Østfold fylkeskommune

Transkript

1 Østfold fylkeskommune Fylkeskonservatoren 2014/6734 BERGHEIM SARPSBORG KOMMUNE Figur 1. Sjakt 1, frå den kvite pila til venstre i biletet, til gravemaskina nedanfor Tutegata 18 i høgre biletekant. Mot NA. Jan Berge 2014/15 1

2 RAPPORT FRÅ ARKEOLOGISK REGISTRERING Kommune: Sarpsborg Gardsnamn: Børget østre Bruksnamn: Berget Gnr./bnr.: 1051/2 Høgde over havet: moh Oppdragsgjevar: MELK Adresse: Ole Jonny Magnussen Åsgårdsveien SKJEBERG Namn på sak: Bergheim Saksnummer: 2014/6734 Registreringsperiode: Ved: Jan Berge For- og etterarbeid: Ved: Jan Berge FAGLEGE KONKLUSJONAR: ASKELADDEN ID: Ingen funn: X Funn av automatisk freda kulturminne: X Lausfunn ikkje automatisk freda: , Forenkla dispensasjon utgraven: X Frå før kjente kulturminne: Stikkord: Steinalder, lausfunn flint. 2 Figur 2. Plassering av planområdet i Sarpsborg kommune.

3 BAKGRUNN FOR UNDERSØKINGA Det er varsla oppstart av reguleringsarbeid for eigedomen gnr. 1051, bnr. 2 og 733 ved Bergheim på austsida av Iseveien i Sarpsborg. Føremålet med reguleringa er å legge til rette for utvikling av bustadområde. Det er ikkje kjent til så mange førhistoriske funn frå området frå før, men innanfor planområdet er det visstnok gjort funn av ei skafthulløks frå yngre steinalder. Ut i frå denne kunnskapen og områdets topografi, fann fylkeskommunen det naudsynt med ei arkeologisk registrering i området før det kunne gjevast ei endeleg fråsegn i saka jf. kulturminnelovas 9. Figur 3. Planområdet. SAMANDRAG Den arkeologiske undersøkinga resulterte i funn av to ikkje-freda lausfunnslokalitetar med flint i åker og ein steinalderlokalitet påvist med prøvestikk. OMRÅDESKILDRING TERRENGET Planområdet ligg aust for Sarpsborg sentrum, langs vegen mot Rakkestad. Det er høvesvis tettbygd frå Sarpsborg til planområdet, men akkurat her overtek noko dyrka mark og skogsparti. Ein del bergkollar pregar landskapet. Sjølve det undersøkte området er både dyrka mark og to bergkollar med både blandingsskog og til dels nakent berg på toppane. 3

4 KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Det er overraskande få handfaste kulturminne i nærområdet. I all hovudsak er det lausfunn av steinøkser og andre steinartefaktar frå yngre steinalder som pregar funnbiletet, med eit par gravrøyser liggande eit godt stykke unna. Det har truleg meir med manglande faglege undersøkingar i området å gjere enn ein reell fornminnesituasjon. Figur 4. Nærliggande kulturminne. KULTURMINNE I NÆROMRÅDET Askeladden ID: Kulturminnetype: Funnstad for skafthulløks av stein Funnstad for skafthulløks av bergart Funnstad for fragment av skafthulløks, knekt ved holet Haug, truleg naturleg Funnstad for skaft av flintdolk Funnstad for sigd av flint Funnstad for flintdolk Funnstad for skiveskrapar, mogleg øks og 1 emne, alt av kvarts gravrøyser Dyrkingslag eldstadar frå eldre bronsealder Funnstad for eldstadar/moglege branngraver og ein «ca år gamal øks» Ristningar i berg. Førhistoriske motiv, men truleg gjort i nyare tid Funnstad for skafthullsøks Funnstad for fiskesøkker Funnstad for flintavslag Funnstad for stort flintavslag Tidleg seinmesolittisk steinalderlokalitet Funnstad for lita kjerne i flint Funnstad for lita flekke av flint. 4

