Dette er Ivar Aasen. Del 4: Bøkene Illustrert foredrag på Dei nynorske festspela 30. juni 2012

Transkript

1 Ottar Grepstad Dette er Ivar Aasen Del 4: Bøkene Illustrert foredrag på Dei nynorske festspela 30. juni 2012 Tittelillustrasjon: Ex libris, laga av Karl Straume februar Ivar Aasen-tunet 1. Innskrifter frå gjester i Gamlemuseet Ivar Aasen-tunet Ivar Aasen hadde bøker for eit heilt liv og skreiv bøker som endra livet for dei som kom etter han. «Inne er det pakkande fullt med bøker i alle hyller.» Det skreiv ein 25 år gamal nordfjording som gjesta Ivar Aasen-museet. Han var der ein haustkveld i 1908 saman med nokre andre strudentar frå Volda lærarskule. Dei gjekk heile vegen frå Volda, turen tok ein time i sval haustvind gjennom gul skog. «Eg var heilt kipen etter å få sjå fødestaden åt gamle Ivar.» Kva gjesten heitte, er ukjent, men Matias Orheim siterte frå skildringa i sine eigne livsminne mange tiår seinare. 1 Bøkene gjorde slikt inntrykk på han at han nemnde dei to gonger på fire linjer. Andre skreiv namna sine på veggene i museet. Inntrykk gjorde bøkene også på ein lokalkjend gjest fleire tiår seinare. Der er bøker, skreiv Sivert Aarflot i Aftenposten, «rundt alle vegger, fra gulv til 1 Matias Orheim: Livet sjølv, Bergen 1954, s. 68. Det siterte stykket stod i eit blad i Breim. Hausten 1908 tok tre studentar frå Breim til på Volda lærarskule: Sivert Jakobson Bjørkelo, Rasmus Ludvigsen Fløtra og Nelle Gjertine Moldestad, jf. Peder Bergem (red.): Forkynng, fellesskap, forsking. Volda lærarskule , Volda 1995, s

2 tak.» 2 To dagar før hadde universitets- og fagskulenemnda i Stortinget gått inn for å løyve statstilskot til eldfast museum i Aasen-tunet. 3 Det blei opna 4. august Det var framifrå at bøkene etter Ivar Aasen no var ordna, skreiv ei avis frå opninga. 4 «Det er som sjølve mannen lever vidare. Boksamlinga er hans ånds verkstad.» 5 2. Boksamlinga i Gamlemuseet Ivar Aasen-tunet, ukjend fotograf Slike skildringar finst det mange av. Boksamlinga etter Aasen gjorde inntrykk på dei som gjesta Aasen-museet. No ja, ikkje på alle. Arne Garborg var der sommaren I dagboka skreiv han inderleg om garden, gauken og bautasteinen. Om bøkene ikkje eitt ord. 6 Kaare Haukaas skreiv det slik: «Um ein ikkje hadde høyrd eitt ord um Ivar Aasen tidlegare, ville ein strakst få eit klårt og rett bilæte av mannen og livsverket hans gjennom denne boksamlingi.» 7 Denne interessa hos dei bibliofile viser lite att hos biografane. I 1996 gav Stephen J. Walton og Kjell Venås til saman 1500 tettskrivne boksider i to biografiar om Ivar Aasens liv og verk. Særleg Walton skreiv mykje om skrifter Aasen bygde arbeidet sitt på, men ingen av biografane såg på bøkene som ei samling. Mot dette kunne det seiast at det der med bøker som ein verkstad for ånd og tanke er nok mest ein romantisk myte skapt i nærleiken av yndefulle tankar om geniet. Så enkelt er det likevel ikkje. Walton gjekk nøye inn på kva den unge Ivar Aasen las og korleis ulike skrifter hadde prega det han skreiv i vaksen alder. Lesnad er ein av fleire intellektuelle føresetnader så vel for Ivar Aasen som for 2 S. Aa. [Sivert Aarflot]: «Ivar Aasen-museet i Ørsta blir virkelighet», Aftenposten Aarflot var aktiv i riksmålsbevegelsen og skreiv ein del artiklar i Ordet i 1950-åra. 3 Innst. S. nr. 70 om eit eldtrygt hus til samlingane etter Ivar Aasen, «Ivar Aasen-museet opna», Norsk Tidend «Ei framifrå stemne i Hovden og Aasen», Møre Arne Garborg: Dagbok , III, Oslo 1925, s. 54 f., innførsel Kaare Haukaas: «Fyreord», i Lista yver Ivar Aasen-boksamlingi, Volda 1946, s. VII. 2

3 oss andre. Det går nok an å tenkje kloke tankar utan å lese all verda, men det hjelper på. Ivar Aasen skreiv fordi han las. Å forstå Aasen inneber difor meir enn å lese det han skreiv. Vi må også skrive om det han las. Summen av det han kjøpte og det han lånte, blir eit mentalt portrett av lesaren Ivar Aasen, sjølv om vi ikkje veit sikkert alt han las og ikkje las. Ut frå enkle, bokhistoriske perspektiv seier eg mest om kva slags samling av bøker og andre skrifter Ivar Aasen hadde. Ein enkel analyse av det han kjøpte og det han lånte, er nok for ei første opprydding. Det han las, hadde sitt å seie for det han skreiv. Det har så mange skrive så mykje om at eg først hoppar frå stein til stein for å kome over til hi sida av den strie straumen av ord frå Aasen. Hans eigne skrifter Ivar Aasen plukka språket frå kvarandre i ordbøker og grammatikkar, og sette det saman att på nye måtar i dikt og prosa. 8 Det han skreiv, var dels individuelle tekstar, dels kollektive. Han gav sjølv ut 21 bøker og 11 småskrifter, nye opplag medrekna. I tillegg publiserte han 90 artiklar og prosastykke, 80 dikt og 12 omsetjingar eller gjendiktingar. 3. Framside Ny Vise, 1833 Ivar Aasen-tunet Det første han fekk trykt, var to skillingsviser ei om «den sørgelige Tildragelse» då tre born omkom i brann på garden Krøvel i Ørsta 7. juni 1833, og En Trøstesang for anfægtet og bedrøvet Sjel i 1833 «forfattet og i 8 Ideen til den setninga kom under eit foredrag av Ivar Roger Hansen på Petter Dass-museet

