Østfold fylkeskommune

Transkript

1 Østfold fylkeskommune Fylkeskonservatoren 2012/4627 Regulering av Fv. 110 fra Begby til Borge kirke FREDRIKSTAD KOMMUNE Figur 1. Morten sit ved sidan av A9 og ser etter fleire urnegraver, medan Martin og Lillegutt fylgjer interessert med. S89, mot SA. Jan Berge 2013/14 1

2 RAPPORT FRA ARKEOLOGISK REGISTRERING Kommune: Fredrikstad Gardsnamn: Begby, Borge store, Visur. Gnr./bnr.: 601/2, 662/2, 663/1,2,5,11 Høgde over havet: moh Tiltakshavar: Statens vegvesen Region Øst Adresse: Postboks LILLEHAMMER Namn på sak: Framtidig regulering av Fv. 110 frå Begby til Borge kyrkje i Fredrikstad kommune. Saksnummer: 2012/4627 Registreringsperiode: Ved: Morten Bertheussen, Ole Kjos, Jan Berge Rapportperiode: Ved: Jan Berge FAGLEGE KONKLUSJONAR: ASKELADDEN ID: Ingen funn: X Funn av automatisk freda kulturminne: Gravfelt X Lausfunn ikkje automatisk freda: Flint X Forenkla dispensasjon utgraven: , Kokegroper X Frå før kjente kulturminne: 9897, 9902, Gravfelt Stikkord: Flatmarksgraver eldre jernalder-merovingartid, kokegroper førromersk jernalderfolkevandringstid-merovingartid. Keramikk & flint. Figur 2. Plassering av planområdet i Fredrikstad kommune. 2

3 BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA Saka gjeld førespurnad om framtidig regulering av Fv.110, samt legging av gang- og sykkelveg frå Begby til Borge kapell i Fredrikstad kommune. I nærleiken er det registrert mange freda kulturminne. Ut i frå denne kunnskapen og områdets topografi, fann fylkeskommunen det naudsynt med ei arkeologisk registrering i området før det kunne gjevast ei endeleg fråsegn i saka jf. kulturminnelovas 9. Figur 3. Forslag til trasé. SAMANDRAG Under denne arkeologiske registreringa vart det gjort funn av til saman 4 arkeologiske lokalitetar. Ein var lausfunn av flint i pløyelaget. Denne er ikkje rekna som freda, men uavklart. To kokegroplokalitetar frå jernalder vart gravne ut på forenkla dispensasjon og er som så fjerna og ikkje lengre freda. Eit felt med flatmarksgraver frå jernalder er automatisk freda og kjem i konflikt med eventuelle planar i det eksakte området. OMRÅDESKILDRING KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Det er som nemnt kjent til mange kulturminne i nærområdet. Det er hovudsakleg gravfelt og helleristningar, men det finnast òg kjent til busetnadsspor frå jernalder og truleg steinalder. Her er eit utval frå Riksantikvarens database Askeladden: 3

4 KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Askeladden ID: Kulturminnetype: 5983 Busetnadsspor, langhus, fjerna Helleristningsfelt Gravfelt med 10 haugar, 1 røys og 3 skålgroper Gravrøys Gravhaug Gravfelt med 8 gravhaugar/røyser og 1 rydningsrøys Gravfelt med 5 gravhaugar og 1 steinsetting Gravfelt med 3 gravrøyser og 1 steinsetting Helleristningsfelt Bortsprengt skålgropfelt Helleristningsfelt Gravfelt med 2 gravhaugar Gravfelt med 2 gravrøyser Helleristningsfelt Skålgropfelt Gravhaug Gravhaug Busetnadsspor frå romertid, merovingartid og vikingtid, fjerna Skålgropfelt Gravrøys Gravfelt med 4 gravhaugar Helleristning gravhaugar og 100 helleristningar Helleristningsfelt Skålgropfelt Gravhaug Lausfunn av gullgubbestempel Gravfelt med 3 steinsettingar og 2 gravrøyser Gravfelt med 5 gravhaugar Tapte flatmarksgraver Gravfelt med 3 gravhaugar og 1 steinsetting Gravfelt med 3 gravhaugar Gravhaug Gravfelt med 2 haugar Fjerna flatmarksgraver Skålgropfelt gravhaugar, 1 veg og 2 groper Flyttblokk med skålgroper Borge kyrkje Kokegrop frå førromersk jernalder-eldre romertid Busetnadsspor med flint Skålgrop Kokegrop frå førromersk jernalder Lausfunn av flint i pløyelaget Fjerna kokegroper frå førromersk jernalder-eldre romertid Lausfunn av flint i søkesjakt Fjerna kokegroper frå folkevandringstid- merovingartid. 4

5 Gravfelt med flatmarksgraver, gravrøys og hulvegar. Figur 4. Nærliggande kulturminne. TERRENGET Det generelle nærområdet består av låge høgdedrag og flate parti i mellom, med mykje dyrka mark, busetnad og skogsparti. Sjølve traseen går hovudsakleg langs dyrka mark, men i austre del stig terrenget noko mot ein skogkledd låg åsrygg. METODE På denne undersøkinga vart maskinell flateavdekking nytta som registreringsmetode. Dette er den vanlegaste metoden arkeologane nyttar på dyrka mark. Ein opnar opp sjakter på om lag 3 m breidde med gravemaskin med flatt skjer på grabben og fjernar matjordlaget til ein kjem ned på undergrunnen. Denne vert reinsa fram med krafse og graveskei etter kvart der dette er naudsynt, og eventuelle førhistoriske strukturar som kokegroper, stolpespor, graver etc. vil vise seg som fyllskifte i undergrunnen. Skogsområde er sjølvsagt litt meir krevjande for denne type registrering, så her var vi avhengige av å få saga ned ein del tre for å kome til med maskina. Røter og stubbar kan òg vere ein kompliserande faktor i skogsterreng. Som dokumentasjon vart det teke digitale foto, samt sjaktene vart målt inn med CPOS GPS. Kartgrunnlag for innmålingane er WGS84_UTM32N. I skog er ikkje målingane like nøyaktige som i ope lende. 5