5 METODE & PERSONELL Det fyrste som vart gjort på denne undersøkinga var med metoden vi kallar maskinell flateavdekking. Dette er den vanlegaste metoden arkeologane nyttar på dyrka mark. Ein opnar opp sjakter på om lag 3 m breidde med gravemaskin med flatt skjer på grabben og fjernar matjordlaget til ein kjem ned på undergrunnen. Denne vert reinsa fram med krafse og graveskei etter kvart der dette er naudsynt, og eventuelle førhistoriske strukturar som kokegroper, stolpespor, graver etc. vil vise seg som fyllskifte i undergrunnen. Figur 5. Martin i god gang med sjakt 1. Mot S. Deretter gjekk eg over til visuelt overflatesøk som registreringsmetode. Denne metoden gjeng enkelt ut på å gå systematisk rundt i terrenget og sjå etter kulturminne som er synleg på markoverflata, t.d. gravhaugar, kullgroper, fangstgraver, rydningsrøyser etc. For denne undersøkinga sin del var det helst potensiale for steinalderlokalitetar som vart vurdert. Og for å finne slikt må vi nytte prøvestikking som registreringsmetode. Prøvestikking går ut på at ein med spade grev mindre prøveruter, om lag 40 x 40 cm, ned til ein støyter på berg eller steril undergrunnsmasse. Massane i prøvestikket vert sålda gjennom eit handhalde såld med 4 mm masker. Kan ein nytte vatn til dette, er det å føretrekke, men det var mogleg berre på eit lite område under denne undersøkinga. Sidan det hovudsakleg er kulturspor frå steinalder ein vil påvise med denne metoden, så er det tilverka flint og andre minerale råstoff ein ser etter i såldet. 5

6 Figur 6. Jan i farta med P28. Mot NA. Som dokumentasjon vart det teke digitale foto. ID med prøvestikk vart målt inn med CPOS RTK 3D-float oppløysing, med ein anteke presisjon ned mot 200 cm. Resten vart teikna inn for hand. Kartgrunnlag for innmålingane er WGS84_UTM32N. DELTAKARAR OG TIDSROM Med på denne undersøkinga var arkeolog Jan Berge frå Østfold fylkeskommune. Maskinførar var Martin Segelsten frå Entreprenør Kjell Mørk AS. Førearbeidet vart gjort 9. oktober, den maskinelle sjaktinga oktober og resten vart utført fram til 22. oktober 2014, medan rapporten vart utarbeida innanfor tidsromet 22. oktober 2014 til 26. februar Totalt vart det nytta 93 timesverk frå fylkeskommunens side. Dette omfattar arbeid i felt og køyring, samt for og etterarbeid. UNDERSØKINGA Det fyrste som vart gjort i felt var den maskinelle sjaktinga. Vi starta sjakt 1 oppe ved gardsvegen opp til Bergheim, og drog den så sørover langs skogkanten ned til Tutegata 18. Ingen funn vart gjort. Undergrunnen består helst av kleimen, småfuktig sand og leire. Sjakt 2 vart teke nord i planområdet, jordet på høgde med Iseveien 92 på andre sidan. Her vart det heller ikkje gjort funn av strukturar og slikt i undergrunnen som vi leitar etter med denne metoden, men det vart gjort funn av til saman 2 bitar flint, ei lita kjerne og ei lita flekke, under åkervandringa eg gjorde parallelt med sjaktinga. 6

7 Figur 7. Nordre del av sjakt 1. Mot NA. Figur 8. Sjakt 2. Krafsa står ca. der F1 vart gjort i toppen av pløyelaget. Mot NV. 7