4 Trykken bekostet af Iver Andreas Iversen Aasen». 9 Den siste av eigne tekstar han kunne sjå på prent, var truleg omsetjinga av bibelforteljinga om den bortkomne sonen i Luk 15. Denne blei første gongen publisert i 1869, og 25. august 1896 prenta Den 17de Mai teksten på ny. 10 Ein månad seinare var han borte. 4. «Den burtkomne Sonen», Den 17de Mai Anton Aure-samlinga, Ivar Aasen-tunet Dei to første dikta signerte han med fullt namn, men mange tekstar og skrifter gav han ut anonymt. På hans tid var usignert utgiving enno ein konvensjon. Det spesielle er at Aasen gjorde seg meir anonym for avislesarane etter 1858, året med ein av dei tidlege og store språkdebattane. Frå då av sette han berre unntaksvis namnet sitt under det han skreiv i avisene, og det meste av det han skreiv anonymt, stod på prent i landsmålsavisene. Som avisskribent var Ivar Aasen lite synleg for dei som truleg hadde størst interesse av arbeidet hans. Han var gjerne ein Olav Ingenstad, som det hende han kalla seg. Dermed gjekk han i eitt med den tradisjonen han samla inn og viste fram. Med dei ulike utgåvene og opplaga av skriftene sine publiserte Ivar Aasen om lag 4300 sider. 11 Å sjå til er ikkje det nokon ruvande forfattarskap, men han skreiv mykje meir enn han sjølv publiserte. Ein katalog av Moltke Moe over Aasen-samlingane ved det som den gongen var Universitetsbiblioteket, inneheld over sider, skriv Terje Aarset. 12 Det er ikkje alt. Berre manuskriptet til Norsk Ordbog i 1873 var på 3453 sider. 9 Jf. Jostein Fet: Eksetiana. Aarflots Prenteverk , Oslo 2006, s Ervingen blei nutgitt i 6. utgåva i 1896 i eit opplag på heile Det store opplaget kunne tyde på at boka kom etter at Aasen var død, men ei avis som Den 17de Mai hadde annonsar for boka ogsæ før han døydde. 11 Eiga oppteljing på grunnlag av Ottar Grepstad: Ivar Aaasens publiserte skrifter, bibliografisist oppdatert Dei 4300 sidene fordeler seg slik: 3730 sider eigne bøker, 100 sider småskrifter, 380 sider artiklar og prosastykke, 50 sider dikt, samtalar og skodespel, 25 sider omsetjingar og gjendiktingar. Kvar tekst er berre rekna med ein gong. 12 Terje Aarset: «Rapport om bruken av FoU-midlar», brev til Møre og Romsdal høgskulestyre , arkiv Ivar Aasen-tunet. Iallfall manuskripta til ordbøkene og namneboka er ikkje med i den katalogen. «Manus låg vel att i trykkeriet» (Terje Aarset i e-post ). 4

5 5. Framsider Udvalgte Skrifter, 1896, og Skrifter i Samling, Ivar Aasen-tunet, foto Laila Walseth Lid Skrifter i samling er sjeldan samla verk. Slik er det også med Ivar Aasen. Han skreiv mykje, men publiserte mindre enn halvparten av det han skreiv. Posthumt har det kome 19 bøker med upublisert materiale, dei fleste av desse frå Ivar Aasen-selskapet. Ved ymse høve har det posthumt også kome ut 47 artiklar og prosastykke, 11 omsetjingar og gjendiktingar, og heile 120 dikt nokre av dei i utdrag. Det vil seie at det har kome ut like bøker av Ivar Aasen etter at han døydde som då han levde, og mange fleire dikt. Rekna i sidetal har ettertida publisert mykje meir tekstar av Ivar Aasen enn det han sjølv gjorde. 13 I mange av dei år mellom 1833 og 2006 har det kome nye Aasen-tekstar. Både diktaren, sakprosaforfattaren og forskaren Ivar Aasen ser dermed annleis ut i vår samtid enn for dei som levde i hans samtid. Ikkje minst veit vi no mykje meir om dei tidlege tekstane hans. Likevel er det nok slik at det beste han skreiv, sytte han sjølv for å få gitt ut. Ivar Aasen visste kva som heldt mål Framsider Skrifter, 1926, og Dikting, 1946 Ivar Aasen-tunet, foto Laila Walseth Lid Ivar Aasens styrke var det Stephen Walton har kalla evna til konsentrert slit. 15 Det går mange avisartiklar på éi ordbokside. Målt mot storskrivarane i norsk litteratur blir han for ein desimal å rekne. Historikaren og politikaren Halvdan Koht publiserte om lag sider, og geologen Amund Helland skreiv store sider berre i verket Norges land og folk topografisk-statistisk 13 Posthumt er det publisert om lag 5030 sider av Ivar Aasen. Desse sidene fordeler seg slik: 3390 sider bøker, 1455 sider brev og dagbøker, 150 sider artiklar og prosastykke, 110 sider dikt og skodespel, 20 sider omsetjingar og gjendiktingar, og 5 sider tekstar utan tidfesta skrivetidspunkt. Kvar tekst er berre rekna med ein gong. Trykte sider kan vere så mangt. Her er det rekna med boksider. Særleg Brev og Dagbøker inneheld svært mykje tekst per side. For ei jamføring med det som blei publisert medan Aasen levde, er det difor rimeleg å rekne med at minst 6000 sider er publiserte posthumt. Kvart enkeltståande dikt som er publisert, er då rekna som ei side. 14 Blant manuskript i Nasjonalbiblioteket som enno ikkje er publiserte, er dikta «Atterslag fyre Lastmåli mot Aalmugen» (ms. 4 o 915:23:7:1) og «Den 34te Fødselsdag» (ms 4 o 915:23:15:23), og prosastykka «Mærkelige Nordmænd» (ms. 4 o 915:23:9:5), «Imod smaa bogstaver i skriftsproget» (ms. 4 o 915:23:9:16) og «Maalfusk» (ms. 4 o 915:23:13:2). 15 Stephen J. Walton: Ivar Aasens kropp, Oslo 1996, s

6 beskrevet mellom 1898 og Skal det først målast, kunne Aasen jamførast med Ludvig Holberg, som skreiv om lag sider. På papiret var det få som las det Ivar Aasen skreiv medan han levde. Opplaga var små, biblioteka få. Fleire av dei viktigaste bøkene hans, som grammatikkane og ordbøkene, kom gjerne ut i opplag på 500 eksemplar. Songlyrikksamlinga Symra kom i tre utgåver, syngjespelet Ervingen i seks. Flest lesarar fekk han med Ervingen, truleg prenta i om lag 4500 eksemplar frå og med premieren i 1855 til og med Plakat Ervingen 1855 Ivar Aasen-samlinga, Ivar Aasen-tunet Mange las også småskriftet Fem viser i søndre Søndmørs Almuesprog, utgitt på Ekset i Dette var prenta i 2000 eksemplar. 17 Skriftet var i sal februar, men alt to månader seinare trykte utgivaren Mauritz Aarflot at salet gjekk tregt. Han meinte grunnen var at «de rette liebhabere har lagt ved Havet paa Vaartorskefiskerie». 18 Kanskje kan det samla opplaget av skriftene til Ivar Aasen summerast til eksemplar i hans levetid. Det er mindre enn Bjørnstjerne Bjørnson oppnådde for berre ei av sine mange skrifter. Pamfletten Engifte og manggifte kom ut i serien Bibliothek for de tusen hjem i Med det 10. og siste opplaget i 1894 var boka trykt i eksemplar. 19 Knapt nokon les den pamfletten frivillig i dag. I det 21. hundreåret er det i det heile få som les Bjørnson fordi dei har lyst. Bjørnson og Aasen hadde i mars 1854 hatt eit hemmeleg samarbeid som først blei kjent i Bjørnson var redaktør for den handskrivne avisa 16 Ottar Grepstad: Det litterære skattkammer. Sakprosaens teori og retorikk, Oslo 1997, s. 429 og Jostein Fet: Eksetiana. Aarflots Prenteverk , Oslo 2006, s Brev til Ivar Aasen , sitert i Ivar Aasen: Brev og Dagbøker, I, Oslo 1957, s Ottar Grepstad: Det litterære skattkammer. Sakprosaens teori og retorikk, Oslo 1997, s Framstilling og sitat er henta frå det usignerte stykket «Et spøkefullt samarbeide mellom Bjørnson og Aasen», Ordet nr , s , der heile brevet er referert. Det er det også av Chr. Collin i Samtiden Reidar Djupedal kommenterer saka i merknadene sine til brev frå Ivar Aasen til Maurits R. Aarflot , der han refererer det udaterte brevet frå Bjørnson til Aasen, jf. Brev og Dagbøker, II, Oslo 1958, s

