Arkeologisk registrering

Transkript

1 Arkeologisk registrering Sak: 2016/5836 Idd kirke Halden kommune Jan Berge

2 FIGUR- & VEDLEGGSLISTE Nr: Skildring: Kjelde: Framside Stian i startfasen av sjakt 31. Mot SA /JB Figur 1 Planområdet i Halden kommune. askeladden.ra.no Figur 2 Planområdet. Halden kommune, planseksjonen Figur 3 Nærliggande kulturminner. askeladden.ra.no Figur 4 Arbeidsbilete. Stian i gang med sjakt 32. Dess mindre arkeologen blandar seg, /Tilfeldig dess kjappare går jobben. Mot NA. forbipasserande Figur 5 Kart over alle sjaktene og lokalitetane. ArcMap/JB Figur 6 A1 plan. Mot A /JB Figur 7 A1 profil. Mot A /JB Figur 8 A2 plan. Mot A /JB Figur 9 A2 profil. Mot A /JB Figur 10 A3 plan. Mot A /JB Figur 11 A3 profil. Mot A /JB Figur 12 ID med A1 nærast, markert med kvit pinne. A2-3 i bakgrunnen. Mot SA /JB Figur 13 Sjakt & ID ArcMap/JB Figur 14 ID220798, med A2 markert til venstre, A1 i midten og A3 til høgre. Mot NV /JB Figur 15 A4 plan. Mot N /JB Figur 16 A4 profil. Mot N /JB Figur 17 A5 plan. Mot A /JB Figur 18 A5 profil. Mot A /JB Figur 19 A5 profilteikning /JB Figur 20 Brente bein frå A /JB Figur 21 Kart over sjaktene & lokalitetane ID & ArcMap/JB Figur 22 A4 & 5 markert i sjakt 24. Idd kyrkje i bakgrunnen. Mot N /JB Figur 23 A5 markert i sjakt 24. Mot SV /JB Figur 24 F /JB Figur 25 F /JB Vedlegg 1 Anleggsliste. JB Vedlegg 2 Funnliste. JB Vedlegg 3 Sjaktliste. JB Vedlegg 4 Kalibrasjonskurve A1. Beta Analytic Vedlegg 5 Kalibrasjonskurve A2. Beta Analytic Vedlegg 6 Kalibrasjonskurve A4. Beta Analytic Vedlegg 7 Kalibrasjonskurve A5. Beta Analytic Vedlegg 8 Vedartsanalyse. Thomas S. Bartholin 2

3 R A P P O R T F R Å A R K E O L O G I S K R E G I S T R E R I N G Kommune: Halden Gardsnamn: Nordby, Torp, Herrebø Gnr./bnr.: 189/1, 190/2, 190/6, 191/3 Høgde over havet: moh Oppdragsgjevar: Halden kommune Adresse: Postboks HALDEN Namn på sak: Detaljregulering og konsekvensutredning for Idd kirke Saksnummer: 2016/5836 Registreringsperiode: Sommar 2016 Ved: Jan Berge For- og etterarbeid: Sommar 2016 vinter 2017 Ved: Jan Berge FAGLEGE KONKLUSJONAR: ASKELADDEN ID: Ingen funn: Funn av automatisk freda kulturminne: X Lausfunn ikkje automatisk freda: X Forenkla dispensasjon utgraven: X Frå før kjente kulturminne: Stikkord: Mellomalderkyrkje, kokegroper romartid-folkevandringstid, lausfunn flint. Figur 1. Planområdet i Halden kommune. 3