8 ID & LAUSFUNNSLOKALITETAR MED FLINT Dei to flintbitane vart funne mest i kvar ende av sjakt 2, i markoverflata før sjakta vart lagt. Avstanden mellom dei er så stor at eg var nøydd til å rekne det som to ulike lokalitetar, sjølv om det ikkje skal sjåast heilt bort frå at dei på eit vis høyrer saman. Mykje kan ha skjedd på jordet her som har ført til at flinten har hamna der den er, og delar av undergrunnen verkar å ha blitt grave ein del i moderne tid. Figur 9. Sjakt 2. F2 vart gjort rett ved nedre biletekant. Mot SA. Samstundes er det trekk i landskapet her som absolutt peikar på potensialet for lokalitetsfunn frå eldre steinalder. Midtre del av sjakta går over eit parti som hevar seg littegrann opp frå terrenget i nordvest til søraust, og vi har her ein liten, flat terrasse. I sørvest skrånar terrenget svakt oppover til det støyter på berg. Figur 10. F1 & 2. Lokalitetar frå eldre steinalder ser vi helst for oss er strandbundne, altså at jeger-sankarane flytta seg med båt og slo leir på ikkje langt frå vasskanten. Høgda over havet her er ca. 55 meter. Om vi ser for oss havnivået reist til dette nivået, så vil landskapet rundt vere eit skjærgårdslandskap med mange små øyar og holmar liggande spreidd rundt, med fleire smale og grunne sund liggande i mellom. Funna her ligg akkurat på nordaust-spissen av ei slik øy. 8

9 Av denne grunn vart dei fyrste prøvestikka lagt bakanfor ID I utgangspunktet 2 stykk, som begge var funntomme. Flintfunna på jordet vert difor berre rekna som ikkje-freda lausfunnslokalitetar. Figur 11. Sjakt 2, med lokaliseringa av F1 og F2 markert med kvite piler. Mot V. ID STEINALDERLOKALITET I løpet av overflatesøket hadde eg gjort meg opp ei meining om sånn ca. kor det var aktuelt å prøvestikke. Etter det mislukka forsøket på å stadfeste ein handfast lokalitet nord i planområdet, sette eg kursen om ei lita flate rett aust for Bergheim eg hadde sett meg ut. Her var eg rett på med eit flintavslag i fyrste stikket. To stikk til vart teke utan fleire funn. Etterpå tok eg nokre stikk på ei flate nokre titals meter lengre nord. Her var ingen funn. Også resultatlaust med fleire stikk der eg byrja ved ID Figur 12. Vassålding i bekken rett aust for P Mot SV. Planområdet er grovt delt inn i to skogkledde bergkollar, så dei neste stikka vart lagt rundt på den sørlege, der det var ei viss mon om potensiale. Særleg ein stad rett sør for Bergheim såg fin ut, og her kunne eg også vassålde i ein bekk, men av kulturell aktivitet var det berre kontemporært søppel å finne der. Det var tydeleg at denne flata har vore nytta som dyrka mark eller beitemark opp til ganske nyleg. 9

10 Prosjektet fauk unna i eit ganske så radig tempo, så eg følte eg kunne bruke litt meir tid på ID Berre 1 avslag var litt stusseleg, så eg tok eit prøvestikk til 1,5 meter aust for P3. Tilfredsstillande nok dukka det opp eit lite avslag i P30. Dette kom frå ein heilt annan flintknoll enn avslaget i P3, så med dette fekk eg bekrefta lokaliteten. Figur 12. F3 og F4, påvist i prøvestikk P3 og P30 på ID Figur 14 & 15. P3 & 30. Mot A. ID ligg på ei lita hylle litt nedanfor toppen av kollen. Sjølv om vi berre har to funnførande prøvestikk med 1,5 meters mellomrom, så er lokalitetens største potensielle utstrekning klart avgrensa naturleg. I aust går bergveggen rett opp. I vest stupar det rett ned mot den dyrka marka der ID visstnok skal vere funne, og også i sør går det ganske rett ned. I nord skrånar terrenget svakt oppover, men her er det då nakent berg og ikkje lausmasser. Max utstrekninga på denne hylla/terrassen vert ca. 24 meter i nord-sør og 15 meter aust-vest. Hylla skrånar svakt mot sør. I aust er flata ganske open. Det verkar til å vere ein del stein rett under torva her nærast berget. I vest er det nokre større gran- og furutre, samt yngre lauvtre og noko einer. Markoverflata er lyng- og mosekledd. Funna låg ca cm under markoverflata, i utvaskingslaget og overgangen til anrikingslaget. Høgda over havet er ca. 60 meter. Om ein ser for seg ein strandbunden lokalitet, så er vi då attende i tid ca f. Kr. Dette er den aller tidlegaste delen av perioden vi kallar seinmesolitikum, altså siste del av eldre steinalder, og byrjinga på den såkalla Nøstvet-fasen. 10