7 Samfundsbladet i Det norske Studentersamfund i Kristiania. Der tok han med «Et Brev fra en Storthingsmand (og Bonde) til sin Hjembygd». I innleiinga til brevet heitte det: «Redaksjonen har paa en Maade, som den her ikke nøjere agter at forklare, faat fat i et Brev, som en simpel Storthingsmand har skrevet til sin Hjembygd». 8. Pennesplitt og skrin Ivar Aasen-samlinga IAAM , Ivar Aasen-tunet, foto Ragnar H. Albertsen Redaktøren hadde god grunn til å ordleggje seg slik, for brevet var ein fiksjon. Bjørnson skreiv sjølv brevet, men meinte teksten blei meir truverdig på dialekt sjølv om svært få stortingsrepresentantar skreiv brev på dialekt på denne tida. Difor bad han Ivar Aasen omsetje teksten. Det hasta: «Den skal være færdig til Lørdag Middag». Den dagen sat Aasen heime hos Bjørnson og skreiv brevet om til sunnmørsdialekt. «Hjulpet Bjørnson med et Stykke i Dialekt», noterte omsetjaren diskret i dagboka laurdag 18. mars Ein som skreiv så mykje som Ivar Aasen, trong mykje blekk. Han var ofte misnøgd med det blekket han fekk tak i. 9. Pennesplittar Ivar Aasen-samlinga IAAM , Ivar Aasen-tunet, foto Ragnar H. Albertsen Den første klagesongen lyder våren «Udueligt», skriv han om blekket han har kjøpt. 21 Like ille er det i 1866, og på nokre få førsommarveker i 1868 prøver han blekk frå både Svane-Apotheket, Holter og Mosgaard. Det eine er visst verre enn det andre. Like «udueligt» er det blekket han kjøper ved tre høve den hausten. 22 Slik held det fram med «udueligt», «slet» eller «daarligt» blekk i 1869, 1872 og Så blir han visst nøgd. Iallfall bruker han ikkje meir tid og blekk på å klage over blekket. 21 Ivar Aasen i dagboka , sjå også Ivar Aasen i dagboka 23.4., 18.5., , dessutan , og

8 Noka samling av utvalde skrifter kom ikkje medan Aasen levde, men den kom før han var jordfesta. Den unge presten Halfdan Møller hadde spurt om dette då han vitja Aasen i «Det vilde han ikkje høyra stort um», skreiv Møller etterpå, «det var ikkje mykje av det, som var gagn i, meinte han.» Det Aasen sjølv heldt høgast i alders år, var allkunneboka Heimsyn for unge lesarar, og Norske Ordsprog. 23 Då Aasen døydde 23. september 1896, må Vetle Vislie ha vore i gang med ei slik utgiving. Alt jordferdsdagen seks dagar seinare annonserte P.T. Mallings Boghandels Forlag at dei tre første av i alt åtte hefte no var i sal Annonse Den 17de Mai Anton Aure-samlinga, Ivar Aasen-tunet Nokre veker seinare melde redaktør Johannes Barstad i Stille Stunder at Utvalgte Skrifter låg føre komplett «eit gledeleg Bod for alle Maalfolk». 25 Nye utgåver med ulike utval av tekstar kom i 1899, , 1926, 1946 og Nesten 150 av dei om lag 360 publiserte dikta og tekstane hans har aldri vore med i nokon av verkutgåvene. 27 I alle desse utgåvene av skrifteer i utval er lite teke med av det han dikta på dansk teke med. 23 Halfdan Møller: «Ei vitjing hjaa gamle Ivar Aasen», Stille Stunder og Den 17de Mai , aasentunet.no, lesedato Ivar Aasen nemner ikkje gjesten i dagboka si. 24 Den 17de Mai 29, Stille Stunder , jf. Jostein Fet: Eksetiana. Aarflots Prenteverk , Oslo 2006, s I november desember 1896 annonserte ikkje forlaget dette verket i det heile. 26 Trebandsutgåva blei utgitt uendra, men i eitt band i 1996 med etterord av Kjell Venås. 27 I tillegg kjem avgrensa antologiar, som Reidar Djupedal (red.): Symra og andre dikt (1963), Magne Myhren (red.): Millom bakkar og berg (1980) og Olav Hr. Rue (red.): Ivar Aasens beste (1991). 8

9 Skriftlege føredøme, for munnlege kjelder Ivar Aasen levde og arbeidde i ei tid då skriftkultur var i ferd med å bli dominerande i Danmark-Noreg. Berre i Noreg kom det i hans levetid ut bort imot bøker. 28 Aasen skaffa seg mindre enn 10 % av dei. Det faglege tekstsamspelet og det vitskaplege apparatet med referansar og kjeldelister var enno ikkje utvikla. Difor finst det knapt skriftlege kjelder i arbeida hans. Det er få han viser til, men mange han byggjer på. Anten det gjaldt song eller grammatikk, skreiv Ivar Aasen i sjangrar som var solid etablerte med ganske klare mønster for komposisjon og skrivemåte. 29 Då han i 1875 gav ut Heimsyn, bygde han på den typen kunnskapsskrifter som i mellomalderen blei kalla specula. 30 Kongsspegelen frå 1200-talet var eit slikt skrift, og det las Aasen seinsommaren Han festa det munnlege til papiret og æva etter skriftlege føredøme. Dei fleste kjeldene hans var munnlege. Side opp og side ned siterer han folk han har snakka med, men i beste fall blir dei identifiserte med eit stadnamn. Ordbøkene og grammatikkane er sitatsamlingar på ordnivå i alfabetisk orden. Det er også ordtaksamlingane, berre ordna tematisk. Ivar Aasen skriftfesta ein fleire hundre år lang munnleg språktradisjon. Han skreiv ned eit språk i alle sine detaljar. På den måten markerer han overgangen frå munnleg tale til skriftkultur. Det har mange gjort etter hans tid. Få hadde gjort det før. Ivar Aasen reiste til kjeldene sine. Han var ikkje den første som gjorde det. Mange språkforskarar har reist langt for å finne kjeldene til språka. Der andre reiste verda rundt, teikna Ivar Aasen kotene for språket inn på eit nytt 28 Mellom 1800 og 1899 har Nasjonalbiblioteket registrert utgivingar i Noreg, jf. Ottar Grepstad: Språkfakta 2010, Ørsta 2010, tabell Meir om dette i Ottar Grepstad: Det litterære skattkammer. Sakprosaens teori og retorikk, Oslo 1997, særleg s. 147 ff. 30 Moltke Moe: «Det nationale gjennembrud og dets mænd», i Knut Liestøl (red.): Moltke Moes samlede skrifter, Oslo 1927, band III, s Udlæst Kongespeilet, skreiv Ivar Aasen i dagboka