4 BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA Det er eit stort behov for å utvide kapasiteten for kistegravlegging ved Idd kyrkje. Kyrkjegarden ligg på marin leire og omløpstida i graver er lang. Eksisterande kyrkjegard reknast med å vere full i løpet av 2,5-4 år. Hovudhensikta med planarbeidet er difor å legge til rette for utviding av kyrkjegarden, samt gje rom for utviding av areal for parkering. Det skal au leggast til rette for etablering av ein driftsgard og større innandørs lagringsplass for reiskapar. Idd kyrkje er ei freda mellomalderkyrkje frå rundt Kulturmiljøet i området rundt må reknast som ganske rikt. Ut i frå denne kunnskapen og områdets topografi, fann fylkeskommunen det naudsynt med ei arkeologisk registrering i området før det kunne gjevast ei endeleg fråsegn i saka jf. kulturminnelovas 9. Figur 2. Planområdet. SAMANDRAG Det vart opna til saman 33 sjakter. Funna avgrensa seg til 5 kokegroper i 2 ulike lokalitetar, samt lausfunn av eit par flintbitar. OMRÅDESKILDRING TERRENGET Iddsletta er høvesvis flat, men skrånar etter kvart svakt opp mot Øberg i nord. Skogkledde åsar omkransar mesteparten av slettelandskapet. Mykje av området er no dyrka opp. Det undersøkte området er hovudsakleg dyrka mark, berre parkeringsplassen på nordsida av kyrkjegarden kan vel snautt reknast som så. Eit sentralt element i topografien for planområdet er at det ligg på eit smalt stykke mellom to bekkefar, frå m breitt. Slik stoda er no er bekkefara veldig markerte, som ravinar å rekne, og tilvekst med tett lauvskog og kratt. KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Før vår undersøking var det helst helleristningar og lausfunn av ymse som dominerte dei nærliggande kulturminna. Ein markert gravhaug ligg ute på pynten klart synleg ved garden Nordby ca. 450 m søraust for Idd kyrkje. Det kjentes difor godt å få banka nokre solide eldre jernaldersdateringar inn i kulturmiljøet med våre 4 innsendte 14 C-prøver. 4

5 Figur 3. Nærliggande kulturminner. KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Askeladden ID: Kulturminnetype: 3562 Helleristningsfelt med skålgroper Helleristningsfelt med skålgroper Helleristningsfelt med skålgroper Helleristningsfelt med sirkelfigur Gravhaug Helleristningsfelt med skipsfigurar, dyr, sirklar, fotsolar etc Mellomaldersk steinkyrkje kokegroper Lausfunn av spinnehjul i bly Lausfunn av mynt Ikkje åtfunne helleristningsfelt med dyrefigur og uferdig skip Kokegropfelt frå eldre romartid og folkevandringstid Kokegropfelt frå folkevandringstid Lausfunn av 1 flintavslag Lausfunn av 1 bit brent flint. METODE & PERSONELL På denne undersøkinga vart maskinell flateavdekking nytta som registreringsmetode. Dette er den vanlegaste metoden arkeologane nyttar på dyrka mark. Ein opnar opp sjakter på om lag 3 m breidde med gravemaskin med flatt skjer på grabben og fjernar matjordlaget til ein kjem ned på undergrunnen. Denne vert reinsa fram med krafse og graveskei etter kvart der dette er naudsynt, og eventuelle førhistoriske strukturar som kokegroper, stolpespor, graver etc. vil vise seg som fyllskifte i undergrunnen. 5

6 Som dokumentasjon vart det teke digitale foto, samt sjaktene vart målt inn med CPOS RTK 3D-FIX oppløysing, med ein anteke presisjon ned mot 20 cm. Kartgrunnlag for innmålingane er WGS84_UTM32N. DELTAKARAR OG TIDSROM Med på denne undersøkinga var arkeolog Jan Berge frå Østfold fylkeskommune. Maskinførar var Stian Hansen frå Halden kommune. Arbeidet vart i sin heilheit gjennomført i tidsromet sommar 2016 til vinteren Figur 4. Arbeidsbilete. Stian i gang med sjakt 32. Dess mindre arkeologen blandar seg, dess kjappare går jobben. Mot NA. UNDERSØKINGA Sjaktinga vart starta nord i planområdet, og så drege sørover, på vestsida av kyrkjegarden til enden av denne. På andre sidan av gardsvegen starta vi der vi antok plangrensa slutta, og gjekk deretter nordover til kyrkjegardsmuren. Etter dette tok vi fire sjakter aust i planområdet, mellom ravinen og Iddefjordsveien. Dei siste sjaktene vart teke på parkeringsplassen til kyrkja. Undergrunnen besto i all hovudsak av ljos grågul sand. Den infamøse leira som er delvis skuld i prosjektet i utgangspunktet, observerte eg berre i ravineskråninga sør for kyrkja i enden av sjaktene Det varte difor ikkje lenge før fyrste kokegropa dukka opp, med tre stykk på dei fire fyrste sjaktene. Så var det stille ei god stund, med unntak av eit par flintavslag som pipla fram på ymse vis bortover sletta. Fyrst i sjakt 24, rett sør for kyrkjegarden, dukka det opp to kokegroper til. 6

7 7 Figur 5. Kart over alle sjaktene og lokalitetane.

