Forvaltningsplan, del 3 Utomhusanlegg Parkanlegget ved Tronvik

Transkript

1 Forvaltningsplan, del 3 Utomhusanlegg Parkanlegget ved Tronvik Byggnamn Verneklasse / status Omfang GAB-nr bygg 01 hovudbygg 1 Eksteriør / Interiør 48/23 bygg 02 administrasjonsbygg 1 Eksteriør / Interiør 48/23 bygg 03 behandlingsbygg 1 1 Eksteriør 48/23 bygg 04 behandlingsbygg 2 1 Eksteriør / Interiør 48/23 bygg 24 trafo 1 Eksteriør 48/23 Utomhusanlegg - parkanlegg 2 Utomhusanlegg 48/23 Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 1

2 Innhaldsliste 1 Førelagt Riksantikvaren Vern Formelt grunnlag for freding/ ev. vern Kulturminnemyndigheit Forskriftsvernet Verneklasse Grunnlagsdokumenter Litteratur Informantar Metode Historikk Vedlikehald Sakshandsamingsrutinar Generelle retningslinjer Anleggshistorikk Dagens situasjon Skildring Historisk dokumentasjon Eksteriørfoto av parkanlegget Planar og framtidige tiltak Planar Tiltak Informasjon om planarbeidet Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 2

3 1 Førelagt Riksantikvaren Dato Namn Revidert Revidert Sakshandsamar: Helse Førde HF Jens Otto Hestad Førelagt Riksantikvaren Riksantikvaren Vedteke HF Helse Førde HF Vedteke av RHF Helse Vest RHF Opplysningar om uteområde Anleggets namn Tronvik kompleks Delområdets namn Park og hageanlegg ved Tronvik GAB-nummer 48/23 Kommune Høyanger Eigar Helse Førde HF Forvaltar/bruker Førde Sentralsjukehus Nåverande bruk Helse/pleie Byggeår Bygg og park i 1956, bygningsmassen utvida i og 1967, parken er kontinuerlig Vernestatus Verneklasse 2 Verneomfang Grøntanlegg/utomhus Reguleringsstatus Regulert som offentleg byggeområde (planvedtak ) Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 3

4 2 Vern 2.1 Formelt grunnlag for freding/ ev. vern Park og hageanlegget ved Tronvik er sett til verneklasse 2 og vil ikkje bli foreslått freda etter kulturminnelova. Men regulering til omsynssoner med formål «bevaring» etter plan- og bygningslova kan vere aktuelt for å sikre verneinteressene. Forvaltningsplanen sine retningslinjer og vilkår skal leggast til grunn for forvaltninga, og for alle typar planar, inkludert FDV-planar, restaureringsplanar m.m.. I plansakar er det i samsvar med oppgåvefordeling innan kulturminnevernet, fylkeskommunen som skal sjå til at kulturminneinteressene blir ivaretekne i planprosessen. 2.2 Kulturminnemyndigheit Verneklasse 2 - bevaring er heimla i kgl. res. Overordna føresegner om forvaltning av statlege kulturhistoriske eigedomar 1.september 2006 med nærmare beskriving i Landsverneplan for spesialisthelsetenesta. Riksantikvaren skal ha enkeltsaker til handsaming i dei tilfella der det er aktuelt å søkje om riving av bygningar i verneklasse 2. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 4

5 Askeladden ID Ref Landsvereplan Datering SOSI Gnr / Bnr Verneverdi Eksteriør Verneverdi Interiør Verneverdi Utomhus Forvaltningsplan del 3 utomhusanlegg, Psykiatrisk Klinikk Avd. Tronvik 3 Forskriftsvernet Vernet omfattar utomhusanlegg som vist skravert på kartet (kjelde LVP 2008) 3.1 Verneklasse 2 Verneklasse 2 - bevaring er heimla i kgl. res. Overordna føresegner om forvaltning av statlege kulturhistoriske eigedomar 1.september 2006 med nærare utgreiing i Landsverneplan for spesialisthelsetenesta Oversikt freda (og verna) bygningar ved Tronvik anlegg: Bygg nr Kompleks Byggnamn Hovudbygg / Administrasjonsbygg / Behandlingsbygg / Behandlingsbygg / Trafo / Utomhusanlegg 43/85 2 Tabellen tilpassa informasjon som korrespondere både med LVP, fredingsforskrift og HF sine eigne opplysningar/register. Fredinga omfattar bygningane som nemnt ovanfor. Fredinga skal sikre enkeltbygningane, bygningane sin innbyrdes samanheng samt kulturhistoriske verdiar knytt til anlegget som heilskap. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 5

