Arkeologisk registrering

Transkript

1 Arkeologisk registrering 2014/10600 Fv109 utviding Fredrikstad kommune Jan Berge

2 FIGUR- & VEDLEGGSLISTE Nr: Skildring: Kjelde: Framside Sjakt 1 med A8 i forkant. I bakgrunnen ser vi Østfoldhallen og XXL. Mot SV / JB Figur 1 Plassering av planområdet, markert med raud pil. askeladden.ra.no Figur 2 Plangrensa. Multiconsult Figur 3 Funnområdet markert med gult. Google Maps Figur 4 Nærliggande kulturminne. askeladden.ra.no Figur 5 Kristian avdekker A2 i sjakt 1. Mot VNV / JB Figur 6 Kart over sjaktene 1-5 og anleggsspora. Arc MAP / JB Figur 7 Sjakt 1 med A1 markert. Mot VNV / JB Figur 8 A1 plan. Mot NV / JB Figur 9 A1 profil. Mot NV / JB Figur 10 A2. Mot N / JB Figur 11 A7 & 8. Grøfta er streka opp. Mot A / JB Figur 12 A34-47, siste anlegga i sjakt 1. Mot VNV / JB Figur 13 Kart over funnområda. Arc MAP / JB Figur 14 A68 plan. Mot NNA / JB Figur 15 A70 plan. Mot NNA / JB Figur 16 Kart over funnområde 1 og anleggsspora Arc MAP / JB Figur 17 Sjakt 2 med A Mot VNV / JB Figur 18 Sjakt 2 med A67-71 markert. Mot A / JB Figur 19 Sjakt 1 med A3 markert. Mot S / JB Figur 20 Kart over funnområde 2 og anleggsspora Arc MAP / JB Figur 21 Sjakt 3 med A diverse grøfter avmerkt / JB Figur 22 Kart over funnområde 3 med anleggsspora Arc MAP / JB Figur 23 F.nr. 10, gullberlokk, funne av Tom Knigge med metallsøkar i utkasthaug ved A / JB Figur 24 ID215977, gullberlokk frå Borge i Fredrikstad / TC Figur 25 ID137690, gullberlokk frå Østby i Rygge / TC Figur 26 Sjakt 1 med A7-12 i funnområde 3 markert. Mot SA / JB Figur 27 Kart over funnområde 4 med anleggsspora Arc MAP / JB Figur 28 Sjakt 1 med A35-44 markert. Mot N / JB Figur 29 Sjakt 1 med A21-33 markert. Mot NV / JB Figur 30 Sjakt 2 med A48-52 markert. Tom svingar søkaren i bakgrunnen. Mot SA / JB Figur 31 Sjakt 5 med A84-91 markert. Mot SA / JB Figur 32 Keramikkfunna F1, 9 & / JB Figur 33 Kart over lokalitetsavgrensinga og funnområda. Arc MAP / JB Figur 34 Kristian jobbar med sjakt 2. Stemningsbilete mot SSV / JB Vedlegg 1 Anleggsliste. JB Vedlegg 2 Funnliste. JB Vedlegg 3 Vedartsanalyse. Thomas S. Bartolin Vedlegg 4 Kalibrasjonskurve A1. Beta Analytic Vedlegg 5 Kalibrasjonskurve A6. Beta Analytic Vedlegg 6 Kalibrasjonskurve A8. Beta Analytic Vedlegg 7 Kalibrasjonskurve A48. Beta Analytic Vedlegg 8 Kalibrasjonskurve A91. Beta Analytic Vedlegg 9 Tom Knigge med sin gullberlokk! / JB 2

3 R A P P O R T F R Å A R K E O L O G I S K R E G I S T R E R I N G Kommune: Fredrikstad Gardsnamn: Omberg nordre Gnr./bnr.: 731/1 Høgde over havet: moh Oppdragsgjevar: Statens vegvesen Region Øst Adresse: Postboks 1010 Nordre Ål 2605 LILLEHAMMER Namn på sak: Fv109 utvida planområde Saksnummer: 2014/10600 Registreringsperiode: Haust-vinter 2017 Ved: Jan Berge & Morten Bertheussen FAGLEGE KONKLUSJONAR: ASKELADDEN ID: Ingen funn: X Funn av automatisk freda kulturminne: Lausfunn ikkje automatisk freda: Forenkla dispensasjon utgraven: Frå før kjente kulturminne: Stikkord: Kokegroper, groper, keramikk, gullberlokk eldre jernalder Figur 1. Plassering av planområdet, markert med raud pil. 3

4 BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA Det er varsla utvida planområde for fylkesveg 109 i Fredrikstad kommune. I varselet er det to stadar utvidinga gjeld; langs Evjebekken mellom jernbanelinja og Glomma og rett sør for godsterminalen ved Valle. Det vil vere behov for ei arkeologisk registrering innanfor den nordlege utvidinga av planområdet (rett sør for godsterminalen til Valle). I nærområdet er det kjent fleire felt med busetnadar frå jernalder og helleristningar. Det er difor truleg at det kan skjule seg arkeologiske kulturminne innanfor sjølve planområdet. Ut i frå denne kunnskapen og områdets topografi, fann fylkeskommunen det naudsynt med ei arkeologisk registrering i området før det kunne gjevast ei endeleg fråsegn i saka jf. kulturminnelovas 9. Figur 2. Plangrensa. OMRÅDESKILDRING Figur 3. Funnområdet markert med gult. 4