10 noregskart. Det gjorde han i ei tid då språkvitskapen var i ferd med å gå frå studiet av språket som tilstand til studiet av språk i endring Rasmus Rask Ukjend kunstnar i Vort Folk i det 19de Aarhundrede (1901), Wikimedia Commons Ein av dei som gjekk føre, var den danske språkforskaren Rasmus Rask. Med sine mange verk innanfor fonologi og morfologi, og grammatikkar for både angelsaksisk, frisisk, islandsk, italiensk, nordsamisk og spansk, forma han grunnlaget for samanliknande språkforsking. Til grammatikkane henta Aasen særleg impulsar frå Rasmus Rask. Han hadde i 1811 gitt ut Vejledning til det islandske eller gamle Nordiske Sprog, og Aasen hadde ei revidert utgåve frå Walton finn att både struktur og tenking frå Rask i Det norske Folkesprogs Grammatik som Aasen gav ut i 1848, men peikar også på at Aasen har brukt Rask med ein viss kritisk avstand. 33 Ei anna grunnbok for Aasen var Deutsche Grammatik av den tyske språkforskaren Jacob Grimm. 12. Jacob Grimm Utsnitt frå oljemåleri av Elisabeth Jerichau Baumann, Staatliche Museen zu Berlin / heidenfrl.tripod.com Denne boka var noko av det første Aasen lånte på biblioteket og las etter at han var komen til Kristiania hausten Han las andre bøker også, men «Aasen tok seg ikkje mykje tid til å ruge over dei nye verka for å forandre i sitt eige verk», skriv Kjell Venås. 35 Likevel er det nok rett å seie at i arbeidet med grammatikkane for landsmålet var Grimm læremeisteren og Aasen læresveinen. Fotefara etter Grimm er tydelege også i Norsk Grammatik frå «Indtil sprogenes forandring opdagedes i begyndelsen af det 19. aarhundrede, var al sprogvidenskab et studium af sproget som tilstand,» sa den danske språkforsakaren Louis Hjelmslev i opningsførelesinga si som professor i samanliknande språkvitskap ved universitetet i København Jf. Louis Hjelmslev: Indledning til sprogvidenskaben, København 1937, s Stephen J. Walton: Ivar Aasens kropp, Oslo 1996, s. 387 f. 34 Ivar Aasen i dagboka , jf. Stephen J. Walton: Ivar Aasens kropp, Oslo 1996, s. 390 ff. 35 Kjell Venås: Då tida var fullkomen. Ivar Aasen, Oslo 1996, s

11 Aasen hadde mange ordbøker, men dei var til lita hjelp for han i arbeidet med Ordbog over det norske Folkesprog (1850) og Norsk Ordbog (1873). Det meinte iallfall ordbokredaktøren Alf Hellevik ved hundreårsjubileet for den første Aasen-ordboka i Det er feil, svara Walton 46 år seinare. Både Dansk ordbog frå 1833 og særleg Dansk Dialect-Lexikon frå 1841 var til stor nytte for Aasen. 37 Begge bøkene var skrivne av Christian Molbech. I den grad Aasen var seint ute, var det ein fordel, skriv Venås, for då kunne han få hjelp av verk som var fullførte i andre land. Venås framhevar særleg Ordbok öfver svenska allmoge-språket av Johan Ernst Rietz frå Det originale i Ivar Aasens arbeid var ideen, ikkje forma. Denne originaliteten kombnerte han med substans og kvalitet. Han blei så god som han blei mellom anna fordi han var ein skarp lesar. Kasse nr. 5 Han levde sitt liv i skrift. Han skreiv og las, las og skreiv. Det gjekk knapt ein dag utan at han skreiv eller las. Nettopp fordi han levde som han gjorde, er boksamlinga hans viktigare enn biografane har gjort den til. Boksamlinga er det mest handfaste provet for korleis det stod til med språkkunnskapane hans. Aasen-familien viste stor handlekraft då Ivar Aasen døydde. Få dagar etter jordferda skreiv ni personar under ein avtale der det heitte: «Underskrivne ervingar etter Ivar Aasen er samde um, at bøkerne og anna bohave etter han ikkje skal seljast eller bytast, men verta flutt heim paa fødestaden hans Aasen og der verta gjøymt til minne um fagnamannen som der var fødd.» 39 Så mykje kan 36 Alf Hellevik: «Boka vi byggjer på», Norsk Tidend Den blei jubileet feira ved uttgivinga av første heftet av Norsk Ordbok, der Hellevik var hovudredaktør. 37 Stephen J. Walton: Ivar Aasens kropp, Oslo 1996, s. 419 ff. 38 Kjell Venås: Då tida var fullkomen. Ivar Aasen, Oslo 1996, s Sitert etter Reidar Djupedals merknad i Brev og Dagbøker, II, Oslo 1958, s Avtalen er datert «Aasen i oktober 1896». 11

12 seiast med få ord. Avsnittet er ein av dei kortaste biografiane som er skrivne om Ivar Aasen. I avtalen er bøkene det viktigaste. Det er dei som skil seg ut og blir skilde ut i språket. Bøker, skrifter og bohave blei samla i 25 kolli og sende kysten rundt med dampskipet «Orion» i desember Ivar Aasens bokhylle Ivar Aasen-tunet, foto Laila Walseth Lid Om bord var også fire bokhyller etter Ivar Aasen. Då steinhuset var under bygging, føreslo Jon Aasen å montere glasdører på hyllene og fylle dei med bøker. I staden laga ein nye bokhyller. Aasen konstaterte då at «dei gamle bokhyllone til Ivar Aasen trengst ikkje, so dei vert no upphengde i budi». 41 Sommaren 2000 blei to slike bokhyller henta ut frå stabburet i Aasen-tunet. Kvar dei to andre blei av, er uvisst. Som så ofte før hadde Jon Aasen regien då boksamlinga skulle registrerast. 42 Han tok i august 1943 kontakt med Harald Tveteraas ved Universitetsbiblioteket, og Tveteraas «lova aa senda ein kyndig mann aa ordna med flytting av biblioteket». Byggjeleiaren Karl Straume såg gjerne at arbeidet blei utført gratis, men den sida av saka nemnde ikkje Aasen. Han som skulle ordne og registrere samlinga, var Kaare Haukaas. 43 Det tok si tid før han kunne kome, og i mellomtida tok Aasen til orde for at dette måtte no lokale krefter kunne gjere like godt. Ikkje tale om, sa Straume, her trongst «ein heilt kunnig biblioteksmann». Endeleg, i august 1945, kom Haukaas, med kona som 40 Sendinga forsikra for 1500 kr, som i 2012-verdi svarar til kr. Dette er rekna ut med konsumpriskalkulatoren til Statistisk sentralbyrå, lesedato Dampskipet «Orion» tok berre kr 1,70 for frakta 118 kroner i 2012-verdi. Tala frå 1896 er henta frå Jens Kåre Engeset: «Frå Holbergsgate i Kristiania til Åsen», Møre-Nytt og Jens Kåre Engeset: Glimt frå soga til Ivar Aasen-museet , Ørsta Karl Straume i dagbok for byggjenemnda, innførslar og september 1945, arkiv Ivar Aasen-tunet. 42 Avsnittet byggjer på Karl Straumes dagbok for byggjenemnda, arkiv Ivar Aasen-tunet. 43 Kaare Haukaas ( ) blei tilsett på Universitetsbiblioteket i 1937 og var fakultetsbibliotekar ved Universitetet i Oslo frå I ein nekrolog skreiv Pål A. Bertnes mellom anna: «Hans lidenskapelige dyrking av landsmålet, samtidig som han i humoristiske vendinger overdrev målsaken, var karakteristisk. Med Kaare Haukaas har norsk bibliotekvesen mistet en av førre generasjons bibliotekarer, der hjernen var den største katalogskuffen» (Aftenposten ). 12

13 sekretær. 44 Tida var knapp, og den lista som blei laga, har sine feil og manglar. Ventetida korta biletkunstnaren Straume med å lage ex libris-merke for samlinga. 14. Lokk på bokkasse Ivar Aasen-tunet, foto Laila Walseth Lid Boksamlinga er blitt flytta tre gonger etter at Aasen døydde. Frå Holbergs gate til Hovdebygda, frå Gamlemuseet til Steinhuset, frå Steinhuset til hovudbygningen. Då Gamlemuseet blei rydda før opninga av Ivar Aasen-tunet i 2000, dukka historia opp att på sin måte. Borte i eit hjørne var det eit stort hol i golvet. Over det holet låg ei treplate. Då plata blei snudd, viste det seg å vere lokket til ein av bokkassane som var blitt sende frå Kristiania i desember Merkelappen var der enno. «M. Aarflot, Volden» stod det, innhaldet var «Bøker», og det var kasse nr. 5. Kanskje var det blitt lagt der då boksamlinga blei flytta frå Gamlemuseet til det nye Steinhuset i Kanskje hadde det lege der endå lengre. Eller ikkje så lenge i det heile. 15. Merkelapp på lokk Ivar Aasen-tunet, foto Laila Walseth Lid Papir for meir enn arbeid Då presten Møller gjesta Aasen, ville Aasen gi han ei bok. Møller skreiv seinare at det visst var Symra han skulle få. Aasen leita, men fann inga bok. «Bøkerne voks han yver hovudet no», konstaterte gjesten Det går fram av Karl Straumes dagbok at samlinga blei registrert frå til Karl Straume, Ivar E. Ryste og Jon Aasen bar alle bøkene opp i nybygget og , skriv Karl Straume i dagboka for byggjenemnda, arkiv Ivar Aasen-tunet. 46 Halfdan Møller, same staden. 13