6 4 Grunnlagsdokumenter Landsverneplan for helsesektoren (LVP); Kompleks Tronvik. Umb, Institutt for landskapsplanlegging. Opphavlege hageplaner utarbeidet av Karen Reistad. Kart. Kart over eigendomen Tronvik Tronviks driftsavdeling. Historiske fotografi frå Tronvik, både i Tronviks eige, i tilgjengeleg litteratur og i arkivmateriale. Synfaring og foto september Litteratur Diverse arkivmateriale Berg, Ole. Karen Reistad en pioner i norsk landskapsarkitektur. Hovudoppgåve UBM Informantar Lars Aarseth, gartnar på Tronvik frå Knut Henning Litsheim, tidligare bestyrer på Tronvik. Nils Olav Frivik, teknisk sjef på Tronvik. 4.3 Metode Parkområdet er beskrive med utgangspunkt i fire kategoriar: Struktur/proporsjon, overflate/terrengform, vegetasjon og andre element. Med struktur/proporsjon er meint anlegget sitt overordna uttrykk. Overflate/terrengform, beskrive topografien i anlegget, viktige høgdeskilnader og/eller rester av utomhusanlegget som skjuler seg under overflata. Her må skildrast også dei viktigaste dekka som asfalt, grus, heller. Kategorien vegetasjon har hovudfokus på tre, busker og gras/plen. Under andre element vert skildra konstruksjonar eller enkeltelement som har betyding for anlegget sin kulturhistoriske verdi. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 6

7 4.4 Historikk Tronvik med hageanlegg sett frå fjorden frå slutten av 1950-talet. Foto frå arkiv til Karen Reistad, Institutt for landskapsarkitektur, Ubm. Her frå slutten 1960-talet. Bilde frå foto på Tronvik. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 7

8 Fylkessjukeheimen Tronvik var den første institusjonen for psykiatriske pasientar i Sogn og Fjordane. Sjukeheimen blei planlagt etter svenske forbilde, skalte vårdhem, etter vedtak i fylkestinget Anlegget sto ferdig på Tronvik gard i 1956, som ein av landets første opne psykiatriske behandlingsheimar. Hovudbygningen ble bygt for 85 pasientar med sengeposter, isolatceller, fellesareal, kjøkken m.v. 5 Vedlikehald Eit hovudprinsipp er at kulturmiljøet skal behaldast, eventuelt tydeleggjera karaktertrekka. Dette inneber at det må utvisast stor aktsemd og gjennomtenkte val med omsyn til plantning mv. Følgjande tiltak vert rekna som vanleg vedlikehald: Forvaltning, drift og vedlikehald skal skje på ein måte som er tilpassa anlegget si eigenart, med opphavleg material og tidsriktige metodar, slik at definerte kulturhistoriske verneverdiar vert oppretthaldne, jf. pkt. 3 Skildring. Det må ikkje setjast i gang tiltak som kan motvirke føremålet med vernet. Det er eigar som har ansvar for det kontinuerlege vedlikehaldet, skjøtsel av parkanlegget, til dømes klipping/beskjering. Re-etablering av plantar/ tre skal gjerast i samhandling med forvaltande organ i føretaket. Hovudregel for behandling av freda og verna bygningar og anlegg er at det må søkast om løyve for alle tiltak som går ut over vanleg vedlikehald. For utdjuping av kva som reknast som vanleg vedlikehald og kva som er søknadspliktige tiltak, sjå pkt. 5 Vedlikehald/Søknadspliktig i Del 1: Kompleksdelen. 6 Sakshandsamingsrutinar 6.1 Generelle retningslinjer Verneklasse 2 bevaring, verna i kraft av landsverneplanen, eventuelt at eigendomene vert regulert til omsynssone, med formål bevaring etter plan og bygningslova. Området skal bevarast eller tilbakeførast. Verneføresegnene skal ivaretakast av forvaltande instans i føretaket. Riksantikvaren skal ha enkeltsaker i dei tilfella der det er aktuelt å søkje om riving av bygningar i verneklasse 2. Sjå Del 1: Kompleks pkt og Saksbehandlingsreglar. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 8