8 ID KOKEGROPER I sjakt 2 dukka det opp ei kokegrop. I sjakt 4 to til liggande tett saman. Alle er ganske nedpløgd, berre botnen er att av dei. Undergrunnen er lett å jobbe med, så det er tvilsamt at andre typar nedgravingar enn kokegropene vil ha unngått vår merksemd. Ut i frå denne tankegangen fann eg det var lite meir å hente med å utvide området mellom kokegropene. Nokre få frå eller til gjer lite ekstra informasjon. Sidan den totale mengda kokegroper funne på prosjektet berre var 5 stykk, var ein forenkla dispensasjon frå den automatiske fredinga nærliggande. Alle vart difor snitta og dokumentert, og er som så rekna som fjerna kulturminner. A1 er ei sirkulær kokegrop på litt over 40 cm i diameter. Berre 3 cm var att av den i profil. Ei trekullprøve vart sendt til 14 C-prøve. Resultatet viste at kokegropa er anlagt innanfor tidsromet e. Kr., perioden vi arkeologisk kallar eldre romersk jernalder (0-200 e. Kr.), eller romartid (0-400 e. Kr.). Dette er ein periode i midten av det vi kallar eldre jernalder her i Norge. Figur 6. A1 plan. Mot A. Figur 7 A1 profil. Mot A. A2 er også ei sirkulær kokegrop, noko større enn A1, med nesten 60 cm i diameter. Djupna er det dobbelte, men det betyr i praksis at denne også er mest heilt pløgd bort. Ei 14 C-prøve daterte gropa til tidsromet e. Kr., perioden vi kallar folkevandringstid ( e. Kr.), og litt inn i overgangen til merovingartid ( e. Kr.), altså slutten av eldre jernalder og overgangen til yngre jernalder. Figur 8. A2 plan. Mot A. Figur 9. A2 profil. Mot A. 8

9 A3 er ei sirkulær kokegrop hakket større og djupare enn A2. Det vart teke ut ei 14 C-prøve frå denne òg, men eg fann det litt ekstravagant å sende den inn. Dateringsprøver i to av tre bør rekke godt, ein trur i utgangspunktet at nærleik i rom er lik nærleik i tid. Figur 10. A3 plan. Mot A. Figur 11. A3 profil. Mot A. Det viste seg då ikkje heilt å stemme i dette tilfellet. Dateringa på A1 og A2 skil i beste fall 200 år, i verste fall 500. Tydelegvis har området hatt ei tiltrekking på kokegrop-aktivitet over lang tid, men ut i frå det vi har sett, ikkje i særleg tung skala. Topografisk er området heilt flatt. I aust og vest ligg som nemnt bekkeravinane, men nordover og sørover er det lite landskapsmessige forskjellar før ein kjem eit godt stykke unna. Det verkar då å vere meir tilfeldighet enn teft som førte til at eg trefte denne lokaliteten. Figur 12. ID med A1 nærast, markert med kvit pinne. A2-3 i bakgrunnen. Mot SA. 9

10 10 Figur 13. Sjakt & ID

11 Figur 14. ID220798, med A2 markert til venstre, A1 i midten og A3 til høgre. Mot NV. ID KOKEGROPER I sjakt 24, nest siste før vi kom fram til den sørlegaste kyrkjegardsmuren, dukka det opp to kokegroper til, liggande svært tett saman. Desse vart også prompte snitta, så lokaliteten er rekna som fjerna. A4 er ei sirkulær kokegrop på nesten 1 m i diameter, men også pløgd ganske tungt, så djupna er berre 9 cm. Ei 14 C-prøve vart sendt inn, og denne daterte kokegropa til tidsromet e. Kr., altså nok ei gong folkevandringstid. Den samsvarar altså godt med dateringa på A2. Figur 15. A4 plan. Mot N. Figur 16. A4 profil. Mot N. Figur 17. A5 plan. Mot A. A5 er litt annleis enn dei andre kokegropene. Den er også sirkulær, men med 120 cm diameter den største av gropene våre. Djupna er 25 cm, så det er litt meir tyngde i profilen her. Dette er likevel heilt normal storleik og djupn på kokegropene vi pleier finne, det er helst fyllmassen som er atypisk. I staden for den vanlege sausen av reint trekull og skjørbrent stein, har vi her, i tillegg til standardinnhaldet sjølvsagt, ei god blanding av humusholdig jord i ymse grå og brune sjatteringar. Det kan verke litt rota om på ein måte. Moglegvis har gropa blitt tømt, og så fylt opp att med denne massa. I tillegg fann eg ein del brent bein frå eit eller anna dyr oppi her. 11