6 Figur 5. Martin avdekker sjakt 86 etter at pappa Holter har rydda veg. A6 og 7 framfor grabben. Mot SA. DELTAKARAR OG TIDSROM Med på denne undersøkinga var arkeolog Jan Berge frå Østfold fylkeskommune. Maskinførar var Martin J. Holter. Førebuingar vart gjort 27. september Arbeidet i felt føregjekk i tidsromet 30. september til 30. oktober 2013, medan etterarbeidet vart utført innanfor tidsromet 25. oktober 2013 til 20. februar Tidvis måtte Martin ut på andre presserande oppdrag, t.d. starta hummarsesongen 1. oktober, men då steppa det kvar gong inn gode hjelparar som eg no ikkje minnes namnet på. Då vi kom til skogspartiet ordna Martin med motorsag og kompetent kar til å svinge denne. Det veksla mellom far hans og ein figur som gjekk under tilnamnet «Lillegutt». Sjølv fekk eg òg hjelp av arkeologkollegaene Morten Bertheussen i tidsromet oktober og Ole Kjos 23. oktober Tidvis kom det små vitjingar til feltet. Allereie fyrste dagen kom sakshandsamar for prosjektet, arkeolog Kristine Johansen, og arkeologkollega Sigrid Gundersen innom for ein hyggeprat. Som troll i eske dukka samstundes journalist Leif Andersen frå avisa Demokraten i Fredrikstad opp. Det resulterte i ein ikkje-sak i nemnte avis eit par dagar etterpå, der det vart konkludert med at ingen skattar var funne. Det var for så vidt korrekt at det var lite arkeologi å vise til i løpet av prosjektets tre fyrste timar. 6

7 Figur 6. Avisbilete av aktuelle aktørar og litt attåt i den arkeologiske registreringa. Den 10. oktober kom Kristine attende saman med arkeologkollegaene Tryggve Csisar og Ida Wendel, lokka ut av dei funna som på dette tidspunkt faktisk var gjort. Ida kom òg den 15. oktober saman med nokre ungdomar og arbeidsleiaren deira frå ASVO Sarpsborg. Desse driv m.a. med kulturminneskjøtsel for fylkeskommunen, og hadde no sjansen til å sjå korleis arkeologiske funn kunne vise seg i ein registreringssituasjon. Den 22. oktober hadde Kristine ei avtale om å møte Bjarne Gaut frå Kulturhistorisk museum i Oslo her ute, så då fekk han òg ei kjapp innføring i kva funn som var gjort i løpet av registreringa. Som for resten av oss falt sjølvsagt gravfeltet på Lok.4 i god smak. Totalt vart det nytta 235 timesverk frå fylkeskommunens side. Dette omfattar arbeid i felt og køyring, samt for og etterarbeid. 7

8 UNDERSØKINGA Dei fyrste sjaktene vart lagt på sørsida av Fv.110, aust for avkøyringa til Haldenveien 70, og så drege vestover, parallelt med vegen. Sjaktene vart stogga på grensa mellom gnr. 663/1 & 2, sør for Visurlien. Ingen sjaktene 1-7 gav funn av forhistoriske aktivitetar. Undergrunnen var hovudsakleg leire i dei lågareliggande områda, litt meir sand når terrenget steig. Sjakt 6 & 7 viste ein god del moderne forstyrringar i form av ulikt gravearbeid, både ein vassleidning og truleg i samband med vegen. Figur 7. Oversikt midtre del av traseen, med sjakt og lokalitetane 1-3. LOKALITET nr 1 (ID ) TYPE: ANTAL: Kokegrop: 3 (A1-3) Funn: 1 (F3) Flint 14 C 3 (F4-6) BC , BC 40-AD 80, BC 90-AD 60 Det høgdedraget som Haldenveien 70 ligg på, strekk ut ein liten arm rett nordvest for garden, og i røynda er slike topografiske trekk meir interessante i eit arkeologisk perspektiv enn dei lågare leireslettene. Difor vart sjakt 8 lagt parallelt med sjakt 7 sør for denne, over denne kulen 8

9 i terrenget. Det ga raskt resultat med funn av kokegroper. Ei utviding mot sjakt 7 og så langt opp mot sør som plangrensa tillèt, resulterte i totalt tre kokegroper. Alle tre vart snitta og dokumentert etter ein forenkla dispensasjon frå kulturminnelova. Figur 8. Lok.1 med A1-3. Haldenveien 70 oppe til høgre. Kvit pil og gravemaskina i bakgrunnen er Lok.2. Mot ASA. Figur 9. Lok.1 med A1-3. Haldenveien 65 i bakgrunnen. Mot NV. 9

10 Figur 10. Lok.1 markert med kvit pil. Haldenveien 70 Visur i bakgrunnen. Mot SSA. Prøver vart sendt inn for alle tre for datering etter C14-metoden. Resultatet viste at A1 var anlagt i tidsromet f. Kr., perioden arkeologane kallar førromersk jernalder, som er den aller eldste delen av jernalderen i Norge. I A1 vart det òg funne ein del keramikk, så denne vart heilt tømt under utgravinga. Det resulterte i 50 skår og bitar av grovmagra brukskeramikk. A2 og A3 vart datert til 40 f. Kr. til 80 e. Kr., og 90 f. Kr. til 60 e. Kr., altså overgangen mellom førromersk jernalder og romertid. Dette er dateringar som er svært vanlege for kokegroper i Østfold. Samstundes er det interessant å sjå at det kan verke som om kokegropfeltet har vorte nytta over ei viss tid, i meste fall er det 450 år mellom eldste og yngste grop. Dette er heller ikkje uvanleg å observere i kokegropfelt. Figur 11. A1 plan. Mot V. 10