14 Til no har det vore vanleg å seie at boksamlinga inneheld over 2400 band. Det talet inkluderer aviser og periodiske skrifter. 47 Ei ny oppteljing viser at Ivar Aasen hadde 1775 bøker. 48 Kor mykje er 1775? Om lag det same som er att på Aulestad etter Bjørnstjerne Bjørnson, mindre enn samlinga til Alexander Kielland og mykje mindre enn dei meir enn 9000 bøkene etter Sigrid Undset. 49 Komplete årgangar av tidsskrift, blad, aviser er det så som så med. Det er som om han har skaffa seg det han hadde bruk for. I Aasen-samlinga finst det dermed nummer frå 129 avisårgangar, 205 årbøker og 279 tidsskriftårgangar. Det er mykje. Han tok vare på eitt eller fleire nummer av desse til saman 613 årgangar av 106 ulike publikasjonar som var redigerte på åtte språk landsmål, dansk.norsk, dansk, svensk, islandsk, tysk, fransk og engelsk. Ikkje rart det var trongt om plassen der han budde. Det skreiv han likevel ikkje noko om. Ved fleire høve klaga han over gatestøy og ståk frå naboar, og at det var kaldt, men 47 Kirsti Langstøyl har hjelpt med biblioteklfaglege avklaringar om omgrep og reknestykke. I omtalen av boksamlingar kan bruk av ulike omgrep gir misvisande grunnlag for både oversyn og jamføring med andre samlingar. Nynorsk kultursentrum har sidan 2000 brukt dei sentrale omgrepa slik: «Omgrepet titlar dekkjer både enkeltbøker, verk som inneheld fleire band, tidsskrift, fotografi, originaldokument, arkiveiningar og enkeltgjenstandar. Talet på titlar gir avgrensa informasjon om kor store samlingane er fysisk. Vi bruker difor i nokre samanhengar også omgrepet band/eksemplar, der vi til dømes tel med enkelteksemplar av særprent, enkeltårgangar av aviser, tidsskriftnummer m.m. Opplysningar som gjeld eitt eksemplar av eit dokument blir kalla ein dokumentpost og blir identifisert av eit DOKID. Talet på DOKID svarar til talet på eksemplar som er registrert i basen» (Årsmelding og rekneskap 2005, s. 16 f.). Tala for band og titlar vil ikkje stemme i denne saka fordi Kaare Haukaas var inkonskvent. I nokre høve brukte han eitt nummer for fleirbandsverk, i andre høve til dømes tre nummer for kvart band i eitt trebandsverk. 48 Tala byggjer fullt ut på dokumentasjonen i Kaare Haukaas: Lista yver Ivar Aasen-boksamlingi, I 2004 gjekk dokumentasjonsleiar Eirik Helleve og bibliotekleiar Kirsti Langstøyl i Ivar Aasen-unet gjennom heile samlinga og jamførte med innførslane hos Haukaas. Dei fann mange avvik. Det viktigaste funnet oppsummerte dei slik i eit internt notat : «Katalogen har 2402 nummer. Under nokre av desse nummera kan det vera fleire fysiske hefte ei rask (og så langt uoffisiell) teljing viser at det er 480 hefte som manglar merking. Ved andre høve er fleire nummer samla i eitt band, men ikkje i like stort omfang. Me kan trygt gå ut frå at talet på fysiske bøker i Aasen-samlinga er minst 2800.» Det er særleg periodika som er usystematisk merka. 49 Om boksamlinga på Aulestad skriv Bente Forberg ved Lillehammer Museum i e-post : ««Pr i dag er 910 poster lagt inn i BIBSYS. Fordi det lages egne objektposter på flerbindsverk, stemmer ikke dette antallet med fysiske bind i museet. Det er flere poster i basen enn antall bind. Det gjenstår ca 570 bøker å registrere. I tillegg kommer periodika og musikktrykk som foreløpig ikke er registrert.» Alexander Kielland laga i 1878 ein katalog over bøkene på Ledaal som enda på 2931 titlar. Det meste var arv, og svært lite skreiv seg frå tida etter 1840 (Elisabeth Eide: «Norske boksamlinger på 1800-tallet», Nordisk tidsskrirft for bok- och bibliotekshistoria 2006, 2007, s.91). På Bjerkebæk er det registrert 9122 bøker i Undset-samlinga (Astrid Stuve, Lillehammer Museum i e-post ). 14

15 verken i brev eller dagbøker nemnde Aasen nokon gong at han hadde for mykje papir og bøker rundt seg. Det er som om den tanken aldri slo han. Dei såkalla årbøkene i samlinga er almanakkar. Det ordet gir misvisande assosiasjonar for lesarar av i dag. I Aasens samtid var almnakkar alt frå nytteprosa om ver og vind til underhaldningslektyre Cassell s Illustrated Almanack 1887 Ivar Aasen-samlinga, katalognr , Ivar Aasentunet Å undersøkje alt dette har ei ulempe. Den slags fører til at ei tankestor setning frå 1990-åra må strykast. Då sa Oddvar Vasstveit at Ivar Aasen truleg ikkje kasta eit papir i vaksen alder. Han sikta nok til papir som kunne brukast som skrivepapir, men no er det iallfall mogleg å slå fast at jo, Aasen kasta papir i vaksen alder. Det finst fleire døme på det. Våren 1871 betalte han abonnement for bladet Andvake, og han må ha fått minst eitt nummer. To månader etter betalinga sa Ivar Aasen opp bladet og kvitta seg med resten. Det er iallfall ikkje å finne i boksamlinga hans. 51 Avisa heimanfrå følgde han med i, men i samlinga er der berre nokre få årgangar, og dei er jamvel frå tida før han la ut på alle reisene sine. Det må bety at då han busette seg i Kristiania, hadde han med seg aviser som var nesten 20 år gamle. Dei var viktige for han, elles hadde han ikkje gjort det. Den 6. januar 1849 publiserte han den første teksten på landsmål, og det gjorde han i Morgenbladet. Den avisa tok han ikkje vare på. Før Ivar Aasen døydde i 1896, var det i alt skipa åtte aviser som blei redigerte på landsmål. Dei finst alle saman i Aasen-samlinga. Dermed er det nesten like mykje landsmålaviser som dansk-norske aviser i samlinga hans. Det 50 Cassell s Illustrated Almanack 1887 inneheld mellom anna kalendatium, liste over marknader i England, oversyn over kongefamilien, portosatsar, parlamentssesjonane i 1886 og «Notable Men of the Year». 51 Ivar Aasen i udatert brev til Andvake, sendt , Brev og Dagbøker, II, Oslo 1958, s. 105 f.; jf. innførslar i dagboka og