12 Figur 18. A5 profil. Mot A. Figur 19. A5 profilteikning. Sidan A5 skilde seg såpass ut, sendte eg inn ei 14 C- prøve frå denne au. Dateringa vart innanfor tidsromet e. Kr., rein og klar folkevandringstid, så sånn sett passer A4 og 5 saman i både tid og rom. Landskapet er lik den andre kokegroplokaliteten. Flatt i alle retningar, men topografisk avgrensar det seg naturleg i aust og vest med bekkeravinen. Figur 20. Brente bein frå A5. 12

13 Figur 21. Kart over sjaktene & lokalitetane ID &

14 Figur 22. A4 & 5 markert i sjakt 24. Idd kyrkje i bakgrunnen. Mot N. Figur 23. A5 markert i sjakt 24. Mot SV. 14

15 EIT INNBLIKK I KOKEGROPSKIKKENS BRUKSFASAR OG FUNKSJON Kokegroper er eit vanleg og utbreidd kulturminne i Østfold og elles i store delar av landet. I førhistoria var kokegropskikken særleg utbreidd frå Periode V av yngre bronsealder ( f. Kr.) og frem til og med folkevandringstid (ca e.kr.). Dateringar utanfor dette tidsromet kan førekome. Kokegropene opptrer både som enkeltliggande objekt i landskapet og samla på større kokegropfelt. Desse felta sjåast særs sjeldan etter eldre jernalder. Lokalitetar med fleire kokegroper har ofte ei lang tidsdjupn ( hundre år). Dette peikar eintydig mot at kokegroper ikkje i stor grad har vorte gjenbruka, noko som dateringar til eit snevert tidsrom ville ha indikert. Kokegropskikken har både blitt tolka som ei politisk handling og som eit kultisk fenomen. Begge disse tolkingane framhevar at praksisen ikkje var ein del av dagleglivet, noko som er ei utbreidd oppfatning. Det er rimeleg å tru at kokegropa vart nytta til matlaging. Denne prosessen byrja med at stein vart varma opp i ei grop, og deretter vart kjøt/fisk lagt ned og dekka til med torv. På mange måtar vil dette fungere som ein "steikeomn". Under ei arkeologisk flateavdekking vil ein finne att kokegropene som trekull og varmepåverka stein i undergrunnen. Eit karakteristisk trekk er at kokegropene svært ofte har eit kullag i botn, og eit lag med varmepåverka stein over. ID & LAUSFUNN FLINT Lausfunn av flint er det ikkje så stort å seie om. Ingen av bitane er definerbare reiskapar, men verkar å vere produksjonsavfall eller liknande. Topografien er lik kokegroplokalitetane, og vi er for lågt over havet til at strandbundne lokalitetar frå eldre steinalder er aktuelle. Truleg er det restar av ei form for aktivitet i yngre steinalder eller bronsealder. Sidan det var lite spor i undergrunnen etter aktivitet frå denne perioden, er det heller ikkje uråd at det kan vere seinare datering. Eksempelvis vart flint nytta som eldslagingsverktøy frå slutten av eldre jernalder. Korleis det no enn er, F1 vart funne tilfeldig gnudd fast i møkka på gravemaskinbeltet då vi var ferdige med sjakt 8. Den kan teknisk sett kome frå kor som helst, men det er vel lite truleg den har vore med på ferda så alt for langt. Figur 24. F1. 15