11 Figur 12. A1 profil. Mot V. Figur 13. F2, keramikk i A1. I tillegg vart det funne eit flintavslag i pløyelaget ca. 7 meter sør for kokegropene. Høgda over havet er ca. 30 meter, så dateringa på dette kan tidlegast vere byrjinga av yngre steinalder, ca f. Kr. Truleg er det ein seinare aktivitet, kanskje samstundes med kokegropene. Figur 14. F3, lausfunn i pløyelaget. 11

12 Figur 15. Kart over kokegroper og lausfunn på Lok.1. Eit innblikk i kokegropskikkens bruksfasar og funksjon. Kokegroper er eit vanleg og utbreidd kulturminne i Østfold og elles i store delar av landet. I førhistoria var kokegropskikken særleg utbreidd frå Periode V av yngre bronsealder ( f. Kr.) og frem til og med folkevandringstid (ca e.kr.). Dateringar utanfor dette tidsromet kan førekome. Kokegropene opptrer både som enkeltliggande objekt i landskapet og samla på større kokegropfelt. Desse felta sjåast særs sjeldan etter eldre jernalder. 12

13 Figur 16 & 17. A2 & 3 plan. Mot SSA. Lokalitetar med fleire kokegroper har ofte ei lang tidsdjupn ( hundre år). Dette peikar eintydig mot at kokegroper ikkje i stor grad har vorte gjenbruka, noko som dateringar til eit snevert tidsrom ville ha indikert. Kokegropskikken har både blitt tolka som ei politisk handling og som eit kultisk fenomen. Begge disse tolkingane framhevar at praksisen ikkje var ein del av dagleglivet, noko som er ei utbreidd oppfatning. Figur 18. A2 profil. Mot SA. Det er rimeleg å tru at kokegropa vart nytta til matlaging. Denne prosessen byrja med at stein vart varma opp i ei grop, og deretter vart kjøt/fisk lagt ned og dekka til med torv. På mange måtar vil dette fungere som ein "steikeomn". Under ei arkeologisk flateavdekking vil ein finne att kokegropene som trekull og varmepåverka stein i undergrunnen. Eit karakteristisk trekk er at kokegropene svært ofte har eit kullag i botn, og eit lag med varmepåverka stein over. Kokegropene i Lok.1 låg på ein undergrunn av guloransje sand og grus, i kanten av eit større høgdedrag. Terrenget skrånar svakt nedetter i alle retningar utanom syd. Det er lett å sjå for seg at dei på ein måte vender seg mot dei lågareliggande og fuktigare områda med leireundergrunn. Det er svært vanleg å finne kokegroper liggande i rett nærleik av våtmarksområder. Truleg kan desse setjast i eit religiøst/kultisk bilete. Særleg frå Danmark er det kjent mange funn i myrer som tolkast som offer, og det er sannsynleg at kokegropene må sjåast i samanheng med det religiøse aspektet som germanarane la i vatn og våtmarksområder. 13

14 Figur 19. A3 profil. Mot SSA. I og med at kokegropene vart snitta, er ID ført inn som fjerna i Askeladden, og som så ikkje lengre rekna som freda. TYPE: Funn: LOKALITET nr 2 (ID ) ANTAL: 1 (F1) Flintreiskap med retusj. Figur 20 & 21. F1, flint med retusj. Sjakt 1 vart starta i kanten av det høgdedraget som gravfeltet ID9897 ligg på. I austre del av sjakta var undergrunnen guloransje sand og grus. Sjølv om det ikkje var funn i sjakt 1, så la eg sjakt 9 parallelt med denne for å sjekke i anleggsbreidda at vi hadde fått med oss det meste som kunne vere i området her. Det vart ikkje gjort funn av strukturar av noko slag, men i sjakt 9 vart det funne ein flintbit under opprens av undergrunnen. Ved nærare ettersyn ser vi at biten har ein liten retusj med bruksslitasje. Denne eggen ligg plassert på ein måte som gjer at den hamnar naturleg i posisjon til å nyttast som eit lite skjerereiskap når vi tek flintbiten mellom 14

15 tommelen og peikefingeren. Det er altså eit reiskap og ikkje bare restar av reiskapsproduksjon vi har funne her. Figur 22. F1 markert med kvit pinne i S9. Kvit pil i bakgrunnen markerar Lok.1. Mot V. Figur 23. Lok.2. Kvit pil markerar funn av flint. Mot NA. Høgda over havet er ca. 32 meter. Om ein ser for seg ein strandbunden steinalderbuplass, så vert dateringa ca f. Kr., noko som svarar til den eldste delen av yngre steinalder. Utan fleire haldepunkt vert det vanskeleg å avgjere sikkert, gjenstanden kan godt høyre heime i yngre periodar av steinalderen. Truleg er den då ikkje yngre enn slutten av bronsealderen, som varer frå f. Kr. i Norden. 15