5 Det undersøkte området er eit høvesvis flatt parti mellom Bjørnengveien, Ombergveien og jernbanen. Glomma ligg ca. 230 meter mot aust. Rundt 400 meter mot vest er det ein ås med mykje nakent berg. Området er sterkt utbygd av både busetnad og industri/næringsbygg (Østfoldhallen ligg 760 meter mot sørvest, XXL ca. 130 meter mot vest). Sjølve det undersøkte området består berre av dyrka mark. KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Det er kjent til ein del busetnadsspor frå bronsealder og eldre jernalder i nærområdet, samt nokre gravfelt. Kulturminnearten som særleg dominerer funnbiletet i dette området er utan tvil dei mange helleristningsfelta. Figur 4. Nærliggande kulturminne. KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Askeladden ID: Kulturminnetype: Rekustad østre - her vart det fjerna fleire gravhaugar i Dikeveien busetnadsspor frå yngre bronsealder til førromersk JA, m.a. 5 treskipet langhus Rekustad østre bautastein, ein av tre som skal ha stått her. Funn av heilt glas frå romartid Hauge gravrøys Valle nordre helleristningsfelt Hauge vestre II helleristningsfelt Valle søndre gard Lokalitet 2 busetnadsspor frå jernalder Valle søndre gard Lokalitet 1 eldstad frå yngre romartid Bergfruelia 1 helleristningsfelt Omberg helleristningsfelt Valle søndre 1 helleristningsfelt Valle søndre 2 helleristningsfelt Nes 3 skålgropfelt. 5

6 Bergfruelia 2 skålgropfelt Omberg gravfelt av ukjent karakter omtalt i området, men detaljane er uklare Her skal det visstnok ha lege eit gravfelt spreidd ut over minst 300 meters lengde Haugeåsen gravfunn av ymse som det manglar særlege med detaljar på Fv 109 utviding Aktivitetsområde frå eldre jernalder. METODE & PERSONELL På denne undersøkinga vart maskinell flateavdekking nytta som registreringsmetode. Dette er den vanlegaste metoden arkeologane nyttar på dyrka mark. Vi opnar opp sjakter på om lag 3 m breidde med gravemaskin med flatt skjer på grabben og fjernar matjordlaget til vi kjem ned til undergrunnen. Denne vert reinsa fram med krafse og graveskei etter kvart der dette er naudsynt, og eventuelle førhistoriske strukturar som kokegroper, stolpespor, graver etc. vil vise seg som fyllskifte i undergrunnen. Som dokumentasjon vart det teke digitale foto. Sjakter og anlegg vart målt inn med CPOS RTK 3D-FIX oppløysing. Kartgrunnlag for innmålingane er WGS84_UTM32N. DELTAKARAR OG TIDSROM Utøvande aktørar i den arkeologiske registreringa var arkeologane Morten Bertheussen & Jan Berge frå Østfold fylkeskommune. Maskinførar var Kristian Berg frå Erling Grimsrud AS. Feltarbeidet vart utført november-desember Figur 5. Kristian avdekker A2 i sjakt 1. Mot VNV. 6

7 UNDERSØKINGA Figur 6. Kart over sjaktene 1-5 og anleggsspora. Plangrensa var i det aktuelle området frå nordsida av vegen inn mot godsterminalen og 25 meter sørover. Eg skritta opp ca. 20 meter frå jordekanten og ut på jordet og rekna det som nokolunde innanfor kva eg hadde å boltre meg på. Det vart plass til 3 sjakter i breidda gåande nesten aust-vest. Det vart til saman 5 sjakter. Eg hoppa litt i mellom sjakt 3 og 4 fordi matjordlaget vart veldig tjukt. Det førte til at den nedgravne fiberkabelen som låg her vart eksponert før vi kom til undergrunnen. I same sjakta ligg òg ein høgspentkabel, som særleg Kristian var svært lite lysten på å sjå noko nærare til. Mellom sjakt 4 og 5 hoppa eg fordi undergrunnen i sjakt 4 var knallhard blåleire som var herja stygt av moderne aktivitet. Figur 7. Sjakt 1 med A1 markert. Mot VNV. 7

8 Under 10 meter inn i sjakt 1 dukka det fyrste fyllskiftet opp. Ein unseeleg liten klatt av ganske ljos grå, leire. Den skilte seg likevel klart ut frå den beige leireundergrunnen, hadde eit visst humusholdig preg og spreidde trekolbitar. Eg snitta strukturen, den var ganske grunn, men i denne prosessen dukka det opp eit par bitar keramikk, så openbart var det noko på gang her. Figur 9. A1 profil. Mot NV. Figur 8. A1 plan. Mot NV. Det vart likevel stille ei lita stund. Fyrst over 40 meter lengre mot vest dukka det opp ei svær grop på nesten 3 meter i diameter. Fyllmassen er grå til gråbrun humusholdig silt eller leire og ser mistenkeleg førhistorisk ut. Underleg nok lite kol å sjå, og det var heller ikkje noko i prøva eg tok ut. Gropa sin opphavelege funksjon er for meg heilt framand. Etter nye 15 meter dukka det opp nok ei grop, mindre denne gongen. Godt synleg trekol og litt skjørbrent stein, så det er ikkje utenkeleg at det skjuler seg ei kokegrop rett under overflata her. Funna låg spreidd her i sjakt 1. Det dukka opp ei grøft og eit par andre groper. Så gjekk det nesten 70 meter før det skjedde noko særleg att. A8 er ei kjempegrop på 4 x 3 meter. Fyllmassen er ganske klassisk gråbrun og humusholdig silt/leire, med innslag av trekol, skjørbrent stein og brent leire. Rett ved sidan av ligg ei typisk kokegrop og ei anna grop med bortimot same fyllmassen som A8. Inn og ut av strukturen går ei grøft. Det er ikkje råd å sjå forskjell på fyllmassen i gropa og grøfta. Eg undra meg ein del på kva dette kunne vere. Grøfta kan fylgjast 10 meter nedetter sjakta før den forsvinn under kanten. 8