9 7 Anleggshistorikk Ein av grunntankane for hageanlegget var at det skulle nyttast til arbeidsterapi for pasientane. Frå starten av skulle sjukeheimen også stå for drifta av gardsbruket Tronvik, der styraren fekk jobben som arbeidsleiar for pasientane. Det vart utarbeidd ein hageplan for sjukeheimen som det var meininga at pasientane og dei som dreiv garden skulle setje ut i livet. Denne planen var utarbeidd av Karen Reistad ( ), som var ein pioner innan hagearkitekturen i Noreg. Om landskapsplanlegginga til Karin Reistad kan det seiast at ho alltid starta sine oppgåver med ein kunstnarisk innfallsvinkel, men at denne aldri kunne lausrivast frå oppgåva si tekniske og praktiske side. Hageanlegget skulle tale til hjertet og sinnet samstundes som den skulle vere funksjonell, praktisk, ikkje vere for tidkrevjande å vedlikehalde og tole bruk. Ho hadde ein nennsam måte å tilpassa seg og utnytte naturgjevne kvaliteter på staden og bruke og forsterke desse (Kjelde: Berg, Ole. Karen Reistad en pioner i norsk landskapsarkitektur. Hovudoppgåve UBM 2001). Plan for parkmessig behandling for uteområda på Tronvik. Utarbeidd av Karen Reistad i Foto: frå arkiv til Reistad, Institutt for landskapsarkitektur, Ubm. Deler av denne planen, som mykje av plantingane, vart nok ikkje gjennomførd, men Tronvik var likevel ein flott stad der den låg vakkert til med utsyn over Sognefjorden i sør og den skogkledd åsen i nord. Frå artikkel i Sogn folkeblad frå (21.april 1956) dagen før opninga står det: «Og skulle de sett maken til plass. Det er litt av et syn! Syster Helga Eithun idealisten som har ofra seg for å få alt så framifrå, viste meg i haust ein linåker som ho hadde sådd til, og snart ligg nok den første linduken på bordet frå egen avling.» Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 9

10 Det renn ei elv som kryssar heile parkområdet. I starten var det eit problem at denne stadig flødde. Jalmar Haugsbø, som opphavleg åtte garden Tronvik, mura eigenhendig opp sidene i elva for å få bukt med problemet. I søre del av anlegget er det ein dam med fontene. Dammen var der heilt frå starten då det naturleg samla seg vatn her. Elvekulvert oppmurt av Jalmar Haugsbø I 1965 blei det sett i gang dyrking av poteter, grønsaker, bær og frukt og i 1967 blei det oppført eit gartneri for dyrking av tomat, agurk og blomar. I 1988 vart den ordinære gardsdrifta avvikla og i 1995 vart gartneriet nedlagt og seinare rive i Det vart etter kvart eit problem at det indre tunet vart nytta til mykje parkering. Dåverande styrar Knut Henning Litsheim utarbeidde difor ei planskisse i 1993 for å få opparbeidd ein park i det indre området av Tronvik komplekset og for å få flytta parkeringa ut til randsona av område. Området vart opparbeidd i høve til skissa. Karen Reistad utarbeidde planteplanar i samband med dei opphavlege planane. Desse vart ikkje fylgd og antakeleg vart det ikkje planta mykje utover nyttevekstar dei fyrste åra. Det eksisterer difor ikkje nokon planteplan for parken slik parken er i dag. Men frå 1963 til 1992 hadde Tronvik ein særs dyktig gartnar, Lars Aarseth. Han fekk med små midlar til mykje. Kvart år kjøpte han og planta nokre busker og staudar og av og til tre. På slutten av 1990-talet sto parkanlegget fram som svært frodig og velhalde med blant anna berberis plantingar langsmed elva og myrtehekk på aust sida av hovudbygget. Dei siste åra har det vorte slutt på at pasientar har arbeidsterapi i parken og det har vorte mindre midlar til drift og vedlikehald. Dette har ført til at mange plantar har Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 10

