ditzk
ditz motk ditz lokuziok dizki motk dizki joktu gbek dizkien osgik dizki ngusiko ezugrrik dizki lguntzileko ezugrrik Ezugrrik dizki trinkoetn dizki berezik ditz erk dizki lguntzileen errok dizki lguntzileetko morfemk dizki lokutibok Hurrengo ditzk nolkok diren zldu behrko bzenu, zein irizpideren rber egingo zenuke? Jongo ginen Emten dizkiot Gindozen Ekr diezdke Esteko Demgun Esnhiren rber bereiziko zenituzke? Osketren rber? Dituzten elementuen rber?... Jkingo zenuke morfemk bereizten? Bd, ditzen iruzkin lnduko dugu tl honetn.
Mrktu zein mottko ditz den bkoitz. ditz motk elkrtu bkun ditz lokuzio berezko ertorri berezko ditz bkun Elementu bkr btez ostu. Berezko: egon Ertorri: guztu Beste ktegori bteko elementu btetik sortu. ditz elkrtu Elementu lexikl bt bino gehigoz ostu, hots, konpostu. Berezko: gitzetsi (gitz + etsi) ditz lokuzio: gi izn 1. Mrgotu... 2. Egon...... 3. Hrritu.... 4. Onetsi..... 5. Luztu.... 6. Txukundu.. 7. Entzun.... 8. mets egin.. 9. Elkrtu.... 10. Ezetsi..... 11. Desbidertu. 12. Musu emn. Ostu ditz lokuziok. ukertu behr dituzunk biribilen. Izen + izn Izen + egin 1.... 16.... 2.... 3.... 17.... 4.... 18.... 5.... 6.... 19.... 7.... 20.... 8.... 9.... 21.... 10.... 22.... 11.... 12.... 23.... 13.... 23.... 14.... 15.... 25.... ditz lokuziok ditz elkrtuk dir: izen + ditz. dib.: mite izn nhi izn ihes egin gur egin hitz emn su emn lok hrtu min hrtu nhigo ri blio behr brre hl logur gorroto min espero bultz dei bizi komeni uste biro kklrri mets ginezk berb enbrzu txizlrri merezi hnk hzkur 36
suk HIZKUNTZ IRUZKIN Ostu beste ditz lokuzio btzuk. ukertu behr dituzunk biribilen. Izen + emn Izen + hrtu 1.... 2.... 3.... 4.... 5.... 6.... 7.... 8.... 9.... 10.... 11.... 12.... 13.... 14.... 15.... 16.... 17.... 18.... 19.... 20.... more bizkr elkr min lok krgu kontun lots gogon hitz lur urre su gogor prte min ditzer rgitr intzt Hurrengok berezik dir: ditz lokuziok beste ditz btekin elkrturik. Jr itzzu bosn. ditz + nhi izn ditz + behr izn Ezin izn + ditz 1.... 2.... 3.... 4.... 5.... 1.... 2.... 3.... 4.... 5.... 1.... 2.... 3.... 4.... 5.... Bi Ez 1. ditz elkrtu izenk ditz konpostu esn nhi l du?.................. 2. ditz ertorrik morfemk gehituz ostuk l dir, esterko etxertu?..... 3. ditz lokuziok elkrtuk edo konpostuk l dir beti?................ 4. ditz lokuzio skok izen + ditz osker l dute?................... 5. ditz bkun konpostu ez denri esten l zio?................... 6. ditz lokuzioetko lehen osgi izen bd, ermten l du mugtzilerik?. 37
ztertu hurrengo ditzen iruzkin et mrktu Ongi / Gizki. ditz mot Nolko Osgik O G 1. Gorroto izn elkrtu ditz lokuzio izen + ditz 2. Hotz izn elkrtu berezko izen + ditz 3. Gldegin bkun berezko glde + egin 4. Lehenetsi elkrtu berezko lehen + etsi 5. Hitzrtu bkun berezko izen + ditz 6. Ikusi nhi izn elkrtu ditz lokuzio ditz. +. lokuzio 7. Egon behr izn elkrtu ditz lokuzio izen + ditz 8. Desgertu bkun ertorri des + gertu 9. Putz egin elkrtu ditz lokuzio izen + ditz 10. ntzemn elkrtu berezko ntz + emn zpimrrtu dizkik et mrktu zein mottkok diren. joktu gbe joktu 1. Lehen hurbildu zizkit.... 