9 Figur 10. A2. Mot N. Figur 11. A7 & 8. Grøfta er streka opp. Mot A. 9

10 Berre nokre få kokegroper låg spreidd bortetter sjakta vidare vest for A8. Etter ei funntom glipe på over 30 meter byrja funna å ta seg kraftig opp. I all hovudsak kokegroper, men òg andre typar strukturar. Nokre er tolka som store groper, men kan hende er det berre restar av kulturlag. Nokre få strukturar ser i plan ut som stolpehol. 35 anleggsspor låg pakka over ein strekning på rundt 50 meter. Så følgde nesten 30 meter med funntom undergrunn. Denne er i tillegg av ein anna form for leire, meir av blåleirevarianten som knekk opp i flak når grabben sklir over den. Dette er lågpotensiell undergrunn, og då det var att berre 20 meter til jernbanen var det dags å stogge. Figur 12. A34-47, siste anlegga i sjakt 1. Mot VNV. Sjakt 2 vart starta rett sør for enden av sjakt 1. Undergrunnen var like hesleg her, fram til vi kom på høgde med funnområdet. Då endra den seg til den meir gråbeige og lettgravne leira. Her dukka kokegroper opp på høgde med funnområdet i sjakt 1. Med unntak av kokegropa A63 er det funntomt i same del av sjakt 2 som i sjakt 1. På høgde med A8-12 dukka det opp ein liten samling strukturar i form av ei kokegrop, ei grøft og ei anna grop. Så vart det stille lenge. Vi passerte området med A2-6 utan å sjå noko meir. Fyrst 155 meter lengre mot aust frå siste funn, mot enden av sjakta, byrja det skje noko i form av strukturane A67-71, på høgde med A1. Sjakt 3 ligg nord for sjakt 1 og strekk seg frå aust mot vest. Det var ingen fleire strukturar på høgde med A1 i denne sjakta. Fyrst etter over 60 meter dukka det opp ei kokegrop, og rett etter fleire strukturar i form av grøfter, groper, moglege stolpehol og kokegroper. Desse ligg på høgde med A2-6. Resten av sjakta er tom. Vi passerte funnområdet med A8 etc., men måtte kaste inn handkledet grunna den djupe matjordlaget og den grunngravne fiberkabelen. 10

11 Sjakt 4 vart starta heilt i vest mot jernbanen, på høgde med sjakt 1 & 2. Undergrunnen var like kjip, og samstundes herja vilt med av moderne aktivitet. For ikkje å grave oss inne starta eg sjakt 5 i retning mot vest, litt over 20 meter frå sjakt 3. Etter kort tid dukka det opp til saman 8 strukturar, alle tolka som kokegroper. ID AKTIVITETSOMRÅDE Alt i alt er der altså funn bortimot over heile det undersøkte området. Eg har difor laga ein stor lokalitet av heile greia i Riksantikvarens database, Askeladden. Som vi ser av skildring og kart, kan eg likevel peike ut fire distinkte funnområde innanfor lokaliteten. Figur 13. Kart over funnområda. Funnområde 1 Figur 14 & 15. A68 & 70 plan. Mot NNA. Dette er funnområdet lengst mot aust, og omfattar dei 6 strukturane A1 + A A67 er i fyllmassen prikk lik A1, og ligg berre 8,5 meter lengre mot sørvest. A68-69 er stolpehol av den mindre typen på ca. 30 cm i diameter, medan A70 er i same storleiken som A1 og A67. Storleiken på området er ca. 157 m². Tre groper og tre stolpehol er tolkinga av anleggsspora. Dei er ganske like alle saman, så det er mogleg at A1 & 67 òg kan vere stolpehol. Det var ikkje store djupna på A1, men vi veit jau ikkje kor mykje som kan vere bortpløgd eller forsvunne på anna vis her. Matjordlaget er ikkje særleg tjukt. A71 er vanskeleg å tolke. Strukturen er noko utflytande og ikkje klart definert. Kanskje det er ei slags grøft, eller berre ein kulturlagsrest. Eg tok ut ei kolprøve frå A1 når eg snitta den. Resultatet viste at gropa er anlagt innanfor tidsrommet f. Kr., perioden vi kallar førromersk jernalder, den eldste delen av jernalderen i Norge. Dette samsvarar godt med den enkle brukskeramikken eg fann her. Kva funnområdet skal tolkast som er eg usikker på. Det kan vere busetnad i form av at det har stått ein førhistorisk bygning eller gardsanlegg her. Området mot sør og aust er ikkje undersøkt, så her kan det ligge fleire spor som kanskje vil kunne gje klarare svar på dette. 11