16 Lausfunn som dette er ikkje å rekne som automatisk freda lokalitetar, så ID er merka av som uavklart i Askeladden. Figur 24. Kart lok.2. Vidare gang i registreringa. Dei neste sjaktene vart lagt på nordsida av Fv.110, frå skogkanten rett nord for ID9897. I toppen her, frå skogkanten, er undergrunnen guloransje grus, ein del stein, men òg ein del moderne graving og forstyrringar. Noko verkar skava av på eit vis. Ingen restar av førhistorisk aktivitet vart gjort her. Sjakt 13 vart lagt parallelt med sjakt 10 for å vere sikker på at den mest potensielle delen av dette området vart avklart. Dei andre sjaktene vart lagt fortløpande på nordsida av Fv.110 mot vest. Mesteparten av undergrunnen i botnen av terrenget er blåleire, ein undergrunn utan særleg funnpotensiale. Det vart gjort eit hopp ved det vesle skogspartiet der gravfeltet ID75262 ligg. I området ved Haldenveien 65 stig terrenget ørlite grann og her er undergrunnen meir sand og grus. I sjaktene ber undergrunnen preg av å vere ganske fuktig. På det høgste punktet i terrenget her, rett sør for Haldenveien 65, er det tørrare og meir funnpotensiell undergrunn. Sjakt 38 & 39 vart lagt parallelt med sjakt 36 for å avklare dette området tilstrekkeleg. Få meter nord for desse sjaktene ligg ID141929, ein helleristning i form av ei skålgrop. Ingen funn vart gjort. Deretter vart sjaktene ført vidare vestover mot Begby. Undergrunnen i dei lågareliggande delane av terrenget er berre blåleire, så det vart gjort god progresjon her. Sjakt 52 var siste nord for Fv.110 i dette strekket, og ligg rett ved rundkøyringa i krysset mot Fv.562 Begbyveien. Dernest kryssa vi vegen og byrja på att rett nord for byggefeltet på Ekeberg. Siste sjakta i denne runda var sjakt 70, som då endar rett vest for sjakt 7. Det var berre blåleire som undergrunn i desse sjaktene. 16

17 Figur 25. Kart over dei sjaktene i vestleg del av planområdet. Sjakt vart teke heilt aust i den planlagde traseen, nedanfor den delen av Borge kapell sin kyrkjegard som ligg på sørsida av Fv.110. Her var det òg berre blåleire og dertil ingen funn. Sjaktene vart no lagt i skogen vest for gravplassen, rett nord for ID9902. Grunna den tette skogen, måtte vi til med motorsag for å få tilgang. Dette ordna pappa Holter og Lillegutt på ein høveleg måte, og vi laga små gater i skogen der det var enklast å kome fram. Vi bytta òg om til ei mindre gravemaskin. Sjakting i skog er likevel noko meir utfordrande enn dyrka mark, ein må vere litt pragmatisk, men gjennomføringa vart i stor grad tilfredsstillande. Undergrunnen i desse sjaktene var sand og grus, noko fuktig i dei lågareliggande partia, medan området nærast kyrkjegarden er fullt av stein og vanskeleg å grave. 17

18 LOKALITET nr 3 (ID ) TYPE: ANTAL: Kokegrop: 4 (A4-7) Funn: 1 (F7) 14 C 4 (F10-13) AD , AD , AD Figur 26. F1, flint frå A4. I sjakt 86 vart det gjort funn av 4 kokegroper, liggande i ein halvmåneform med opninga mot nord. Terrenget skrånar svakt mot nord-nordvest, og undergrunnen består av raudoransje sand og noko meir gråleg sand i botn, der det er meir fuktig. Alle kokegropene vart snitta etter ein forenkla dispensasjon frå kulturminnelova. I denne samanheng vart det funne ein større flintbit i kanten av A4. Det vart teke ut kullprøver frå alle 4 kokegropene, grunna budsjettet vart berre 3 av dei sendt inn til datering. Resultatet herifrå viste at A5 var anlagt innanfor tidsromet e. Kr., som er den perioden vi kallar folkevandringstid. Dette er den siste arkeologiske perioden av eldre jernalder. A4 vart datert til e. Kr., og A7 til nærast identisk e. Kr. Denne perioden kallar arkeologane merovingartid, og er rekna som den fyrste perioden av yngre jernalder. Figur A4 & 5 i plan og profil. 18

19 Høgda over havet er ca. 35 meter. Figur A6 & 7 i plan og profil. Figur 35. Lok.3 med A4-7. Mot SV. 19

20 Det kan vere at dette kokegropfeltet har ein viss kontinuitet, på det meste kan det vere opp mot 250 år. Samstundes er det ikkje utenkeleg at det er dateringane ned mot 550 som er korrekte, og at då kokegropene er anlagt nokolunde samstundes. Det som er klart er at vi har dateringar som er meir uvanlege for kokegropfelt i Østfold enn det vi såg i Lok.1. Det er ikkje ofte vi finn kokegroper frå yngre jernalder liggande saman i felt som dette. Figur 36. Lok.3 med A4-7, F7 og S Kvifor kokegropene ligg her dei ligg er meir usikkert. Ser vi her ein tilnærming mot våtmarksområda som ligg lengre ned i skråninga mot nord? Ei tolking lik den vi har på Lok.1, eller er dette kokegroper som meir skal knytast opp mot gravfeltet i sør? Det er ein kjent sak at kokegroper og gravfelt går hand i hand, så med den ringe avstand av ca. 30 meter frå ID9902, så er dette absolutt ein mogleik. Gravfeltet med steinring og gravhaugar av denne sorten, daterast tradisjonelt til store delar av jernalderen, så det er ikkje noko motsetnadar mellom dateringane sånn sett. 20

21 Figur 37. Lok.3 med A4-7. Mot N. LOKALITET nr 4 (ID ) TYPE: ANTAL: Graver: 4 (A8-11) Hulvegar: 2 (A12-13) Funn: 1 (F8) Keramikk i A9 14 C 1 (F9) AD Figur 39. Starten av sjakt 89. Steinane i A8 skimtas i senter av biletet. Mot SA. Sjakt 89 vart lagt i skogen på sørsida av Fv.110, rett ovanfor sørleg del av gravplassen til Borge kapell. Sjakta vart starta i sørleg del av det som raskt vart ein lokalitet. Fyrst vart eg merksam 21