2. Hor dbiltz............ 3. Noiz etor zintezketen?.... 4. Hirin bizi dir......... 5. Esn zerbit!........... 6. Gldetu horri........... 7. Egidzu mesede bt....... 8. Emn esku!.......... 9. Eutsi honi!............ 10. Ztoz nirekin!.......... 11. Bt-bten ltxtu zen.... 12. Zer diostzu?.......... trinko perifrstiko dizki joktu dizkik elementu et ezugrri guztik ditu. dib.: Jon, etor zitez! dizki joktu gbe dizkik ez ditu elementu et ezugrri guztik. dibidez: Jon, etorri! dizki trinko dizki joktu d beti, osgi bkr bt duen. dibidez: Zihozen dizki perifrstiko Modu joktun osgi bt bino gehigo dituen. dibidez: Joten ziren 38
ztertu hurrengo dizkien iruzkin et mrktu Ongi / Gizki. ditz mot dizki Nolko O G 1. Onrtuko luke elkrtu (onrtu) perifrstiko joktu 2. Etor zedin elkrtu (etorri) perifrstiko joktu gbe 3. Esktzen zion bkun (esktu) perifrstiko joktu 4. Nituen bkun (ukn) trinko joktu 5. Zermten bkun (ermn) trinko joktu gbe B Egizu iruzkin. ditz mot dizki Nolko 1. Bizi ziren...... 2. Isuri ditu...... 3. Bidliko genion...... 4. Nindon...... 5. Dtozkit...... ditz-izenk ter hurrengo dizki joktu gbeen form joktu. dizki joktu gbeek b tzue tn -tze- hrtzen dutenen ditz-izen deitzen dir, izen giskok direlko. Jotekotn orintxe jon behr dugu.... Jongo bgr 1. Etortzeko esn dizut.... 2. Uni, egon isilik!... 3. Hori eginez gero, hserretu egingo nintzteke.... 4. Hur ikusirik, izutut lde egin zuen.... 5. Zu litzeko ri gr knttzen!... Bi Ez 1. ditz et dizki kontzeptu desberdink l dir?.................... 2. Etorri, dierzi, idtzi... ditzk l dir?........................... 3. Etorri dir, dierzi zuen, idtz diteke... dizkik l dir?.............. 4. Egitur edo osketren rber ditzk bkunk edo elkrtuk l dir?..... 5. Formren rber dizkik joktuk edo joktu gbek l dir?.......... 6. dizkik ditz flexiok l dir, hots, ditzetik sortutko form desberdink?.. 7. dizki trinkok joktuk edo joktu gbek izn l ditezke?............ 8. dizki perifrstikok osgi bkrrekok edo bikok izn l ditezke?..... 39
Bereizi hurrengo dizkietn mrkturik dgoen tl zer osgi mot den. dizki perifrstikok dizki lguntzile dizki ngusi trinko 1. Jten zuen.......... 2. rituko gr........ 3. Dtz............. 4. Lots izten ziren... 5. Kmustu zitzizkion. 6. Gogor dezke...... 7. Zetorkion.......... 8. Segitu zien........ 9. Hurbilduko ntzio.. 10. Egizu............. dizki ngusi dizki perifrstikoetn, lehenengo osgi d. dibidez: Jon gitezen dizki lguntzile dizki perifrstikoetn, bigrren osgi d. dibidez: Jon gitezen Bereizi hurrengo dizki ngusietko ezugrrik. Oin spektu +b b +g ø Ermn zizkion... ermn 1. urki zezketen... 2. Gogortuko nuke... 3. Itzul liezdke... 4. Egiten zizkigun... 5. Jongo blir... 6. Knt genezke... 7. Gl dkizkioke... 8. Srtu ziren... 9. Jrri dezke... 10. Uzten bdigute... ditzoin dizkik *edin edo *ezn l gun tzilek hrtzen dituenen gertzen den tl d. d.: Ibil ddin Hr dezn spektu ditzren ekintz buktu den l ez zehzten du et + burutu, burutu, + gertkizun edo huts izten d: Ibili zen burutu (+ b) Ibiltzen zen ez burutu ( b) Ibiliko zen gertkizun (+ g) Ibil diteke ( Ø) 40