12 Figur 16. Kart over funnområde 1 og anleggsspora Figur 17. Sjakt 2 med A Mot VNV. 12

13 Figur 18. Sjakt 2 med A67-71 markert. Mot A. Funnområde 2 Det neste funnområdet ligg ca. 70 meter mot vest-nordvest og består av anleggsspora A2-6 + A Denne struktursamlinga på 17 anlegg er tolka som 5 grøfter, 5 groper, 4 kokegroper og 3 stolpehol, innanfor eit areal på rundt 744 m². Figur 19. Sjakt 1 med A3 markert. Mot S. 13

14 Figur 20. Kart over funnområde 2 og anleggsspora A Grøftene her er litt interessante. Vi kan starte med dei to lengst mot aust A74 og 78. A74 er berre ein liten stubb som er øydelagt i begge endar av respektive fiberkabel- og høgspentgrøftene. Breidda er rundt ein halvmeter. Sjølv om det er lite att av A74 kan vi ane at grøfta krummar seg. Det i seg sjølv er ikkje så artig, før vi då kikkar nærare på A78. Denne grøfta er ganske så identisk med A74 i farge, form og storleik. A78 er berre øydelagt i sørleg del av høgspenten, så her har vi litt meir lengde å gå på. Krumminga kjem difor mykje klarare fram. Grøfter med krumming får fort oss arkeologar til å tenke fotgrøfter til gravhaugar. Eg kan ikkje utan skugge av tvil påstå desse to grøftene er del av ei fotgrøft, men dersom vi teiknar ein sirkel inn mellom, så dei legg dei seg veldig passande rundt. Om dette er restane av ein gravhaug, så er det av den mindre varianten. Diameteren er på berre 6-7 meter. Grøfta A79 går i retning nesten nord-sør. Den sneiar borti A78 i sør, men grunna høgspenten som kjem her og vandaliserer begge, er det uråd å sjå nokon intern kronologi mellom dei. Kikkar vi over att til sjakt 1, så ligg jau der grøfta A4 som ein naturleg fortsetjing av A79. Vi har då ei lengde på minst 13 meter på desse to grøftene til saman. Kva for fenomen dei skal representere er eg usikker på. Lengda er heilt innanfor til å snakke om ei veggrøft, altså tilhøyrande ein bygning i form av eit langhus av ein eller annan art. I denne samanheng er det passande å ta opp stolpehola vi har her. Slikt høyrer òg ofte saman med bygningar. Dei moglege stolpehola A75-77 er ikkje nok til å seie heilt sikkert. Dei står ikkje i eit system som samsvarar verken med kvarandre eller grøfta, moglegvis med unntak av A77. Den kan for så vidt godt ha stått på innsida av ei veggrille. Som kjent gjer ein svale ingen sommar, så rådata er for mangelfulle. Har det stått ein bygning her, så er det openbart at den ikkje er samstundes med gravhaugen. Det er uråd for meg no å seie om høna eller egget kom fyrst i denne samanheng, men etter røynda vil eg tru gravhaugen er yngst. Det kan kanskje òg forklare kvifor det berre er innanfor sirkelen vi har bevart restar av stolpehol. Her har dei lege beskytta mot pløgsle av haugen lengre enn eventuelle stolpehol på barmarka rundt. Siste grøfta er A83. Den er lang og går på skrått over sjakta i retning aust-vest, øydelagt i austleg del av ei moderne grøft. Ser vi vidare i retninga den går mot vest, så linkar den seg elegant opp mot grøfta 14

15 som går gjennom A8. Det er difor truleg same grøfta. Den totale observerlege lengda av grøfta er då nesten 80 meter. Det er få førhistoriske strukturar som i seg sjølv har den lengda. Min beste teori på kva dette kan vere er moglegvis restane av eit tråkk - kanskje botnen i ein bortpløgd holveg - som så tilfeldigvis har gått over den store gropa A8. Figur 21. Sjakt 3 med A diverse grøfter avmerkt. Mot NA. Brorparten av strukturane i funnområde 2 er groper og kokegroper. Sistnemnde er det ikkje stort meir å seie om. A2 er ei stor grop på nesten 3 x 3 meter. Den ser førhistorisk ut, men det var ikkje noko trekol å finne i denne, sjølv om eg tok ut ei prøve med det som føremål. Kva funksjon den skal ha er difor ukjent. A3 er moglegvis ei kokegrop, medan A5 i verste fall berre er restar av eit kulturlag. A73 og A80 er lik dei andre større gropene i området, sjølv om sistnemnde går for mykje inn under sjaktkanten til at eg er heilt sikker på om det er ei grop i det heile. Det kan hypotetisk sett òg vere ein kulturlagsrest. Eg tok ut kolprøver frå A3 og 6. Den siste vart sendt inn. Resultatet viste at kokegropa er anlagt innanfor tidsrommet f. Kr., så førromersk jernalder her òg altså, og innanfor mesteparten av dateringa til funnområde 1. Funnområde 3 Rundt 40 meter lengre mot vest kjem vi til neste funnkonsentrasjon, beståande av dei 9 anlegga A A Funnområdet er på ca. 629 m². A8, 9 og 66 er tolka som groper, resten kokegroper. Kva funksjon gropene har er uvisst. Det kan vere at dei minste òg er kokegroper, eller eldstadar. A65 er ei grøft, som kryssar sjakta på nesten same vis som A4/79 i funnområde 2. Om det er restar av ei veggrille, eit tråkk, kulturlagsrest eller noko heilt anna er uvisst, men fyllmassen verkar forhistorisk. Eg tok kontakt med Tom Knigge, ein triveleg haldensar eg har hatt med på registreringar fleire gonger før, og som driv tungt i metallsøkarbusinessen på fritida. Berre eit lite hint om kor eg var, om han skulle få anden over seg og ha tida til det. Det hadde han, heldigvis får vi vel seie. Etter å ha sveipa rundt ei 15