11 gått ut (som berberis plantingar langsmed elva og myrtehekk på aust sida av hovudbygget) og at parken ikkje står fram som så frodig og velhalde som i sine glansdagar. Frå glansdagane. Foto: Tronvik Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 11

12 7.1 Dagens situasjon Ortofoto med grense for den verna delen av parkanlegget. Parkanlegget ved Tronvik står fortsatt fram som eit frodig og velhalde parkanlegg. Mangel på vatn i dammen, tre som er moge for fornying og ugras i belegg og plantingar syner likevel at det er behov for auka fokus på restaurering, skjøtsel og vedlikehald for at parken skal bevare sitt særpreg Oversikt førekomstar av sårbare eller trua arter eller verneverdige naturtypar Funn basert på søk i Artsdatabankens Artskart og Naturbasen til Direktoratet for Naturforvaltning for Psykiatrisk klinikk avd. Tronvik, gnr 48, bnr 23, Høyanger kommune har ingen registrerte sårbare eller trua arter i Artsdatabankens Artskart innafor eigedomsgrensen. Her er heller ikkje registrert andre spesielt verneverdige naturtypar, naturområder, artsførekomstar eller kulturlandskap i Direktoratet for Naturforvaltnings Naturbase. Riksantikvaren finn derfor at fredinga ikkje vil påverke naturmangfaldet i negativ retning Verneverdi Anlegget har stor helsehistorisk verdi som ein av de første opne psykiatriske institusjonane i landet (Fylkessjukeheimen Tronvik). Utviklinga og bruk av psykofarmika Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 12

13 i behandlinga av psykiatriske pasientar medførte andre åtferdsmønster og muleggjorde andre arkitektoniske løysingar med mindre bruk av fysiske tvangsmidlar, og opne landskapsanlegg utan bruk av gjerder. Park- /uteområde utgjer med bygga ein heilskap og den visuelle og funksjonelle samanhengen med verna deler av komplekset skal oppretthaldast Formål med vernet Formålet med vernet i følgje landsverneplanen (LVP), er å sikre anlegget si utforming og arkitektur frå fleire byggetrinn og opparbeida uteområde. Park- og hageanlegget skal bevarast og forvaltast som heilskap og den visuelle og funksjonelle samanhengen med verna delar av sjukehusanlegget skal oppretthaldast. Vernet skal sikre bygningar, hageanlegg og deira innbyrdes samanheng og oppretthalde opphavleg materialbruk, dekker, vegetasjon/plantning samt ivaretake viktige element som kanalen, brua, dammen og kulturhistoriske verdiar knytt til anlegget som heilskap. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 13