22 på eit langt søkk i terrenget som kanskje kunne vere ein hulveg, så denne grov vi berre i kanten av. Undergrunnen var fin, guloransje sand. Etter få meter innover i skogen avdekte grabben eit par-tre steinar som låg på rekke. Dette vart eit varsku, så no byrja vi gå litt varsamt fram. Den eine steinen etter den andre føya seg inn i rekka, så det vart raskt klart at her hadde vi noko som ikkje høyrde naturen til. Figur 39. A8 firkantgrav. Mot VNV. Litt opprens langs steinrekka viste at den kunne fylgjast i sjølve markoverflata, til vi til slutt hadde ein rektangulær formasjon på ca. 3,9 x 3,2 meter i omkrins. Tolkinga fall raskt på at dette kunne vere eit gravanlegg, ei såkalla firkantgrav av liknande type som vart funne på gravfeltet på Ula i Glemmen i si tid. Totalt er det 36 steinar i storleik som hovud + - i A8, derav 2 stykk som ligg i hjørna på den vestlege korte enden. Det er naturleg å tenke at desse truleg har fungert som ei slags markering av eine enden av grava. Steinane vart reinsa fram, og torva vart fjerna innanfor steinringen, men det vart ikkje grave ned i skogsbotnen under utvaskingslaget. Det er difor ikkje råd å sjå om det er nedgravingar inne i sjølve anlegget. Av denne grunn var det heller ikkje noko å ta ut prøver for datering av. Gravfeltet på Ula, ved Glemmen mellom Sarpsborg og Fredrikstad, hadde dateringar frå førromersk jernalder til vikingtid, men det verka som om firkantgravene høyrde mest heime i romertid, ca e. Kr. Ut i frå det som vart observert her, kan det sjå ut som om steinane har blitt lagt direkte på bakken når gravanlegget vart oppført. Når vi vart klar over dei, var det mogleg å pirke fram 22

23 steinar nærast med fingrane nedi det øvste torvlaget, så det er berre skogsbotn som har akkumulert seg rundt og over strukturen. Når vi var ferdige med feltet her, så vart det lagt vegduk innanfor steinkretsen og jord og sand kasta oppå. Det vart forsøkt å ikkje lage ein kunstig forhøgning av dette. Steinane vart ikkje tildekt, for på den måten å etterlate anlegget som det ei gong truleg var før skogbotnen dekte det til. Figur 40. A8 firkantgrav. Gule piler markerer hjørnesteinar, som har fungert som ei markering av gravminnet. Mot SV. Litt vidare bortover sjakta vart eg merksam på ein keramikkbit som låg og flaut for seg sjølv i botnen av sjakta. Ved nærare ettersyn viste det seg at den på ingen måte var aleine. Litt tafsen i ein mørk flekk, som ved fyrste augekast berre såg ut som restar av rotne røter, bringa fram ein god liten ladning med meir keramikk. Tanken kom raskt at dette kunne vere ei urnegrav, og små bitar med brent bein som etter kvart kom til syne, dempa på ingen måte den tolkinga. Då dette var slått fast som anlegg 9 urnegrav, var det ingen vidare poeng med å grave vidare i denne. Den keramikken som alt var laus, vart teke med som funn nr. 8, og det vart pirka fram nokre små trekullbitar for datering. Så vart det lagt over ein vegduk og noko jord. Blant dei 48 skåra og bitane med grovmagra keramikk, vart det funne både randskår og botnskor, så det er klart at urna er knust flat og truleg rota rundt av røter eller anna. C14-prøva daterte anlegget til e. Kr., altså merovingartid. Dette er i utgangspunktet ei ganske uvanleg datering for ei urnegrav, som særleg periodane yngre bronsealder og førromersk jernalder er meir kjent for. Fleire av dei få merovingartids urnegravane vi har, er faktisk frå Østfold. 23

24 Figur 41. A9 urnegrav. Mot NV. Figur 42. Keramikk og brent bein i A9. Figur 43. Rand- og botnskår frå A9. 24

25 Figur 44. Keramikk frå A9. Sjakta vart utvida litt rundt, og grunna skogen svinga vi oss inn her og der som det passa seg. I denne prosessen kom Martin til å skubbe borti ei lita bjørk i området søraust for A8 & 9. Den losna veldig lett, fordi den sto på ei steinrøys. Dette utløyste naturleg nok alarmen, for det var ikkje stein i undergrunnen i det heile her oppe på flata. Ein rask sjekk konkluderte med at dette var ei lita røys. Kombinasjonen manglande undergrunnsstein og allereie to anlegg tolka som graver, førte nærast automatisk til at A10 vart tolka som gravrøys. Figur 45. A10 gravrøys. Kvite strekar markerar omrisset av røysa. Mot SV. 25

26 Røysa er ikkje veldig godt markert, men ser ut som den i omkrins er ca. 5 x 5 meter, og kanskje rundt halvmeteren høg. Røysa er dekt av torv og lyng. Steinane er av ymse storleik, frå hovud og nedover. Mesteparten er ganske små, og fleire av desse verkar òg å vere skjørbrente. For hand grov eg ei stripe frå toppen og nedetter kanten av røysa. Dette viste at steinsamlinga ikkje dekker heile røysas omkrins, men ser ut til å utgjere ei kjerne på ca. 3 x 3 meter. Resten av røysa kan i følgje jordboret vere sand med noko stein under, så konklusjonen er at den må kallas ei jordblanda røys, med ei steinpakning som topp, som så er tilgrodd over tid. Ei sikker datering har eg ikkje på denne, men truleg høyrer den heime i eldre jernalder ei gong. Figur 46. Kjerne av stein sentralt i A10, fleire av dei skjørbrente. Mot SV. Vidare mot nordaust kom Morten over ymse aktivitetar i undergrunnen. Fyrst ei stripe med ljos grå sand, som vart tolka som restane av eit hulvegsløp. I sørleg del av dette, og då under den ljose grå sanden, var ein stor samling med stein. Det var ei stund vanskeleg å bli klok på denne, om det var ei kokegrop eller kva, grunna at hulvegen har gått over steinsamlinga og gnudd massen sin nedi strukturen. Ei god reinserunde med krafse og graveskje førte fram i dagen ein avlang oval struktur på ca. 2,40 x 1,55 meter. Denne er full av stein, derav mykje skjørbrent. Det var vanskeleg å bli klok på fyllmassen utanom steinane, men det verka som om det er ein slags mørkare raudbrun til gråbrun humushaldig masse, med einskilde spreidde trekullbitar. Mangelen på trekullrand, forma og dei andre gravtolkingane i området, gjer at A11 vert tolka som ei flatmarksgrav. Området her ser aldri ut til å vere pløgd i moderne tid, så det er ingen grunn til å tru at ein eventuell haug har blitt fjerna, noko som for så vidt òg A10 støtter opp om. At strukturen er gamal er det ingen tvil om, og er det ei grav, så må ein mest tru at den var 26