16 Figur 22. Kart over funnområde 3 med anleggsspora stund, fekk han los i utkasthaugen til sjakt 1, på høgde med A8. Til vår begge si overrasking vil eg våge påstå, dukka det opp ein gullberlokk! Berlokken er eit hengjesmykke i gull og sylv frå eldre romartid (0-200 e. Kr.), forma som ein omvendt dråpe og dekorert med ein komplisert filigran- og granulasjonsteknikk. Figur 23. F.nr. 10, gullberlokk, funne av Tom Knigge med metallsøkar i utkasthaug ved A8. Dei fleste gullberlokkane finn vi på kontinentet og over heile Sør-Skandinavia. I Norge er det funne rett i overkant av 30 stykk, der rundt 1/3-del kjem frå Østfold. Dei to siste berlokkane av den klassiske typen herifrå er ein frå Borge i Fredrikstad (ID / C60402) og ein frå Østby i Rygge (ID137690). Borge-berlokken vart funne av ein privatperson på 1950-talet og innlevert av familien til ØFK hausten Ei analyse frå Kulturhistorisk museum viser at metallet består av ca gull og sylv, samt ein liten dash med kopar. Berlokken frå Østby vart funne med metallsøkar av Sven-Erik Thorstensen i mars Den er ikkje analysert på same vis enno, så edelmetallfordelinga i den og Tom sin er førebels ikkje kjent. 16

17 Figur 24. ID215977, gullberlokk frå Borge i Fredrikstad. Figur 25. ID137690, gullberlokk frå Østby i Rygge. No er ikkje konteksten heilt i vater på dette funnet, sidan det låg i utkasthaugen, men det var freistande der og då å spekulere i om funnet har noko med A8 å gjere. Kunne dette vere eit gravanlegg? Grunnlaget var ikkje det sterkaste, men sidan vi alt har mistanke om moglege graver i funnområde 2, så var jau sjansen absolutt til stades. Det sto og falt litt på dateringa av A8. Ei kolprøve herifrå daterte strukturen til tidsrommet f. Kr. Atter ei gong førromersk jernalder, og heilt på bølgelengde med dei to førre funnområda. Dette samsvarar dårleg med dateringa av gullberlokkar, som helst høyrer heime i neste periode. A8 er større 17

18 enn det vi vanlegvis forbinder med graver frå førromersk jernalder, så kva funksjon vi skal tolke gropa til, vert førebels opp til fantasien. Når det kjem til gullberlokken, kanskje er det så simpelt som at nokon har mista den då dei promenerte bortetter vegfaret her, om tolkinga av grøfta i A8 og A83 har hold? Figur 26. Sjakt 1 med A7-12 i funnområde 3 markert. Mot SA. Funnområde 4 Siste funnkonsentrasjonen, lengst mot vest, er òg det største i både areal og mengd. Funnområdet omfattar 58 anleggsspor, frå A13-62 og A84-91, og er på 1083 m². Kokegroper utgjer mesteparten av anleggsspora, med heile 42 stykk. Vi har òg 10 groper. Nokre av desse kan kanskje vere kokegroper, men fire av dei er tvilsamt det. A16 liknar stygt på A8 i fyllmassen. Vi har innslag av noko skjørbrent stein, brent leire og trekolbitar. Strukturen er stor og forsvinn inn under sjaktkanten, så det er ikkje råd å vite heilt korleis den artar seg. Den verkar å ha ein oval til firkanta/rektangulær form. Produksjonsanlegg, gravanlegg eller noko heilt anna? A21 er klarare i si ovale form, med innslag av eit par større stein, trekolbitar og konsentrasjonar av brent leire. A30 er òg stor og forsvinn inn under sjaktkanten. Klart førhistorisk fyllmasse, og kokegropa A29 verkar graven ned i anlegget. A31 ligg rett ved sidan av og er den største strukturen på feltet. Med over 7 meters lengd og restane forsvinn under sjaktkanten, så er det gjerne truleg at dette ikkje er ei nedgraving per se, men heller restane av eit kulturlag? Fyllmassen er tidvis ganske mørk grunna ein del trekol, og det er òg mykje skjørbrent stein her. Ikkje rart med tanke på alle kokegropene i området gjerne. Moglegvis er A30 òg eit kulturlag og skal gjerne henge saman med A31. Gropene A60 & 62 skil seg ut i form som avlange. Begge går inn i sjaktkanten. Det er mogleg desse skal tolkast som grøfter. Det kan sjå ut som dei krummar seg litt inn mot kvarandre. Kanskje er dei begge del av eit anlegg som ikkje er råd å ane omfanget av utan å utvide mot sør. Fyllmassen er òg meir leirete enn dei fleste andre strukturane i funnområde 4. Til saman 6 strukturar er tolka som stolpehol. Det har hovudsakleg med storleiken å gjere, dei er i cm diameteren. Alle er nokolunde like i fyllmassen; ljos grå til gulgrå leire med innslag av trekol. Det er ikkje noko sporbart system i stolpehola, dei ligg spreidd rundt mellom kokegropene. Så om det har stått langhus her eller noko anna stolpebasert er uråd å konkludere med. 18