16 han fekk tak i av landsmålsskrifter, tok han vare på. Dei dansk-norske samla han meir vilkårleg. Kunne ein då seie at han kasta dansk-norsken og tok vare på landsmålet? Nei. Eg seier det likevel. Ivar Aasen tok vare på tyske skjemteblad, franske celebritets- og dameblad, engelske illustrerte, danske og svenske folkekalendrar, norske årsalmanakkar, islandske tidsskrift, dansk-norske nyheitsblad, nynorske barneog ungdomsblad, og aviser som det passa seg. Boklista hans vitnar også om at jamt fleire viktige bøker kom ut i Kristiania. Av språkfaglege bøker var ein del utgitt i Sverige, men elles har svenskeunionen sett lite preg på boksamlinga hans. Almanakkane var nytte og tidtrøyte, bøkene og tidsskrifta var fag, avisene var samtidsorientering. Bøker i eit heilt liv Ivar Aasen hadde bøker for eit heilt liv, og han levde lenge nok til å få brukt mange av dei. Av dei nær 1800 bøkene var bort imot halvparten innanfor språk og litteratur. Då reknar eg bøker med og om folkeminne til litteraturdelen. Det var som venta. Tre andre grupper skil seg ut: historie, folkeminne og geografi. Då Ivar Aasen i 1843 rekna opp bøkene sine, var nesten halvparten bøker med religiøst innhald. 52 I den boksamlinga han let etter seg, utgjorde derimot bøker med religiøst innhald berre 6 %. 52 Stephen J. Walton: Ivar Aasens kropp, Oslo 1996, s

17 17. Lesebok i Landsmaalet. Ved Olav Paulsson, 1869 Ivar Aasen-samlinga, katalognr. 273, Ivar Aasen-tunet Der var bøker om det meste, frå det fagleg sentrale til det litterært kuriøse. Boksamlinga vitnar om eit menneske som var breitt orientert og som interesserte seg for kva det skulle vere også utanom sitt eige fag. Han søkte mot det allvitande, men hadde ingen ting felles med den fattige bonden i Grimmeventyret Dr. Allvitande som fekk det rådet å kjøpe seg ei abc-bok og kle seg som ein dokter så folk skulle tru han var både rik og klok. Ingen trudde Aasen var rik, mange forstod at han var klok. Ivar Aasen hadde dei viktige bøkene av dei viktige forfattarane. Skjønnlitterære forfattarar som Giovanni Boccaccio og Robert Burns, Petter Dass og Johan Wolfgang von Goethe fekk alle hylleplass hos Aasen. Det gjorde også presten Knud Leem, teologen Martin Luther, filosofen Marcus Jacob Monrad, geografen Siegwart Petersen, lærebokforfattaren Nordahl Rolfsen, topografen og teologen Hans Strøm, sosiologen Eilert Sundt og nordlysforskaren Sophus Tromholt. Aasen kom frå eit haugianarmiljø i Ørsta, og få selde fleire bøker i Noreg på 1800-talet enn Hans Nielsen Hauge. Denne forfattaren er ikkje å finne i Aasen-samlinga. 18. Harriet Beecher Stowe Teikning av Francis Holl ca. 1855, National Portrait Gallery, Wikimedia Commons Både papir, skrifter og bøker er altså blitt borte. I 1853 kjøpte Ivar Aasen Uncle Toms Cabin av Harriet Beecher Stowe, utgitt i USA året før. Den boka las han i dagane som følgde. 53 Boka er ikkje med i boklista som Haukaas laga. Å sjå til manglar også ei bok som Ivar Aasen fekk av «den historiske Forening» i oktober Dei gav han Nordlands Trompet av Petter Dass. 54 Noka eiga utgåve av denne boka finst ikkje i samlinga, men det gjer trebandsutgåva 53 Ivar Aasen i dagboka Ivar Aasen i dagboka

18 Samlede Skrifter frå Første heftet i det verket var nettopp Nordlands Trompet, utgitt i oktober I samlinga er det 13 hefte av Deutsches Wörterbuch frå Brørne Jacob og Wilhelm Grimm tok til på ordboka i 1838, og andre fullførte verket i Wilhelm døydde i 1859, Jacob i 1863, under arbeidet med ordboksartikkelen «Frucht». Ivar Aasen høyrde om dødsfallet få dagar seinare og noterte det i dagboka. 56 Slikt nemnde han elles berre om dei han kjende. 19. Charles Dickens Robert William Buss: «Dickens Dream», 1875, en.wikipedia.org Få engelskspråklege verk har hatt større litterære og populærkulturelle ringverknader enn A Christmas Carol, utgitt 19. desember Den førsteutgåva kjøpte Ivar Aasen 25 år seinare i desember 1868 for 18 shilling, og han las boka 3. juledag. 57 Charles Dickens som var halvtanna år eldre enn Aasen, tok til å skrive denne romanen så seint som i oktober same året. Helsinga «Merry Christmas» skriv seg truleg frå 1500-talet, men fekk med denne boka sitt språkfeste, same året som det første kommersielle julekortet blir laga. 20. En Stavangersk Cicerone Ivar Aasen-samlinga, katalognr. 791, Ivar Aasen-tunet Til dei lange reisene gjennom språket trong Ivar Aasen gode reisebøker. Dei hadde han mange av. Mange av dei skaffa han seg etter at han hadde gitt seg med det meste av reisinga. Kva skulle han med En Stavangersk Cicerone, med kart, utgitt i 1868, eller En bergensk Cicerone frå 1865, også den med kart? Han var i Stavanger i 1883, men der hadde han vore fem gonger før. 58 Dette var nok nytteprosa som kunne nyttast til meir enn reisehandbøker. Han las gjerne om 55 Ivar Roger Hansen i telefonsamtale Ivar Aasen i dagboka Ivar Aasen i dagboka og Ivar Aasen var i Stavanger i 1844, 1851, 1853, 1855 og 1858, jf. Ottar Grepstad: «Dette er Ivar Aasen»,

19 stader der han hadde vore, men også dit han aldri kom. The Railway anecdote book var i det minste ei bok å kjenne seg att i for ein som sjølv reiste og reiste. Skrifter på 13 språk Ivar Aasen hadde bøker og skrifter på 13 språk. 59 Han måtte lese tekstar på mange språk for å forstå det eine. Han var ein fleirspråkleg nordmannsom meistra mange språk og orienterte seg i verda den vide utan å krysse noka landegrense. Litt over halvparten av alle bøkene er skrivne på dansk eller det som med ein viss velvilje kan kallast dansk-norsk. Dei dansk.norske er skilde ut ved at dei aller saman er komne ut i Noreg, for skjønnlitteraturen at dei er skrivne av nordmenn % av bøkene er på tysk, 9 % på landsmål. Noka representativ boksamling er dette altså ikkje. Ivar Aasens faglege og personlege interesser står som eit fotavtrykk på boklistene. Intellektuelt sett orienterte han seg mot det tyske. Blant dei mange ordtaksamlingane hans er uvanleg mange nettopp på tysk. Utanom Aasens eigne verk inneheld boksamlinga hans 150 bøker på landsmål. Før 1860 fanst berre eit fåtal slike bøker. Mellom 1860 og 1890 kom det ut om lag 250 bøker på landsmål. 61 Det vil seie at Aasen hadde godt over halvparten av alle bøkene som kom ut på landsmål medan han levde. Han var ein europear, men som språkforskar var han indoeuropear. Av dei nordiske språka manglar finsk og færøysk. Til gjengjeld er 8 % av bøkene på islandsk eller norrønt. Bøkene på desse språka finst innanfor dei fleste 59 Dei 13 språka er: dansk, dansk-norsk, engelsk, fransk, gresk, islandsk, landsmål, latin, nederlandsk, norrønt, svensk, tysk og minst eitt slavisk språk. 60 Der er i alt 934 slike band i samlinga. I Aasens levetid var det berre eit gryande skilje mellom dansk og dansknorsk. I tabellen er dette skiljet formalisert ved at bøker utgitt på det alminelige bogsprog i Noreg er registrert som dansk-norske, medan bøker utgitt i København er registrerte som danske. Unntaket er dei skjønnlitterære forfattarane. Bjørnson, Holberg og Ibsen går her for dansk-norske forfattarar, ikkje danske. 61 Ottar Grepstad: Nynorsk faktabok 2005, tabell