11 Figur 16. ID med P3-5 markert. Mot N. Figur 17. ID med P3-4 markert. Mot S. 11

12 Figur 18. ID med P3-5 markert. Mot SV. Figur 19. ID med P3, 5 og 30 markert. Mot V. 12

13 Figur 20. ID med tilhøyrande prøvestikk sett i relasjon til Bergheim. KONKLUSJON I løpet av undersøkinga vart det opna 2 sjakter og 30 prøvestikk. Dette resultera i funn av til saman 3 lokalitetar som har fått eige id.nr i Riksantikvarens nasjonale kulturminnedatabase Askeladden. Vi har to ikkje-freda lausfunnslokalitetar heilt nord i planområdet, som vart funne 13

14 i samband med sjaktinga og overflatesøket her. I tillegg har vi ein liten, automatisk freda seinmesolittisk lokalitet påvist med prøvestikk rett aust for Bergheim gard. Som avslutning knytte eg eit kulturminneband til eit lite tre ca. 1 m vest for P3, for å markere kor funna på ID ligg. SARPSBORG JAN BERGE Arkeolog FIGUR 21. FIGURLISTE Nr: Skildring: Kjelde: Fig.1 Foto: Figur 1. Sjakt 1, frå den kvite pila til venstre i biletet, til gravemaskina Jan Berge, nedanfor Tutegata 18 i høgre biletekant. Mot NA. Fig.2 Kart: Plassering av planområde i Sarpsborg kommune. Fig.3 Kart: Planområdet. ØFK v/ Sigrid M. Gundersen Fig.4 Kart: Nærliggande kulturminne. Fig.5 Foto: Martin i god gang med sjakt 1. Mot S. Jan Berge, Fig.6 Foto: Jan i farta med P28. Mot NA. Jan Berge, Fig.7 Foto: Nordre del av sjakt 1. Mot NA. Jan Berge, Fig.8 Foto: Sjakt 2. Krafsa står ca. der F1 vart gjort i toppen av pløyelaget. Mot NV. Jan Berge, Fig.9 Foto: Sjakt 2. F2 vart gjort rett ved nedre biletekant. Mot SA. Jan Berge, Fig.10 Foto: F1 & 2. Jan Berge, Fig.11 Foto: Sjakt 2, med lokaliseringa av F1 og F2 markert med kvite piler. Mot V. Jan Berge, Fig.12 Foto: Vassålding i bekken rett aust for P Mot SV. Jan Berge, Fig.13 Foto: F3 og F4, påvist i prøvestikk P3 og P30 på ID Jan Berge, Fig.14 Foto: P3. Mot A. Jan Berge, Fig.15 Foto: P30. Mot A. Jan Berge, Fig.16 Foto: ID med P3-5 markert. Mot N. Jan Berge, Fig.17 Foto: ID med P3-4 markert. Mot S. Jan Berge, Fig.18 Foto: ID med P3-5 markert. Mot SV. Jan Berge, Fig.19 Foto: ID med P3, 5 og 30 markert. Mot V. Jan Berge, Fig.20 Kart: ID med tilhøyrande prøvestikk sett i relasjon til Bergheim. ØFK v/ Jan Berge Fig.21 Figurliste. Jan Berge Fig.22 Funnliste. Jan Berge Fig.23 Sjaktliste. Jan Berge Fig.24 Prøvestikkliste. Jan Berge Fig.25 Kart: Lokalitetane sett i høve til kvarandre. ØFK v/ Jan Berge Fig.26 Kart: Oversikt over alle lokalitetar, sjakter og prøvestikk. ØFK v/ Jan Berge 14