14 8 Skildring Park/hageanlegget Element Struktur/ proporsjon Skildring Formelement i hageanlegget er henta frå engelsk landskapsstil med bølgande grasareal med grupper av lauvtre og mjuke stiar, naturleg vatn som renn gjennom anlegget med bruer over og en dam med fontene som blikkfang. Enkelte plassar stikk berg opp i dagen. Anlegget har mjuke overgangar mot dei mindre opparbeidde areala rundt som består av beiteeng og utom der att skogholt. Overflater/ terrengform Vegetasjon Anlegget ligg i ei lun, slak sørvendt helling omkransa av skog i aust, nord og vest og med utsyn over fjorden i sør. Kjøreareala er asfaltert (opphavleg grusa), mens gangareala er lagt med betongstein (frå rehabiliteringa i 1994) eller grus. På sitjeplassar er det opphavlege steinheller, på nyare opparbeida plassar som grillplassen er det betongstein. Ei elv renn gjennom anlegget. Plenflater. Sentralområdet mellom hovudbygg, administrasjon og post 4-5 er mest vegetert med fleire typar lauvtre og vintergrønt. Hageanlegget har fleire store fine eksemplar av Rododendron og mange store fine plantingar av mispel. Langs tilkomsten mot hovudbygget er det roseplantingar og staudebed og på austsida av post 4 er det ein urtehage. Rundt dammen med fontena er det ein frodig staudeplantning. Det bør utarbeidast ein planteplan med tilstandsvurdering for anlegget. Ei overordna registrering av vegetasjon i anlegget er utført av Nordpan i sept Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 14

15 Andre element Mura kanal/elvebredder av naturstein. Støttemurar langsmed plass på nordsida av administrasjonsbygget og tilkomstvegar til post 4 og 5. Flaggstang og brannhydrant. Dam med fontene. Parkbelysning. Verneverdi/ Sårbarhet Anlegget er middels sårbart. Verneverdien ligg i å bevare den mogne hagen som parkanlegget utgjer der det står framvakse gjennom heile anleggets historie frå 1956 til i dag. Store lauvtre og andre tre samt store rododendronar, tujaer og mispel er en viktig del av det som er verneverdig samt elva i kanalen som renn gjennom området og dammen med fontena. Tiltak/ Verneomsyn Bevaring av parkens struktur, terrengform, vegetasjon og viktige element som murar, kanalen og dammen med fontena. Dammen med fontena er lekk og bør restauretast. Hengepilane er i dårleg forfatning og bør skiftast ut. Roseplantingar bør haldast fri for ugras og utgåtte roser erstattast. Generelt sett auke innsatsen mot ugras og renningar i gangareal, buskplantingane og i staudebed. Busker/trær som har sådd seg inn i plantingar fjernast. Sikring av vegetasjon ved reperasjonar og vedlikehald av bygg. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 15

16 8.1 Historisk dokumentasjon Opphavleg plan for parkmessig behandling av uteområda på Tronvik utarbeidd av Karen Reistad i Det var lagt vekt på å ta vare på eksisterande vegetasjon som bjørk, furu, selje og rogn. Bjørk og furu er og foreslått i stor grad som nye treplantingar saman med gullpil. I nordvest var det planlagt ein frukt og bærhage. Foto: frå arkiv til Reistad, Institutt for landskapsarkitektur, Ubm. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 16

17 Detalj frå vestsida av hovudbygget. Planen legg opp til varierte plantingar med plantar som hagetorn, søtmispel, gullregn, buskmure, eldtorn, viermispel, buskfuru, berberis, brudespirea, rododendron, prydeple mm. Foto: frå arkiv til Reistad Institutt for landskapsarkitektur, Ubm. Bilde frå fyrste driftsår av sjukeheimen på Tronvik i Området er lite vegetert, men nokre element frå eksisterande vegetasjon og natur er ivareteke. Kjelde Tronvik. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 17

18 I samband med bygginga av det som er Post 4 og Post 5 i dag, utarbeidde Karen Reistad ein ny plan i Denne er enklare enn den første planen og inneheld ikkje så mange plantingar. Det vart og utarbeidd ein plan for funksjonærbustadane i sør. Karen Reistad sin plan frå Foto: frå arkiv til Reistad Institutt for landskapsarkitektur, Ubm Bildet syner at parkanlegget tok utgangspunkt i naturgjevne kvalitetar. Dammen med fontena ligg i ei naturleg forseinking i terrenget, berg i dagen er i vareteke rundt. Bilde frå om lag 1964 etter opninga av ny paviljong. Kjelde: Tronvik Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 18

19 Bilde frå 1968 rett før opninga av eige administrasjonsbygg. Kjelde: Tronvik 17.mai feiring på den hellelagde uteplassen ca Kjelde: Tronvik. Rev: Park og hageanlegg ved Tronvik 19