19 Eg tok ut ei kolprøve frå A48, som er den fyrste kokegropa i sjakt 2 og den mest sørvestlegaste på den registrerte lokaliteten. Resultatet viste at kokegropa er anlagt i tidsrommet e. Kr., altså eldre romartid. Ei kolprøve frå kokegropa A91, som er det nordlegaste anlegget både i funnområdet og lokaliteten, vart datert til e. Kr., den påfølgande delperioden yngre romartid. Figur 27. Kart over funnområde 4 med anleggsspora Figur 28. Sjakt 1 med A35-44 markert. Mot N. 19

20 Figur 29. Sjakt 1 med A21-33 markert. Mot NV. Figur 30. Sjakt 2 med A48-52 markert. Tom svingar søkaren i bakgrunnen. Mot SA. 20

21 Figur 31. Sjakt 5 med A84-91 markert. Mot SA. KONKLUSJON Det undersøkte området sør for godsterminalen på Valle viste seg å vere høgpotensielt for automatisk freda kulturminne. Med unntak av einskilde tomme parti med undergrunn, var det funn over heile strekket mellom Ombergveien i aust og jernbanen i vest. Til saman 91 anleggsspor, fordelt på 52 kokegroper, 21 groper - der nokon kan vere kokegroper -, 12 stolpehol, 6 grøfter - der fleire nok høyrer saman og kan moglegvis vere både fotgrøfter og vegfar -, samt lausfunn av keramikk og ein gullberlokk. Lokaliteten hadde fire distinkte funnområder. Dei tre lengst aust hadde bortimot same dateringa til førromersk jernalder, og bør vel særleg sjåast som ein lokalitet. Det største funnområdet - lengst mot vest - har dateringar til romartid, og skil seg sånn sett ut. Det mest spesielle einskilde funnet var utan tvil ein gullberlokk. Den vart funne med metallsøkar sentralt i funnområde 3, men samsvarar dårleg med den førromerske dateringa vi har herifrå. Det er berre 60 meter frå funnstaden til funnområde 4 med romartidsdateringane. Om ein legg godviljen og fantasien til grunn, så støtter dette saman med tolkinga av A83 som eit vegfar - kanskje «mista»- teorien på kva gullberlokken gjer her? Elles er det såpass med udefinerte groper og nedgravingar i området at eg skal ikkje utelukka eksistensen av gravanlegg. To grøfter i funnområde 2 vart jau teoretisert rundt ei mogleg tolking som fotgrøft til ein bortpløgd gravhaug. 21

22 Figur 32. Keramikkfunna F1, 9 & 15. Figur 33. Kart over lokalitetsavgrensinga og funnområde. 22

23 SARPSBORG JAN BERGE Arkeolog Figur 34. Kristian jobbar med sjakt 2. Stemningsbilete mot SSV. 23

24 VEDLEGG VEDLEGG 1 ANLEGGSLISTE Anr: Sjakt: Type: Skildring: Mål: (cm) 1 1 Grop Oval, grå humusholdig leire, spreidde trekolbitar. F1 keramikk, F2 14 C ( ). 67x50x Grop Sirkulær, grå-gråbrun humushaldig silt/leire. Ein synleg hovudstor stein. Ikkje synleg 280x270 trekol. F3, 14 C-prøva viste seg å ikkje innehalde noko heller. 3 1 Grop Sirkulær. Gråbrun humus, trekolbitar, 1 skjørbrent stein synleg. F4 14 C. 80x Grøft Kryssar sjakta retning N-S. Øydelagt i S-del av moderne grøft. Trekolbitar samt litt skjørbrent stein. 5 1 Grop Svært spetta grå til ljos gråbrun humus med ljos gulgrå silt/leire. Spreidde bitar av brent leire. Markert med rett hjørne i A-del, meir utflytande i N og V. Går inn under sjaktkanten. <114x< Kokegrop Sirkulær, gråbrun humus, mykje trekol. F5 14 C ( ). 80x Kokegrop Sirkulær, trekol og skjørbrent stein. 115x Grop Oval, Grå til gråbrun leireblanda humus. Bitar av trekol, skjørbrent stein og brent 390x290 leire. Ei opptil 60 cm brei grøft går inn og ut av gropa i A og V. Dette viste seg seinare å kanskje vere same som A83 og er moglegvis restar av eit tråkk eller holveg. F7 14 C ( ). 9 1 Grop Sirkulær, Verkar å vere same type fyll som i A8. 150x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 110x Kokegrop Øydelagt av moderne nedgraving i V. Trekol og skjørbrent stein Kokegrop Sirkulær, noko dratt ut og herja av moderne rafs. Trekol og skjørbrent stein. 95x Kokegrop Sirkulær, trekol og skjørbrent stein. F11 14 C. 90x Kokegrop Oval, trekol og skjørbrent stein. 150x Kokegrop Sirkulær. Ljos gråbrun humusblanda leire med spreidde trekolbitar og skjørbrent stein. Desse er berre synleg i eine kanten. I midten av gropa er ein sirkulær kolflekk på 60 x 60 cm. 145x Grop I form og farge liknar denne stygt på A8. Ein del spreidde mindre stein, nokre 315x<200 skjørbrente. Òg spreidde bitar av brent leire og trekolbitar. Forma på anlegget verkar oval til firkanta. Går inn under sjaktkanten Stolpe Sirkulær. Ljos gråbrun humus silt/leire, med spreidde trekolbitar og bitar av brent leire. 35x Kokegrop Sirkulær. Trekol, skjørbrent stein, brent leire i gråbrun, leireblanda humus. 100x Kokegrop Sirkulær. Lik fyllmasse som A18. Delt i to av drensgrøft. F12 14 C. 80x Kokegrop Oval. Trekol, verkar veldig utpløgd, mykje gulgrå undergrunnsleire blanda i strukturen. 90x Grop Oval. Grå til gråbrun leireblanda humus, spreidd trekol, nokre konsentrasjonar av 250x170 brent leire. 2 store stein Stolpe Oval. Ljos gråbrun leire, spreidde trekolbitar. 35x Grop Oval? Lik A22 og for så vidt fleire andre anlegg i området. Går inn under 98x<70 sjaktkanten Grop Sirkulær. = A x Grop Oval. = A22. 55x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 100x Kokegrop Oval. Trekol og skjørbrent stein. 90x Kokegrop Sirkulær. Trekol. Går inn under sjaktkant. 100x< Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. Går inn under sjaktkant og er nedgraven i A30. 85x< Grop Gråbrun silt med noko trekol og skjørbrent stein. Går inn i sjaktkant. 300x< Grop Dette kan vere eit kulturlag og ikkje ei grop (noko som for så vidt au gjeld A30, mogleg dei eigentleg skal høyre saman). Går inn i sjaktkant. Mykje skjørbrent stein, tidvis ganske mørk gråbrun humus grunna mykje trekol. 700x< Kokegrop Sirkulær, lik A22. Ein del trekol. Kan vere anna type grop eller eldstad. 86x Kokegrop Sirkulær, trekol og skjørbrent stein. 120x Stolpe Firkanta. Lik A22 i fyllmasse. 32x25 24