27 gløymt på den tida hulvegen vart anlagt. Elles er det vondt å sjå at gravfreden skulle skjemdest med at ein legg eit tråkk rett over den. Figur 47. A11 flatmarksgrav. Den ljose grå stripa som går skrått over strukturen er restane av A13, eit hulvegsløp. Mot SA. Grunna sprengt dateringsbudsjett, vart det ikkje teke ut noko C14-prøve. Eksakt alder er difor ukjent, men truleg høyrer anlegget heime ei eller anna gong i eldre jernalder. No som sjakt 89 var unnagjort, så kikka vi litt nærare på hulvegane. Den vi såg fyrst der vi starta sjakta, vart anlegg 12 i lista, og den som går over A11 er A13. A12 går parallelt med dagens Fv.110, og det er ei naturleg retning for eit tråkk over dette høgdedraget. Hulvegar i samband med gravfelt er eit vanleg fenomen, for gravfelta verkar å ligge slik at dei skal vere synlege, både frå avstand, og for folk som ferdast gjennom området. A13 går skrått inn mot A12 og tolkast som eit hulvegsløp frå sør som knyt seg saman med A12 i nordre ende av gravfeltet. Høgda over havet er ca. 35 meter. Saman med ID9902 dannar Lok.4 eit samanhengande gravfelt over nordre del av åsryggen. Vi la sjakt 90 sørvest for 89, men her hadde vi ikkje funn. Det er svært sannsynleg andre graver i området, truleg òg fleire låge røyser. Det går ein skogsveg mellom ID9902 og Lok.4 som verkar å ha blitt graven, skava av masse og fylt opp med pukk. Denne vegen vert no eit «naturleg» skilje mellom dei to gravfelta. Skillet mellom ID9897 og 9902 er ei lita kløft, så ser ein vekk frå denne, burde heile åsryggen reknast som eit samanhengande gravfelt. Truleg med stor spreiing i dateringane, og heilt klart 27

28 i variasjonane på konstruksjonen av gravanlegga. Større haugar og steinringar i sørvest, små røyser, firkantgraver og flatmarksgraver i nordaust. Figur 48. Lok.4 med A8-13 & S

29 Figur 49. Relasjonen mellom Lok.3 & 4. KONKLUSJON I samband med planar om ny gang- og sykkelveg mellom Borge og Begby, føretok Østfold fylkeskommune ei arkeologisk registrering av moglege traseval på begge sider av Fv.110 Haldenveien. I denne samanheng vart det funne til saman 4 arkeologiske lokalitetar. Lok.2 var eit lausfunn av flint, som berre indikerer førhistorisk aktivitet frå steinalder eller bronsealder i området, og 29

30 har status som uavklart kulturminne. Lok.1 & 3 er kokegroplokalitetar frå førromersk jernalder og merovingartid, som vart grave ut og dokumentert etter ein forenkla dispensasjon frå kulturminnelova. Lok.4 er eit gravfelt med flatmarksgraver og låge røyser, som truleg burde sjåast i samanheng med gravfeltet ID9902 og Ei radiologisk prøve daterte ei urnegrav til merovingartid, men truleg har gravfeltet eit langt tidsspenn og dekker store delar av jernalderen. Figur 50. Oversikt sjakt JAN BERGE.. Arkeolog 30