Bereizi hurrengo dizki lguntzileetko ezugrrik. Ermn zizkion Modu ldi Pertson +h h irg Nor Nori Nork or irg or 1. urki zezketen 2. Gogortuko nuke 3. Itzul liezdke 4. Egiten zizkigun 5. Jongo blir 6. Knt genezke 7. Gl dkizkioke 8. Srtu ziren 9. Jrri dezke 10. Uzten bdigute Modu dizki lguntzilek -ke morfem duen l ez zehzten du: Zitekeen hlezko (+ h) Zen ez hlezko ( h) Pertson dizki lguntzilen diren pertson mrkk: Genion (Hur - hri - guk) Zerbit ldi dizki lguntzileren denbor zehzten du: Gitezke orin (+ or) Gintezkeen irgn (+irg) Gintezke ez orin ez irgn ( ) or irg Erro Bereizi hurrengo dizki trinkoetko ezugrrik. Erro tor spektu Dtozkio 1. Zihokion 2. Blekrkio 3. Dirudite 4. Zegozkigun 5. Zetzn 6. Zermten 7. Zebilkiokeen 8. Dkusgu +b b b +p +g ø dizki trinkoetn eduki se - mn tiko edo esnhi bil - tzen duen tltxo d. spektu dizki trinkoetn spektu beti d burutu et, giner, puntukri d, ekin - tz puntul edo momentuko del zehzten duelko: ( burutu + puntukri) ( ) b +p Dbiltz une honetntxe Zekrtzten une hrtntxe Beste ezugrrik dizki trinkoen ginerko ezu grrik dizki perifrstikoetn bezl iruzkintzen dir. 41
Egizu hurrengo dizkien iruzkin. Kontun izn ditz btzuek form bt bino gehigo dutel: ri izn / ritu geri izn / gertu Oin spektu flt izn / flttu spektu... +b b b +p +g ø Behrko dut behr izn 1. Biziko ziren... 2. Flt dir... 3. Flttzen dir... 4. ger ditezke... 5. geri ziren... 6. gertuko ziren... 7. ri d... 8. ritzen d... 9. riko d... 10. ritu izn d... 11. Nhi izten dut... 12. Nhi nuen... 13. Nhi izn dezket... 14. Mintzo dir... dizki perifrstiko btzuek dgozkien spektuez gin, trinkoen puntukritsun ere dierz dezkete: Bizi izn d (+b) Bizi izten d ( b) Bizi izngo d (+g) (edo biziko d) Bizi diteke Bizi d (une honetntxe) Hon btzuk: behr izn flt izn gose izn hotz izn geri (ø) Beste ditzek puntukritsun dierzteko ri izn-ekin lor tzen dute: Ikusten ri niz b ( +p ) mite izn ri izn komeni izn mintztu... Bi Ez 1. dizki perifrstikoetn ditzoin et spektu ezugrrik lehen osgin l dude?. 2. dizki trinkok, spekturen ldetik beti l dir buktu gbek, hots, burutuk?... 3. spektuk ditzren ldi edo denbor zehzten l du, hots, irgn edo ez-irgn?. 4. ditz btzuetn, esterko egon, oin et form rrunt berberk l dir?........ 5. -ki mier duten ditz gehienetn (d.: eriki dezn) oin -ki et guzti l d?... 6. Egingo dut et egingo nuke dizkien rten ezugrri desberdin bkrr ldi l d?.. 7. Flt d et flttzen d dizkien rten dgoen lde spektuzko l d?...... 8. spektu puntukrik momentuko ekintz dierzten l du?................... 9. ditz gehienek form trinkok l dituzte?............................... 10. Form trinkok dituzten ditzek lu spektu desberdin (hiru + puntukri) l dituzte?. 11. ditz guztiek dierz l dezkete puntukritsun ri izn-en bidez?........... 12. Irgneko ldiren mrk ngusi mierko -n l d?..................... 42