25 35 1 Kokegrop Sirkulær, liknar på A32. 90x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 107x Stolpe Sirkulær, lik A22. 35x Kokegrop Sirkulær. Liknar A32, med både trekol og litt skjørbrent stein. 110x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 100x Kokegrop Herpa av drensgrøft, mesteparten ligg under sjaktkanten. Synleg trekol Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 100x Kokegrop Oval, lik A x Kokegrop Sirkulær. Trekol og mykje skjørbrent stein. 100x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 115x Kokegrop Herja og utflytande. Trekol og litt skjørbrent stein. 80x Stolpe Sirkulær, lik A22. 50x Kokegrop Oval. Lik A22 og fleire andre anlegg her. Skjørbrent stein i V-del. Ei drensgrøft går 140x120 tvers gjennom Kokegrop Oval, ganske utpløgd. Trekol og skjørbrent stein. F14 14 C (73-226). 165x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. Sneia av drensgrøft. 100x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. Snitta av same drensgrøft som ovanfor. 130x Kokegrop Sirkulær. Mykje trekol. 80x Kokegrop Utpløgd sirkulær. Trekol. Snitta av same drensgrøfta som A x Kokegrop Sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 160x Kokegrop Oval, utflytande. Trekol og litt skjørbrent stein. 130x Kokegrop Utpløgd, går inn i sjaktkant. Trekol og litt skjørbrent stein. 180x< Kokegrop Utflytande sirkulær. Trekol og skjørbrent stein. 80x Kokegrop Svært utpløgd. Trekol og skjørbrent stein. 100x Stolpe Sirkulær. Fylt med grågul leire, spreidde trekolbitar. Undergrunnen er her ljos gulgrå fin sand Grop Sirkulær. Grå leireblanda humus fyllmasse som så mange andre anlegg her. Mogleg dette er ei kokegrop. Brent leire og spreidd trekol Grop Grå leirefyll, stikk 140 cm ut av sjaktkanten, maks 60 cm brei. Mogleg grøft Kokegrop Sirkulær. Trekol og brent leire. Går inn i sjaktkant. 100x< Grop Går inn i sjaktkant. Liknar svært på A60. <75 lang, maks 40 cm brei Kokegrop Trekol og skjørbrent stein. Går inn i sjaktkant. <75x< Kokegrop Trekol og skjørbrent stein. Kutta av drensgrøft. Går inn i sjaktkant. 110x< Grøft Går tvers over sjakta retning N-S. Ca cm brei, 2-3 cm djup. Grå humushaldig leire med spreidde trekolbitar Grop Sirkulær. Grå humus silt/fin sand med trekolbitar og brent leire. 100x x35 80x Grop Oval. Prikk lik A1 i fyllmasse. 70x Stolpe Sirkulær. Grå humushaldig leire med spreidde trekolbitar. 32x Stolpe Sirkulær. = A68. 28x Stolpe Sirkulær. = A68 + ein nevestor skjørbrent stein. 67x Grop Rektangulær. Sjattert gråbrun, frå ljos gulgrå til mørk grå humus. Brent leire og spreidde trekolbitar. Går inn i sjaktkant. <260x Kokegrop Sirkulær. Delt av drensgrøft. Trekol. 65x Grop Sirkulær. Lik dei andre store gropene, med gråbrun humus. Går inn i sjaktkant. 210x< Grøft Øydelagt i begge endar av moderne grøfter (høgspent og fiberkabel). Ser ut til å krumme seg. Ca. 50 cm brei. Freistande å tenke seg at denne, saman med A78, kanskje er ei fotgrøft?. Fyllmassen lik A Stolpe Sirkulær. Ljos gråbrun humus. Lik dei andre stolpeliknande affærane her. 26x Stolpe Sirkulær. = A75. 32x Stolpe Sirkulær. = A75. 35x Grøft = A74 og ser ut som fortsetjinga av ein sirkel. Ca cm brei. Fotgrøft? Øydelagt