31 VEDLEGG VEDLEGG 1 FIGUR- & VEDLEGGSLISTE Nr: Skildring: Kjelde: Fig.1 Foto: Morten sit ved sidan av A9 og ser etter fleire urnegraver, medan Martin /Jan Berge og Lillegutt fylgjer interessert med. S89, mot SA. Fig.2 Kart: Plassering av planområdet i Fredrikstad kommune. Fig.3 Kart: Forslag til trasé. Statens vegvesen Fig.4 Kart: Nærliggande kulturminne. Fig.5 Foto: Martin avdekker sjakt 86 etter at pappa Holter har rydda veg. A6 og 7 framfor grabben. Mot SA /Jan Berge Fig.6 Foto: Avisbilete av aktuelle aktørar og litt attåt i den arkeologiske registreringa. Demokraten, Fig.7 Kart: Oversikt midtre del av traseen, med sjakt og lokalitetane 1-3. ØFK v/jan Berge Fig.8 Foto: Lok.1 med A1-3. Haldenveien 70 oppe til høgre. Kvit pil og gravemaskina /Jan Berge i bakgrunnen er Lok.2. Mot ASA. Fig.9 Foto: Lok.1 med A1-3. Haldenveien 65 i bakgrunnen. Mot NV /Jan Berge Fig.10 Foto: Lok.1 markert med kvit pil. Haldenveien 70 Visur i bakgrunnen. Mot SSA /Jan Berge Fig.11 Foto: Lok.1. A1 plan. Mot V /Jan Berge Fig.12 Foto: Lok.1. A1 profil. Mot V /Jan Berge Fig.13 Foto: Lok.1. F2, keramikk i A /Jan Berge Fig.14 Foto: Lok.1. F3, flint i pløyelaget /Jan Berge Fig.15 Kart: Lok.1. Sjakter, kokegroper og lausfunn. ØFK v/jan Berge Fig.16 Foto: Lok.1. A2 plan. Mot SA /Jan Berge Fig.17 Foto: Lok.1. A3 plan. Mot SSA /Jan Berge Fig.18 Foto: Lok.1. A2 profil. Mot SA /Jan Berge Fig.19 Foto: Lok.1. A3 profil. Mot SSA /Jan Berge Fig.20 Foto: Lok.2. F /Jan Berge Fig.21 Foto: Lok.2. F /Jan Berge Fig.22 Foto: Lok.2. F1 markert med kvit pinne i S9. Kvit pil i bakgrunnen markerar /Jan Berge Lok.1. Mot V. Fig.23 Foto: Lok.2. Kvit pil markerar funn av flint. Mot NA /Jan Berge Fig.24 Kart: Lok.2. Lausfunn og sjakter. ØFK v/ Jan Berge Fig.25 Kart: Oversikt over sjaktene i vestleg del av planområdet. ØFK v/ Jan Berge Fig.26 Foto: Lok.3. F7, flint funne i kanten av A /Jan Berge Fig.27 Foto: Lok.3. A4 plan. Mot S /Jan Berge Fig.28 Foto: Lok.3. A5 plan. Mot ASA /Jan Berge Fig.29 Foto: Lok.3. A4 profil. Mot S /Jan Berge Fig.30 Foto: Lok.3. A5 profil. Mot ASA /Jan Berge Fig.31 Foto: Lok.3. A6 plan. Mot SA /Jan Berge Fig.32 Foto: Lok.3. A7 plan. Mot S /Jan Berge Fig.33 Foto: Lok.3. A6 profil. Mot SA /Jan Berge Fig.34 Foto: Lok.3. A7 profil. Mot S /Jan Berge Fig.35 Foto: Lok.3. A4-7. Mot SV / Jan Berge Fig.36 Kart: Lok.3 med A4-7, F7 og S ØFK v/ Jan Berge Fig.37 Foto: Lok.3. A4-7, mot N / Jan Berge Fig.38 Foto: Lok.4. Starten av sjakt 89. Steinane i A8 skimtas i senter av biletet. Mot SA /Jan Berge Fig.39 Foto: Lok.4. A8 firkantgrav. Mot VNV / M. Bertheussen Fig.40 Foto: Lok.4. A8 firkantgrav. Gule piler markerer hjørnesteinar, som har fungert / Jan Berge som ei markering av gravminnet. Mot SV. Fig.41 Foto: Lok.4. A9 urnegrav. Mot NV /Jan Berge Fig.42 Foto: Lok.4. Keramikk og brent bein i A /Jan Berge 31

32 Fig.43 Foto: Lok.4. Rand- og botnskår frå A /Jan Berge Fig.44 Foto: Lok.4. Keramikk frå A /Jan Berge Fig.45 Foto: Lok.4. A10 gravrøys. Kvite strekar markerar omrisset av røysa. Mot SV /Jan Berge Fig.46 Foto: Lok.4. Kjerne av stein sentralt i A10, fleire av dei skjørbrente. Mot SV /Jan Berge Fig.47 Foto: Lok.4. A11 flatmarksgrav. Den ljose grå stripa som går skrått over /Jan Berge strukturen er restane av A13, eit hulvegsløp. Mot SA. Fig.48 Kart. Lok.4. A8-13 & S ØFK v/ Jan Berge Fig.49 Kart. Relasjonen mellom Lok.3 & 4. ØFK v/ Jan Berge Ved.1 Figur- og vedleggsliste. Jan Berge Ved.2 Anleggsliste. Jan Berge Ved.3 Funnliste. Jan Berge Ved.4 Vedartsanalyse. Thomas Seip Bartholin Ved.5 Kalibrasjonskurve A1. Beta Analytic RDL Ved.6 Kalibrasjonskurve A2. Beta Analytic RDL Ved.7 Kalibrasjonskurve A3. Beta Analytic RDL Ved.8 Kalibrasjonskurve A4. Beta Analytic RDL Ved.9 Kalibrasjonskurve A5. Beta Analytic RDL Ved.10 Kalibrasjonskurve A7. Beta Analytic RDL Ved.11 Kalibrasjonskurve A9. Beta Analytic RDL Ved.12 Snittskjema A / Jan Berge Ved.13 Snittskjema A /Jan Berge Ved.14 Snittskjema A /Jan Berge Ved.15 Snittskjema A /Jan Berge Ved.16 Snittskjema A /Jan Berge Ved.17 Snittskjema A /Jan Berge Ved.18 Snittskjema A /Jan Berge Ved.19 Planteikningar av firkantgraver frå Ula, Glemmen. Karl Vibe-Müller 1987 Ved.20 Avisartikkel frå Demokraten; «Ingen skatt foreløpig» /Leif Andersen Ved.21 Litteraturliste Jan Berge VEDLEGG 2 ANLEGGSLISTE Anr: Sjakt: Lok: Type: Skildring: Mål: (cm) Kokegrop Oval. Trekull og skjørbrent stein. F2 keramikk, mest i SV-del. 130x110x17 F4 C14; BC Kokegrop Oval. Trekull og skjørbrent stein. Raudbrun stripe av sand i 123x88x22 S-del. F5 C14; BC 40-AD Kokegrop Oval. Trekull og skjørbrent stein. Berre botnen att. F6 C14; 70x50x2 BC 90- AD Kokegrop Oval. Svart av trekull, nokre få skjørbrente stein. F10 C14; 75x65x9 AD Kokegrop Oval. Trekull, men lite skjørbrent stein. F11 C14; AD x55x Kokegrop Oval. Svart av trekull, nokre få skjørbrente stein. F12 C14. 70x60x Kokegrop Oval. Svart av trekull, nokre få skjørbrente stein. F13 C14; AD Firkantgrav Rektangulær. Omkransa av 36 steinar på enkelt rekke, derav 2 hjørnestein som truleg har fungert som markering av grava Urnegrav Sirkulær. Litt utflytande i toppen, verkar å vere ei mindre sirkulær nedgraving. Spetta, svartgrå fyllmasse, ganske 32 80x60x13 390x320 40x40