Mrktu hurrengo dizkien ezugrrik. Oin Perifrstikoetn edo Trinkoetn +b Erro spektu b b +p +g ø Ekrriko lituzke... ekr 1. urkitu ninduten... 2. Gogortuko duzue... 3. Itzul lezke... 4. Dgokit... 5. Egrri izten d... 6. Zermkioten... 7. Segituko luke... 8. Blioko dute... 9. Etorriko blir... 10. Emn zizkiguten... 11. Jkin dezzun (1)... 12. Ezgut ditzn... 13. Irents ditzke... 14. Idtz ziezion... 15. Egin genezkeen... 16. Bliho... 17. Zenerbilten... 18. Jongo ginen... 19. Gi d... 20. Zeuzkn... 21. Knttu zioten... 22. Guztu dezke... 23. Blir... 24. Gl diezdke... 25. Sr ditezke... Modu ldi Pertson +h h or irg or irg Nor Nori Nork 43
dizkien iruzkin dierzpen grfiko bidez ere egin dezkegu, hots, zuhitzk eginez. Os itzzu. 1. 2.. ng.. lg..... ng.. lg.. ng.. lg. o m p [ ] [ b ] {ekr [ h] [ ir ] Hrk guri hiek ekrtzen zizkigun o [ +g ] [+h] or ir {ikus m... p o... m... p [ ] [ ] Hiek hur [ ] [ Ø ] [+h][ or ] Hiek hur {jkin 3. 4. 5.. ng.. lg.. ng.. lg.. ng.. lg. o m p [... ] [... ] [... ] [... ]... {... eroriko zitzizun o m p o... m...... [... b [... ] [ h] [ ir ] Zu [ ] [ +p] {flt {jon izn flt dir [ ] 6. 7. 8.. ng.. lg.. ng.. lg.. ng.. lg. o [ ]... p o... [... ] [... ] [... ] [ b]......... [... ] {... {nhi izn jrtzen ri ginen egin dituzte m p [ ] o m... [... ] [... ]...] [ {... 44
Egitzzu hurrengo dizkien zuhitz osok. 9. 10. 11. { {{ uktuko bligu eskertuko nion biziko gintekeen 12. 13. 14. { {{ eskintzen dizkigute ipiniko blitz gutxietsi dute 15. 16. 17. { {{ merezi dituzte hurbil dkizuke zoriondu gintuen 45
Bereizi hurrengo ditzen er. D, ZIO erkok / DU, DIO erkok ditz erk d NOR zio du NORK dio Egon 1. Flttu 2. Dmutu 3. Erso 4. urkitu 5. Mintztu 6. Sentitu 7. Esktu 8. Jo 9. Jrriki 10. Eutsi ditz erk Hiztegietn, ditzen esn hi bino lehengo, di tz zein ertko den zehzten d: d zio ditz horrek soilik NOR erko subjektu onr tzen du: Mendin ibili gr (Gu) NOR subjektu et NORI sintgm beti: Goroldio txiki zio (Hur-hri).. du dio Soilik NORK erko sub jek tu onr tzen du. smtu nuen zkenen (Nik-hur) NORK subjektu et NORI sintgm beti. Bere hitzri eutsi dio (Hrk-hri-hur) ditz btzuk, esnhi desberdinen rber, sil bten bino gehigotn kok ditezke: d / du: srtu gr / srtu dugu izn edo *edin; *edun edo *ezn Bereizi hurrengo dizki lguntzileen errok. ditz NOR NORK * * *. erro Izn Edin Edun Ezn spektu ø ø niteke 1. dezket 2. ddil 3. genion 4. zitzket 5. ginen 6. bezte 7. zizkio 8. zezkeen 9. ditut 10. litzteke dizki lguntzileen errok dizki lguntzileek ondoko lu ditzen errok izten dituzte oinrri. Lguntzile btzuetn ez d gerin izten: diot (Edun-en mrkrik ez) Izn NOR erko subjektu duten di tzekin. dizki ngusik spektu du. Zortzietn esntuko litzteke Edin NOR erko subjektu duten di tzekin. dizki ngusik ez du spektu mrkrik. Zortzietn esn ddin.. Edun NORK erko subjektu duten di - tzekin. dizki ngusik spektu du. Lster lortuko dugu Ezn NORK erko subjektu duten di tzekin. dizki ngusik ez du spektu mrkrik. Lster lor dezkegu 46