26 av moderne grøft i S-del Grøft Rett, går inn A78. Ganske lik fyllmasse, kanskje litt ljosare. A4 i S1 ser ut som fortsetjinga av grøfta her Grop Liknar dei andre store gropene her. Går inn i sjaktkant. Stor moderne grøft øydelegg i V-del og går tvers over sjakta. 340x< Kokegrop Øydelagt av same grøft som A80. Trekol og skjørbrent stein. 75x< Kokegrop Sirkulær, litt firkanta. Trekol og skjørbrent stein. Veldig utpløgd. 80x Grøft Minst meter lang cm brei. Ljos gråbrun humus. Kutta i A av same grøfta som har teke A80. Mogleg sistnemnte er ein dårleg oppreins av A83. Retninga vidare mot V fører den rett mot grøfta i A8, så det er mogleg desse høyrer saman. Då har vi i tilfelle ei lengd på nesten 80 meter, så kanskje dette er restane av eit tråkk? Ein no utpløgd og fjerna holveg der berre botnen er att? 84 5 Kokegrop Heilt øydelagt og delt i to. Trekol. 65x Kokegrop Gadd ikkje finreinse denne fram. Innhaldet av trekol og skjørbrent stein er sausa 100x100 saman med undergrunnsleira. Truleg sirkulær Kokegrop Oval. = A x Kokegrop Berre botnen att som gråbrent leire. Sirkulær. 70x Kokegrop Ser ut som ein stolpe, men mistenker at det berre er botnen av ei kokegrop. 40x40 Gråbrun leire med litt trekol og skjørbrent stein Kokegrop Lik A88, men med meir trekol, skjørbrent stein og brent leire. Sirkulær. 48x Kokegrop = A88, oval. 90x Kokegrop = A88, sirkulær. F13 14 C ( ) og F15 keramikk. 55x55 VEDLEGG 2 FUNNLISTE F.nr: Lok: A/S/P-nr: Skildring/kontekst: Dato/init. 1 A1/S1 Keramikk, oppreins og kullprøvevask /JB 2 A1/S1 14 C f. Kr /JB 3 A2/S1 14 C (ved vask av prøva kom det ikkje fram noko trekol) /JB 4 A3/S1 14 C /JB 5 A6/S1 14 C f. Kr /JB 6 A7/S1 14 C /JB 7 A8/S1 14 C f. Kr /JB 8 UTGÅR 9 S2 Keramikk, randskår. Lausfunn pløgslelag på høgde med A /TK 10 S1 Gullberlokk. Lausfunn med metallsøker, utkasthaug på høgde med A /TK 11 A13/S1 14 C /JB 12 A19/S1 14 C /JB 13 A91/S5 14 C e. Kr /JB 14 A48/S2 14 C e. Kr /JB 15 A91/S5 Keramikk. Framkom i vask av kullprøva /JB 26

27 Vedlegg 3 Wentorf, den 18. januar 2018 Diverse.Berge.jan2018 Vedanatomisk analyse af 8 trækulsprøver fra diverse lokaliteter, Østfold. Indsendt af Jan Berge, Østfold fylkeskommune Fv 109, A1, Fredrikstad: Ca. 10 ml kul. 5 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 3 stk. Alnus sp., or, fra grene. 2 stk. Fraxinus excelsior, ask, fra grene. C-14-prøve: 1 stk. Fraxinus excelsior, ask, med ca. 4 årringe, max. 10 år fra bark. Fv 109, A6, Fredrikstad: Ca. 4 ml kul. Okker. 5 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 5 stk. Corylus avellana, hassel. C-14-prøve: 2 stk. Corylus avellana, hassel, max. 40 år fra bark. Fv 109, A8, Fredrikstad: Ca. 10 ml kul. Okker. 5 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 5 stk. Pinus silvestris, furu, fra yngre stammer. C-14-prøve: 1 stk. Pinus silvestris, furu, med 2 årringe, max. 75 år fra bark. Fv 109, A48, Fredrikstad: Ca. 3 ml kul. Okker. 5 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 4 stk. Acer sp., lønn, fra stammeved 1 stk. Quercus sp., eik. C-14-prøve: 1 stk. Acer sp., lønn, max. 50 år fra bark. 27

28 Fv 109, A91, Fredrikstad: Ca. 12 ml kul. 5 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 5 stk. Quercus sp., eik, fra yngre stammer. C-14-prøve: 1 stk. Quercus sp., eik, med ca. 5 årringe under bark. C-14-prøverne sendes til BETA. Fakturaunderlag sendes til Tryggve Csisar. Med venlig hilsen Thomas Seip Bartholin Am Haidberg 18 D Wentorf Thomas.Bartholin@gmx.de 28

29 Vedlegg 4 Kalibrasjonskurve A1 29

30 Vedlegg 5 Kalibrasjonskurve A6 30

31 Vedlegg 6 - Kalibrasjonskurve A8 31

32 Vedlegg 7 - Kalibrasjonskurve A48 32

33 Vedlegg 8 Kalibrasjonskurve A91 33

34 Vedlegg 9. Tom Knigge med sin gullberlokk! 34