33 diffus eigentleg. F8 keramikk og brent bein, F9 C14; AD Gravrøys Sirkulær. Steinane er av ymse storleikar, nokre i hovudstorleik, men mykje smått. Ein del verkar å vere skjørbrent. Steinsamlinga i toppen er på ca. 3x3 m. Resten ser ut til å vere sand med noko stein under. Kappe av torv Flatmarksgrav Oval. Steinpakning, mykje er skjørbrent. Ikkje lett å sjå anna fyllmasse enn stein, men det vesle som er å sjå i kantane verkar å vere mørkare raudbrun til gråbrun humus. Spreidde trekullbitar. Liknar litt på A9 i farge og komposisjon sånn sett. Strukturen er delvis komplisert i toppmassen ved at A11 går over og har trakka sin fyllmasse av ljos grå sand nedi A Hulvegsløp Går i åsens lengderetning, parallelt med Fv.110. Det er vanskeleg å bedømme lengde og breidde fullt ut grunna vegetasjonen Hulvegsløp Går i retning N-S, skrått mot A12. Går òg over A11 og er klart yngre enn denne. I sjakta viser hulvegen seg som ei ca. 1 m brei stripe med ljos grå sand, med mørk torv i kantane. 550x550x50 240x x180x x130 VEDLEGG 3 FUNNLISTE Fnr: ID: Anr: Sjakt: Skildring/kontekst: Dato/init Flintbit med retusj, opprens /JB skår og bitar av keramikk, opprens og utgraving gropa /JB avslag av flint, åker rett S for A /JB C14, profil /JB C14, profil /JB C14, profil /JB Flintbit, opprens i kant av kokegropa /JB skår og bitar av keramikk, opprens av urnegrav /JB C14, opprens plan /JB C14, profil /JB C14, profil /JB C14, profil /JB C14, profil /JB Vedlegg 4. Vedartsanalyse Wentorf, den 17. december 2013 Diverse.Østfold.Berge Vedanatomisk analyse af 7 trækulsprøver fra Østfold. Indsendt af Jan Berge, Østfold fylkeskommune. Borge-Begby F4 A1: Ca. 10 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 33

34 7 stk. Corylus avellana, hassel, fra grene < 2 cm. 3 stk. Tilia sp., lind, fra grene < 2 cm. C-14-prøve: 1 stk. Corylus avellana, hassel, med ca. 5 årringe under bark. Borge-Begby F5 A2: Ca. 5 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 10 stk. Alnus sp., or, fra yngre stammer. C-14-prøve: 3 stk. Alnus sp., or, max. 40 år fra bark. Borge-Begby F6 A3: Ca. 10 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 9 stk. Populus tremula, osp, fra yngre stammer. 1 stk. Tilia sp., lind, fra yngre stamme. C-14-prøve: 1 stk. Populus tremula, osp, max. 40 år fra bark. FV110 Borge-Begby F10 A4: Ca. 15 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 9 stk. Corylus avellana, hassel, fra grene < 2 cm. 1 stk. Quercus sp., eik, fra gren > 2 cm. C-14-prøve: 1 stk. Corylus avellana, hassel, med ca. 4 årringe max. 5 år fra bark. FV110 Borge-Begby F11 A5: Ca. 20 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 34

35 1 stk. Alnus sp., or, fra gren > 2 cm. 9 stk. Quercus sp., eik, fra grene > og < 2 cm. C-14-prøve: 1 stk. Quercus sp., eik, med ca. 5 årringe under bark. FV110 Borge-Begby F13 A7: Ca. 50 ml kul. 10 stk. = stikprøve, analyseret med følgende resultat: 9 stk. Salix sp., selje, vide, fra grene > og< 2 cm. 1 stk. Quercus sp., eik, fra gren < 2 cm. C-14-prøve: 1 stk. Salix sp., selje, vide, med ca. 5 årringe under bark. FV110 Borge-Begby F9 A9: < 1 ml kul. 6 stk. = alle, analyseret med følgende resultat: 6 stk. Corylus avellana, hassel, meget små. C-14-prøve: 6 stk. Corylus avellana, hassel. C-14-prøverne sendes til BETA nu. Fakturaunderlag vedlægges. Med venlig hilsen Thomas Seip Bartholin Am Haidberg 18 D Wentorf Thomas.Bartholin@gmx.de 35

36 Vedlegg 5. Kalibrasjonskurve A1 36

37 Vedlegg 6. Kalibrasjonskurve A2 37

38 Vedlegg 7. Kalibrasjonskurve A3 38

39 Vedlegg 8. Kalibrasjonskurve A4 39

40 Vedlegg 9. Kalibrasjonskurve A5 40

41 Vedlegg 10. Kalibrasjonskurve A7 41

42 Vedlegg 11. Kalibrasjonskurve A9 42

43 Vedlegg 12. Snittskjema A1 43

44 Vedlegg 13. Snittskjema A2 44

45 Vedlegg 14. Snittskjema A3 45

46 Vedlegg 15. Snittskjema A4 46

47 Vedlegg 16. Snittskjema A5 47

48 Vedlegg 17. Snittskjema A6 48

49 Vedlegg 18. Snittskjema A7 49

50 Vedlegg 19. Planteikningar av firkantgraver frå Ula, Glemmen. 50

51 Vedlegg 20. Avisartikkel frå Demokraten. Vedlegg 21. Litteraturliste. Vibe-Müller, Karl (1987) Gravfeltene på Ula, Glemmen, Østfold. Varia 13. Universitetets Oldtidssamling, Oslo. 51