Egizu hurrengo dizki lguntzileen morfemen iruzkin, ereduren rber. b n u zu 1. D IT z KE GU 2. N IN TZ I O N NORK pertson mrk: zuk Edun lguntzile erro NOR pertson mrk: ni BLDINTZ. Modu mrk dizkietko morfemk dizkietn morfem edo mrk desberdi - nk biltzen dir. Hon grrntzitsuenk: Modu: ldi: Pertsonk: n- g- z- z- -d- -o- -gu- -zu- -zue- -e- -t -gu -zu -zue -te -ke, hlezkotsun -b, bldintz -n, subjuntibo (ddin) -n, irgn: zen --, orinldi: dtor dizkiren hsiern, brnen edo miern zltzen dir: nuen, du gu, di ot 3. z I ZKI O TE N Erro: dizki lguntzileren erroren mrk: d ute, de z ket, d di n 4. L IT U z KE Plurl: NORK erko dizkietn, objektu plurlren mrk: d ituzte, di zki ot NOR erkoetn, pertson plurlren mrk: dbil tz, ztzi zkio 5. G EN I ez Io KE Pertson plurlk dir gu, zu, zuek, et hiek. 6. B N IN DU ZUE 6. D I EZ I o ZU N 47
Lukiko dizkik zein erregistro edo hizker motri dgozkio? «Berorren Eminentzik bdki komentu honetn Kristnddeko gizonik zuhurren et jkintsuenk bizi direl, Berori slbu, noski. Horr, mil esker gzte. Bin orin esidzu zuk, fri belrdo: zuk ere b l duzu, bd, scriptorium honetn fri Igntius kopist rdur tsu gzte hu egiten ri den lnren berri? rren, fri rthur, Eminentzi, ez biezio horrelko glderrik egin une honetn gure fri belrdori. Bekus Berorren Eminentzik nol dgoen guztiz brnerturik, begik erspen osoz hertsirik, eskuk bildurik, Jinko hitzri izn ezik beste guztiri entzungor.»... «Berz, hsi egingo gituk. Psst, izk, hi, Fullini... Ze rrio gerttzen d orin, Fillini? Ez, zer duk, xehetsun txiki bt...» Erregistro neutro Normlen erbiltzen dugun hizker motri dgokion: Jon gr et ikusi dugu Nrrtzeko, elkrrizketetn..., edozein egoertn erbil dezkegu, mugrik gbe. Zukko (lokutibo) Nfrro Beheren et Zuberon erbiltzen den kortesizko trtmendu d. dizkiek, nhiz et Nor erkok izn zu hrtzen dute: Xoriño knttzen ritzen duzu (d) (ritzen d + zurekin nbil hizketn) Zu txintxo zr, bin beste horiek ez dituzu btere txintxok (dir) Berorik (Mnu Militri. J.. rriet) Errespetu hndi zor zienekin erbiltzen d; 3. pertsonko dizkien bidez egiten d: Jun, berorrek bdki berorren gin - duetr izngo nuel beti et zerbitzri honek ez diol berorri sekul huts egingo... Erregistro motk NEUTRO HIKKO ERREG. bdki 1. bizi dir 2. esidzu 3. duzu 4. biezio 5. Bekus 6. gituk/n 7. izk/n 8. d 10. duk/n Hikko (lokutibo) ZuKKO ERREG. lokutibok BERORIK Lgunrteko trtmendu d, konfin tz giroko. Hi pertsontik hrtzen du izen. lokutibok deitzen dir hikko dizki horiek solskideren edo berblgunren mrkren bt dutelko: esterko, k solskide gizonezko bldin bd et n berblgun emkumezko bldin bd: Hrtu dit (Hi gizonezko hiz) Ibili gitun (Hi emkumezko hiz) Hi pertson erbiltzen hsiz gero, lokutiboekin jrritu behr d: Etorri hiz et hur ere etorri duk (dun) Elkrrizketrko bino ez du blio, solskideren erreferentzi behr bitu. Ezin egin diteke perpus txertturik. Txerttuetrko dizki neutrok: Hrtu dit (Bin: Hrtu dudlko) Esn dik (Bin: Esn duenen) Glde et hrridur perpusetn ere ezin d. Hi pertson, ldiz, ez-lokutibo modun er bil diteke: Etorri hizenen 48