20 8.1.1 Situasjonsplan 20

21 8.1.2 Situasjonsplan frå Hovudstrukturen i anlegget har ikkje endra seg mykje frå denne planen frå Her er dei største trea måla inn. 21

22 Sjølv om hageanlegget har vore meir frodig og velhalde tidlegare står anlegget fortsatt fram som ein frodig og «mogen» park som bind bygningskomplekset saman på ein harmonisk måte. 8.2 Eksteriørfoto av parkanlegget Bruk av roser er eit gjennomgåande element for anlegget. Her frå tilkomsten mot hovudbygget. Foto: Tronvik 22

23 Dammen er omkransa av staude. Berg i dagen synast fortsatt. Dammen må renoverast da den er lekk. Tujaer og svartor sør for grillplassen. Ugras i belegget bør fjernast. Opphavleg skiferlagt sitte plass med steinbord ved grillplassen. 23

24 Elva som renn gjennom hagen er eit naturelement som er med på å gje ekstra kvalitet til parkanlegget. Ugras og buskas som har spreidd seg bør fjernast frå kantane. Gullpil langs med elva er i dårleg forfatning og bør bytast ut med nye eksemplar. 24

25 Frodig uttrykk med store buskplantingar av mellom anna mispel og Rododendron på sørsida av Post 4. Store samanhengande plantingar med mispel er en viktig romavgrensar mot beiteeng sør for Post 5. Natursteinsmurar tek opp høgdeforskjellen mellom dei ulike nivåa. Kaprifolhekk langsmed bygget på både Post 4. og Post 5. Foto frå tilkomst nord for Post 4. 25

26 Hellelagd plass på sørsida av Post 4. Grasfugane bør haldast i sjakk og klippas godt ned slik at dei ikkje tek overhand. Trapp og mur mellom Post 4. og Post 5. Ei buskfuru buktar seg på plena. Her ser ein og ljosarmaturen som er nytta i parken. Staudebed kanta med rosebusker ved inngangen til hovudbygget. 26

27 Barlind, sypress og mispel på sørsida av hovudbygget. Den verna delen hageanlegget har ein mjuk overgang med beiteeng mot areal rundt, her frå vestsida av hovudbygget. Dette saman med beitedyr, som er ein del av terapitilbodet, er med på å gje kvalitet til anlegget. 27

28 Gruslagt gangveg. Flaggstang og blodlønn mellom hovudbygget og administrasjonen. To tre hestekastanje ved parkeringa og hovudtilkomsten til anlegget. Brå overgang mellom asfalterte areal og gangsti. 28

29 9 Planar og framtidige tiltak 9.1 Planar Det bør utarbeidast ein reguleringsplan for området kor den verna delen av parken vert regulert til omsynssone med føresegner som sikrar intensjonane i vernet, jf. Pkt. 4. Sakshandsamingsrutinar. Det er og føremålstenleg om det blir utarbeida ein detaljert planteplan med ei gartnarfagleg tilstandsvurdering for området. 9.2 Tiltak Det er elles behov for restaurering av dammen med fontena. Gullpilane er i dårleg forfatning og bør skiftast ut. Roseplantingar bør haldast fri for ugras og utgåtte roser erstattast. Gangareal med belegg bør haldast frie for ugras. Generelt sett bør ein auke innsatsen mot ugras og renningar i buskplantingane og i staudebed. Trongen for slikt vedlikehald kan minkast ved å satse på tette plantingar som ikkje slepp lyset inn på jordoverflata. Tre til fire års godt vedlikehald i etableringsfasen, vil gi gevinstar i form av mindre arbeid seinare. Busker/trær som har sådd seg inn i plantingar fjernast. Ved reperasjonar og vedlikehald av bygg bør vegetasjon sikrast. 29

30 10 Informasjon om planarbeidet Tilsette i Helse Førde HF har i samarbeid med Nordplan AS utarbeida forvaltningsplanar for Helse Førde HF. 30