16 F2 er eit større stykke flint, funne heilt i botnen av pløyelaget under opprens. Det er vanskeleg å bedømme typen, for flinten er både brent og mekanisk knekt og/eller frostsprengt. Ei heller kan eg seie meir om opphavet enn eg kunne for F1. Som lausfunnslokalitet er ingen av desse å rekne som freda. Figur 25. F2. KONKLUSJON Etter den arkeologiske undersøkinga rundt Idd kyrkje sommaren 2016, sat vi att med fire nye arkeologiske lokalitetar. To av desse er kokegroplokalitetar frå eldre jernalder, og to er lausfunnslokalitetar med flint. Kokegropene vart gravne ut og er som så å rekne som fjerna kulturminner, medan lausfunna ikkje er freda i seg sjølv. SARPSBORG JAN BERGE Arkeolog 16

17 VEDLEGG VEDLEGG 1 ANLEGGSLISTE Anr: Sjakt: Lok: Type: Skildring: Mål: (cm) Kokegrop Sirkulær, trekull og skjørbrent stein, ihelpløgd. Foto mot A. F3 14 C- 44x42x3 prøve ( e. Kr.) Kokegrop Sirkulær, trekull og skjørbrent stein, ihelpløgd. Foto mot A. F4 14 C- 56x56x6 prøve ( e. Kr.) Kokegrop Sirkulær, trekull og skjørbrent stein, ihelpløgd. Foto mot A. F5 14 C- 61x60x9 prøve Kokegrop Sirkulær, trekull og skjørbrent stein. Så vidt snitta av drensgrøft. Foto 97x94x9 mot N. F6 14 C-prøve ( e. Kr.) Kokegrop Sirkulær. Verkar spetta og litt rotete i plan og profil. Trekull og skjørbrent stein. Foto mot A. F7 14 C-prøve ( e. Kr.), samt brent bein av eit mindre dyr. 120x120x25 VEDLEGG 2 FUNNLISTE Fnr: Lok: Anr: Sjakt: Skildring/kontekst: Dato/init Avslag av flint. Funne i beltet på maskina, i overflata av V-ende av sjakta /JB Bit av brent flint. Heilt i botnen av pløyelaget, opprens /JB C-prøve ( e. Kr.) /JB C-prøve ( e. Kr.) /JB C-prøve /JB C-prøve ( e. Kr.) /JB C-prøve ( e. Kr.) + ein liten ladning brente bein av eit mindre dyr /JB VEDLEGG 3 SJAKTLISTE Nr: Skildring: 1-33 Ljos grå og grågul, fin sand. Einskilde drensgrøfter og andre moderne inngrep. Tidvis meir kompakt her og der, særleg SV for kyrkja. Leire i skråningane ned mot ravinen SA for kyrkja. 17

18 Vedlegg 4. Kalibrasjonskurve A1. 18

22 Vedlegg 8. Vedartsanalyse Wentorf, den 30. juni 2016 Idd.kirke.Berge.2016 Vedanatomisk analyse af 4 trækulsprøver fra Idd kirke, Østfold. Indsendt af Jan Berge, Østfold fylkeskommune. A1: Ca. 10 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 6 stk. Alnus sp., or, fra grene < 2 cm. 1 stk. Betula sp., bjørk, fra gren < 2 cm. 3 stk. Corylus avellana, hassel, fra grene <2 cm. C-14-prøve: 1 stk. Corylus avellana, hassel, med ca. 4 årringe under bark. A2: Ca. 15 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 10 stk. Pinus silvestris, furu, fra yngre stammer. C-14-prøve: 1 stk. Pinus silvestris, furu, med 1 årring, max. 10 år fra bark. A4: Ca. 20 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 10 stk. Pinus silvestris, furu, fra yngre stammer. C-14-prøve: 1 stk. Pinus silvestris, furu, med ca. 10 årringe, max. 40 år fra bark. A5: Ca. 15 ml kul. 9 stk. = alle, analyseret med følgende resultat: 6 stk. Pinus silvestris, furu, fra grene og stammer. 1 stk. Corylus avellana, hassel, fra gren <2 cm. 2 stk. Quercus sp., eik, fra yngre stammer. C-14-prøve: 1 stk. Corylus avellana, hassel, med ca. 6 årringe under bark. C-14-prøverne sendes til BETA. Fakturaunderlag sendes til Tryggve Csisar. Med venlig hilsen Thomas Seip Bartholin Am Haidberg 18 D Wentorf Thomas.Bartholin@gmx.de 22