Egizu beltzez duden dizki horien iruzkin oso. 0. Joteko esktu zigun itorrek 1. Giltzk glduko blitzizkit 2. Dei egin diogu etor ddin 3. Dei egin diogu etor ddin ditz mot Jon bkun / elkrtu ertor. /. lokuz. ditz: ditz er d Nor... Nor zio Nor-Nori...... du Nor-Nork...... dio Nor-Nori-Nork......................................................... dizki mot Jon gintezel joktu /j. gbe trinko / perifrst. dizki: Trinko: Erro spektu... Modu Pertson(k)..................... E z u g r r i k ldi Perifrstiko: Jon Jon [ Ø] gintezen edin ( hl) Gu. ngusi:... Oin... spektu. lguntzile:... Erro Modu Pertson(k)..................... M o r f e m k ldi (irg) Moduren... Pertsonren g... (Gu) ldiren in... ( or) Erroren... Plurlren z... (Pert. plur.) 49
4. Dtorrel gurekin! 5. Deik ibili gintzizkion 6. Egin dezl nhi duen 7. Egin dezl nhi duen ditz mot ditz: bkun / elkrtu ertor. /. lokuz. ditz er d Nor... zio Nor-Nori...... du Nor-Nork...... dio Nor-Nori-Nork......................................................... dizki: dizki mot joktu /j. gbe trinko / perifrst. Trinko: Erro spektu............ Modu Pertson(k)............ E z u g r r i k ldi Perifrstiko:. ngusi:... Oin... spektu. lguntzile:............ Erro Modu Pertson(k)............ ldi M o r f e m k Moduren... Pertsonren... ldiren... Erroren... Plurlren... 50
Honko tl huei erntzunez egin diteke dizkien iruzkin: 1. ditz mot (bkun / elkrtu - ertorri / ditz lokuzio) 2. dizki mot (perifrstiko/ trinko - joktu / joktu gbe) 3. Osgik et ezugrrik (trinko / ngusiko, lguntzileko) 4. Er 5. dizki lguntzileko erro et morfemk 6. Berezitsunk Erregistro neutro / lokutibo) Kntk ez hsteko esktu zigun tbernrik. 1. Hsi ditz bkun d. Berezko d, hots, ez d ertorri. 2. ) Hsteko dizki joktu gbe d. dizki nominliztu d, te mrk bitu. b) Ez gintezel hs izngo luke form joktu, et el tzizki kendut hs gintezen + ezeztpen. c) Hs gintezen dizki perifrstiko d, bi osgi dituenez gero. 3. ) Lehen osgi, hs, dizki ngusi d. Honetn biltzen dir oin et spektu mrkk: ditz oin: hs. spektu: huts. Ez du spekturik, gintezen dizki lguntzilerekin dizki ngusik ez bitu spekturik izten: etor gintezen, ibil gintezen... bezlko d. b) Bigrren osgi gintezen d. dizki lguntzileetn modu, per tson et ldiren ezugrrik biltzen dir. Ksu honetn, huek dir ezugrrik: Modu: hl Pertson: gu ldi: +irg 4. Hs ditz D erko d, hots, NOR subjektu behr du. 5. ) Gintezen dizki lguntzileko erro *edin d. NOR erko ditzek spekturik hrtzen ez dutenen erro hori, *edin legi, zltzen d dizki lguntzilen. b) Morfemei dgokienez, honko huek ip ditezke: G : Gupertsonren morfem Z : Pertson plurlren mrk IN : Irgn mrktzeko morfem N: Subjuntibo moduren morfem Ohrrk: B Iruzkin egiten tlk, morfemk, mrkk... beti ere zpimrrturik jrri behr dir: ke, g et br. Ez kontzeptu grrntzitsuk (pertson, Nor edo ntzekok). Morfemetn mrrz mugtzen dir hitzen duten kokpen dierzteko; mrrk hitz ordezktzen du. 51
Egizu bi dizki horien zlpenezko iruzkin, lukiko puntuei erntzunez. 1. ditz mot (bkun / elkrtu - ertorri / ditz lokuzio) 2. dizki mot (perifrstiko/ trinko - joktu / joktu gbe) 3. Osgik et ezugrrik (trinko / ngusiko, lguntzileko) 4. Er 5. dizki lguntzileko erro et morfemk 6. Berezitsunk Erregistro neutro / lokutibo) Beste lderdi btzuk ere ip ditezke.............................................. 52 B Lsi egon gintezel esn ziguten..............................................