20 emnegruppene. Aasen hadde jamvel innføringsbøker på islandsk om matematikk, kjemi og fysikk. Det er lett å seie at det nok ikkje var tilfeldig og at bøkene kom godt med i det historisk-språklege normeringsarbeidet hans. Det er berre det at desse bøkene stort sett kom ut etter at Aasen hadde avslutta hovudverka sine. 21. Bibelen, Det norske Bibelskap 1854 Ivar Aasen-samlinga, katalognr. 1090, Ivar Aasen-tunet Bibelen eller bibeldelar hadde han på ni språk dansk, dansk-norsk, engelsk, gamallatin, islandsk, landsmål, nederlandsk, svensk, tysk. 62 Av ordbøker hadde han godt over hundre. Alle desse ordbøkene dekkjer ei mengd språk. I alfabetisk orden: angelsaksisk, austfrisisk, dansk, engelsk, fransk, frisisk, gamaltysk, gresk, høgtysk, islandsk, italiensk, landsmål, latin, lågtysk, mellomhøgtysk, nederlandsk, norrønt, russisk, samisk, skotsk, spansk, svensk, tysk. I tillegg er der fleire ordbøker over ymse dialektar, norske så vel som utanlandske, og eit par ordbøker som meir uspesifisert dekkjer romanske og slavuiske språk. Han hadde jamvel både ordbok og lærebok i russisk, den siste frå Då er det heller ikkje så rart at to av manuskripta etter han er på kvar si side og ber tittelen «Russiske Bogstaver». 63 Bøker frå 250 år Å kjøpe bøker er noko anna enn å lese bøker. Aasen fekk meir i hus enn han sjølv sytte for. Mange gav han bøker og gjerne med dedikasjon. Derimot er det 62 Aasen skaffa seg den første utgåva av Bibelen som blei prenta i Noreg, i Ms. 4 o 915:23:9:8 og 9, Nasjonalbiblioteket, Oslo. 20

21 usannsynleg at han kjøpte mange bøker berre for å ha dei i hyllene sine. Til det var plassen for liten og nyttetenkinga for sterk. Dei skriftene han skaffa seg, dekkjer eit tidsrom på 250 år. Den eldste boka hans var frå Denne ordboka over talemålet i Sunnfjord var ein av dei første bøkene som blei prenta i Noreg. 64 I samlinga finst også hans eige eksemplar av Dagbladet med hans eigen nekrolog. Ettermiddagsavisa var på gata om lag tre timar etter at Aasen døydde. Bøkene kjøpte han då han hadde minst bruk for dei. Over halvparten av bøkene skaffa han då han hadde utretta det meste og skrive dei fleste av dei viktigaste bøkene sine. Eller: Tilveksten av bøker syner at han var fagleg aktiv så godt som livet ut, men på andre måtar enn ved å skrive. Noko liknande har andre peikt på før. «Det var seint før han fekk råd til å kjøpa bøker», skreiv Jon Aasen i ein brosjyre om Aasen-museet i januar Bokkjøp heng gjerne saman med personleg økonomi, det er så, men Ivar Aasen hadde fast, sikker inntekt frå staten like frå han var 37 år gamal, og han tok seg råd til å gå på byen nær dagstøtt. 22. Everybody s Pocket Cyclopædia Ivar Aasen-samlinga, katalognr. 7, Ivar Aasen-tunet (innlagd del av ei norsk avisside med påskrifta «Ivar Aasen, Holbergs G») Om lag 1400 bøker kan tidfestast. 66 Berre 5 % av dei kom ut før Vel 40 % skreiv seg frå tida , og nær 50 % kom ut mellom 1870 og I all hovudsak er mønsteret det same for ulike emne og sjangrar. Anten emnet er språk, litteratur eller historie, fordeler Aasens bøker seg ganske likt mellom dei ulike tiåra. Der er noko fleire bøker om geografi og religion som kom ut på og 1700-talet enn tilfellet er for historie, samfunn og naturvitskap. 64 Ivar Aasen gjorde sine merknader og rettingar til Christen Jenssøns Den norske Dictionarium eller Glosebog, som inneheld om lag tusen oppslagsord frå Sunnfjord (ms. 4 o 915:13, Nasjonalbiblioteket). 65 J. Aa. [Jon Aasen]: Ivar Aasen Museum, Ørsta 1950, arkiv Ivar Aasen-tunet. 66 For fleirbandsverk er berre utgivingsåret for band 1 registrert. 21

22 Utgivingstidspunktet seier noko om kor tidleg Aasen skaffa bøkene, men ikkje noko om kor seint han fekk dei i hende. Mønsteret er openlyst, men ikkje overraskande: Dei fleste bøkene var samtidslitteratur for Aasen. Først skreiv han bøker, så tok han til å samle på bøker. Var det slik? Ja, sei det. Ivar Aasen var iallfall ein god kunde for bokhandlane i byen. Ein del av bøkene fekk han. For somme var det viktig å gi han den nye boka si og med det bli viktigare på den litterære arenaen. For andre var det viktig å gi han bøker i respekt og takksemd, eller som vener. For nokre kunne det også dreie seg om utveksling av bøker eg får di, du får mi. Alle slike bokgåver ber nok ikkje givarens namnetrekk. 165 av bøkene er utstyrte med dedikasjonar frå forfattarar, kollegaer, forleggjarar eller vener. Dei fleste er frå dansk-norske forfattarar, og han fekk fleire av svenske forfattarar enn av landsmålskollegaer Dedikasjon frå A.O. Vinje i A Norseman s View Ivar Aasen-samlinga, katalognr. 830, Ivar Aasen-tunet Dedikasjonane er på mange språk. Elias Blix dediserte ei utgåve av Nokre Salmar på dansk-norsk, A.O. Vinje skreiv på engelsk i A norseman s view of Britain, og gudbrandssdølen Ivar Blekastad signerte «Aat Ivar Ivar med innerle takk». 68 Slike personlege signaturar er formelfaste i skrivemåten, men variasjonen syner også at skriftspråket enno ikkje har festna seg. Grimm og Rask var viktige for Aasen i bokform, men fagleg hadde han meir å gjere med svenske enn med danske kollegaer. 69 I språkbøkene er det flest dedikasjonar frå svenske og tyske kollegaer. Han fekk også dediserte eksemplar frå meiningsmotstandarar som Knud Knudsen og Johan Storm. «Hr. I. Aasen av dei 165 bøkene er frå dansk-norske forfattarar, 49 frå svenske, 21 frå landsmålsforfattarar. Nær to tredelar av bøkene med signatur, 95 i alt, er språkbøker. 68 Det går fram av dagboka at Vinje gav han boka si Den boka Aasen fekk av Blekastad, var Soga fraa Sinklar og Skottom, utgitt Kjell Venås presenterer nokre av desse svenske fagfolka i Då tida var fullkomen, Ivar Aasen, Oslo 1996, s. 439 ff. 22