15 FIGUR 22. FUNNLISTE Fnr: Lok: Pnr: Sjakt: Skildring/kontekst: Dato/init lita kjerne av flint, funne i pløyelaget før sjakting /JB lita flekke av flint, funne i pløyelaget før sjakting /JB avslag av flint, ca cm djupn, overgangen til anrikingslaget /JB avslag av flint, ca cm djupn, i utvaskingslaget /JB FIGUR 23. SJAKTLISTE Nr: Skildring: 1 Starta i nord, ved vegen opp til Bergheim. Fyrst brunoransje, litt kleimen sand. På toppen skifter det til grå, hard, flakete leire. Etter få meter går det over til blåleire. Litt berg her og der. Etter få meter att kjem det ljos, gulgrå, sandblanda leire. Deretter spetta gulgrå og gråblå hard leire. Så gulgrå, sandblanda leire. Så eit parti med beige, kleimen sand. Så oransje sand og avsluttast med ljos, grå sand. 2 Ljos gulgrå leire/silt i nord. Oransjegrå silt i midten (på det høgste punktet), så lik nordre del. Deretter eit parti med blåleire. Det er mogleg det har vore grave i dette området. FIGUR 24. PRØVESTIKKLISTE Nr: Cm: Profil: Fnr: Lok: 1 50 Torv, grå sand, mørk, raudbrun, fuktig grus, gulgrå sand i botn Torv + gulbrun, svært seig sand Torv, ljos grå sand, gråbrun grus, meir guloransje i botn. Noko stein. Seigt og fuktig. F3 flint på ca cm djupn, overgang grå sand-gråbrun grus Tynt torvlag, tynt utvaskingslag, oransje grus, gulaktig i botn. Mykje småstein. Tørt i toppen, seigt i botnen Podsol med seig, brunoransje grus, ein del større stein Podsol med seig, brunoransje grus, gulaktig i botn Podsol med seig, brunoransje grus, gulaktig i botn Tjukk torv, gråbrun, seig grus, guloransje i botn Podsol med seig, brunoransje grus, gulaktig i botn Gulgrå spetta, seig og fuktig grus. Guloransje i botn Podsol med gulbrun, seig sand, gul i botn. Perverst med røter i toppen Podsol med gulbrun, seig sand. Gulaktig i botn Torv og fuktig grå grus. Steinete. Vassig i botn Mosetorv, grå sand, gulbrun grus, vassig i halve djupna Mosetorv, grå sand, gulbrun grus, vassig i halve djupna Mosetorv, grå sand, gulbrun grus, vassig i halve djupna Torv + brunoransje grus. Steinete. Gul botn Lik P17, men gulare i fargen og mindre stein Tynn torv, grå sand, gulbrun grus, fuktig i botn Torv, tykt lag med grå grus, så raudbrun i botn Brun humus, guloransje sand, ein del kontemporært søppel. Vassig Brun humus, gulgrå sand, mykje moderne rask. Vassig Torv, gulbrun sand. Vassig Brun humus, gulgrå sand, mykje moderne rask. Vassig Torv, gulbrun sand. Vassig Brun humus, gulgrå sand, mykje moderne rask. Vassig Torv, gulgrå grus. Vassig

16 28 45 Torv, gulgrå grus. Vassig Gulbrun sand. Vassig ,5 m aust for P3. Torv, ljos grå sand, gråbrun grus, meir guloransje i botn. Noko stein. Seigt og fuktig. F4 flint på ca cm djupn, i den grå sanden Figur 25. Lokalitetane sett i høve til kvarandre. 16

17 Figur 26. Oversikt over alle lokalitetar, sjakter og prøvestikk. 17