulen slik at ikkje lærarane får ro til å utøva yrket sitt, til lærevilkåra generelt i nærmiljøet og i storsamfunnet, forutan til avstanden mellom talespråket og skriftspråket. Her ser eg eit stort forbetringspotensiale. Elles er eg for å sanera skrivemåtar som ikkje gagnar målreisinga. I dømet frå den aktuelle BT-artikkelen fekk me presentert dei 6 ulike skrivemåtane for ordet mogeleg/ mogleg/mogelig/moglig/muleg/ mulig. Kor mange av desse er kunstige og kor mange av desse kan gli inn i eit naturleg språk? Eg har møtt få som snakkar ei av dei 4 første formene. Og avleiinga «moglegheit» opplever eg både kunstig og tung. Eg vil ha so enkelt språk som råd, og føretrekkjer «mulihet», og er open for «mule»/«muli». Men 8 ikkje-dialektbegrunna variantar vil vera altfor mykje; her tykkjer eg det bør stå att kun 3-4 former. Oppsummert vil eg seia at eg tvilar på om dagens innstrammingspolitikk vil gje nemneverdig auka oppslutnad om nynorsk. Målfolk bør motarbeida forvitringa av nyansane. Me treng difor stor valfridom, målretta for å styrkja desse herlege nyansane. Og i tillegg endra ortografien slik at den vert mykje meir alfabetkonsekvent. Vidar Sætre, Åsane/Bergen 20 NORSK TIDEND NR