23 venskabeligst fra Forfatteren», skreiv Knudsen i Haandbok i dansk-norsk Sproglæse i I 1878 fekk han Det norske Maalstræv av den sterke meiningsmotstandaren Johan Storm, som «Herr Stipendiat Ivar Aasen med Høiagtelse fra Forf.» Dedikasjon frå Johan Storm i Det norske Maalstræv Ivar Aasen-samlinga, katalognr. 247, Ivar Aasen-tunet Dette vitnar at eit fagmiljø hadde danna seg og at der var eit miljø for fagleg meiningsutveksling og fagleg sjølvforståing. Først og fremst blei han sett på som språkforskar, og der var han heva over den politiske kritikken. I 1878 fekk han også Maalreisningen her hjemme, belyst fra udlandet av den norske målmannen Hans Ross, utan dedikasjon. 71 Ivar Aasen fekk færre bøker i det tidsrommet han sjølv kjøpte mange bøker. Av bøkene han samla seg, ser det ut til at han sjølv kjøpte åtte av ti. 72 Difor seier samlinga hans mykje om kva han sjølv interesserte seg for. Ord til låns Det har vore skrive at han lånte mange bøker. Det stemmer at han lånte bøker og at han gjorde det både hos vener og på bibliotek, ikkje minst Universitetsbiblioteket. 73 Det biblioteket låg midt i byen, ved Christiania Torv, 70 Ivar Aasen i dagboka Jf. Ivar Aasen i dagboka Boknr. 873 og 874 i katalogen viser ein lite kjend bokserie frå Elilio Castelar: Monarki elder Republik er oppført som «Folkelesna. No 1.» Dete skriftet er med i bibliografien i Birger Risnes: Olaus J. jørtoft, Oslo Det er derimot ikkje Benjamin Franklin: Vegjen te Rikdom. Elde Gamle-Fattig-Rikkard paa Norsk. Korleis ska ein fara aat aa verte rik og vis og lukkeleg, ved O.J. Fjørtoft. Risnes har derimot med eit anna skrift i serien, som ikkje finst i Aasensamlinga. Det kom altså minst tre nummer i serien Folkelesna. 73 Frå slutten av 1830-åra planla og teikna Christian Heinrich Grosch universitetsbygningar på den adressa som no er Karl Johans gate 47. Universitetsbiblioteket flytta inn i Domus Bibliotheca i Der var det plass til band. Ei lov om pliktavlevering var blitt innført i 1815, men denne blei oppheva i 1839, og ei ny kom først i Dette kan ha gått ut over systematikken i tilvekst i dei tiåra då Aasen hadde mest bruk for biblioteket. 23

24 dei første åra han budde i byen, og frå 1851 i ein av dei nye universitetsbygningane ved Karl Johans gate. 25. Universitetsbiblioteket i Rådmannsgården Museet for universitets- og vitenskapshistorie, Universitetet i Oslo Nokon storlånar kan han ikkje kallast. Han kjøpte eller fekk mange fleire bøker enn han lånte. Med fem års mellomrom er alle lån registrerte i perioden Alle lån er neppe med, for i dagboka skreiv han ikkje alt han gjorde og knapt noko av det han tenkte. I dei åtte åra som er kartlagde, lånte Ivar Aasen i alt 70 bøker. I 1863 noterte han 17 boklån, i 1873 berre eitt. Kvart av dei åra kjøpte han mange fleire bøker enn han lånte. Som boklånar gjorde han det så mange fagfolk har gjort seinare. Han lånte periodiske skrifter og bøker med spesialinformasjon om emne han arbeidde med. Når han var som travlast, lånte han lite. Ivar Aasen lånte kanskje mange bøker for si tid, men dei lånte bøkene var berre ein del av kunnskapsgrunnlaget hans. Han lånte ikkje fleire bøker då han kjøpte få bøker enn då han kjøpte mange. Til no har det gjerne vore sagt at Aasen ikkje hadde råd til å kjøpe særleg mange bøker før seint i livet. 74 Eg trur grunnane var meir praktiske og faglege enn økonomiske. Han hadde ei sikker inntekt frå 1850, og vel kunne han klage over kulde og helse og støy, men pengesut hadde han berre då han eit par gonger måtte ventar på pengar på langreisa i 1840-åra. Før 1847 var han lite bufast, og då kunne det vere praktisk å unngå kassar med bøker. Han kjøpte minst då han reiste som mest. Det kan vere at han då måtte prioritere reisekostnader. Det første tiåret i Kristiania budde han på små flater og flytta ofte. Då var det så trongt om plassen at han hadde nok papir å halde styr på. 74 Kaare Haukaas framheva dette i forordet til Lista yver Ivar Aasen-boksamlingi i 1946: «Det vart seint fyrr han fekk slike livskår at han kunne kjøpa dei bøkene han trong» (s. VII). I seinare år er same synspunktet blitt referert av mellom andre Terje Aarset: «Det gjekk lenge før han såg seg råd med å kjøpe sine eigne bøker» («Rapport om bruken av FoU-midlar, brev til Møre og Romsdal høgskulestyre , s. 10). 24

25 Fagleg var behovet avgrensa i tida fram til han hadde ferdig Norsk Grammatik i Det viktigaste lesestoffet var nedteikningane og skriftfestingane frå dei mange reisene gjennom språket. I 25 år arbeidde han mest med å finne språklege mønster og skape orden i all skriftfesta tale. Det var ikkje bøker han trong, men tid. I den mest intense arbeidsperioden hadde ikkje Ivar Aasen tid til å lese så mykje av kva andre hadde skrive. Han hadde meir enn nok med å oppdage mønstera i det folk hadde sagt til han. 26. Interiør Universitetsbiblioteket i Domus Bibliotheca, Karl Johans gt Museet for universitets- og vitenskapshistorie, Universitetet i Oslo Ivar Aasen var ein samlar, sa Jon Aasen i Han tok vare på alle ting, «fyrst og fremst alt som var prenta». 75 Var han ein samlar? Framferda hans røper iallfall mange av dei trekka som den pasjonerte bokkjøparen ikkje kan løyne i lengda. Han nytta høvet til gjere nokre kjøp då bokhandlar Peder Benthin i Kristiania i alders år opna eit restsal. 76 Han fekk tilsendt katalogar, var jamt innom bokhandlar, følgde godt med. «Intet nyt», noterte han etter ein tur på biblioteket. 77 Ivar Aasen kjøpte både det han hadde bruk for og det han hadde lyst på. Difor skaffa han seg like gjerne den engelske forfattaren Isaac D'Israelis Curiosities of Literature som P. Möllers Ordbok öfver halländska landskapsmålet. 78 For han var ikkje bøker eit samleobjekt, langt mindre ei pengeplassering. Likevel sat han til slutt med ei så stor samling bøker og skrifter at bokhistorikaren Elisabeth Eide karakteriserer den som ei av dei store boksamlingane på 1800-talet Henrik Straumsheim: «Intervju med Jon Aasen», Ørsta Avis Intervjuet blei send i NRK Ivar Aasen i dagboka Ivar Aasen i dagboka Ivar Aasen i dagboka og Verket av D Israeli kom ut i fem band og i tre band i Möllers bok kom ut i Elisabeth Eide ved Nasjonalbiblioteket i Oslo i samtale Etter planen gjer ho i 2012 ferdig eit stort bokhistorisk manuskript om boksamlingar i Noreg på 1800-talet. Nokre av desse samlingane presenterte ho i artikkelen «Boksamlinger i Norge på 1800-tallet: lærde, leste, underholdende og dekorative», i Svein Engelstad (red.): Bokhistoriske foredrag. Festskrift til Jan Erik Røed, Oslo 2007, s Der omtalar ho mellom andre politikaren, omsetjaren og entreprenøren Jacob Aalls samling på om lag 4300 nummer og kjøpmannen Broder Lysholm Knudtzons samling på vel 2000 band. 25