Raisvingel og raigrassortar med høgt innhald av vassløyselege karbohydrat Lars Nesheim / lars.nesheim@planteforsk.no Planteforsk Kvithamar Liv Østrem / liv.ostrem@planteforsk.no Planteforsk Fureneset 83 Nøkkelord Avlingsmengd, nitrogengjødsling, overvintring, sukkerinnhald Samandrag I dette innlegget er det vist foreløpige resultat av rettleiingsprøving av sortar av raisvingel og strandsvingel. Det ligg føre resultat frå 18 felt i første engår og åtte felt i andre engår. Utprøvinga vert gjennomført i samarbeid med fleire forsøksringar. Trass i svært vanskelige overvintringstilhøve den første vinteren, var dekkinga om våren svært god for tre av dei prøvde sortane. Vinteren etter var tilhøva meir normale, og overvintringa var tilfredsstillande for alle sortane. Resultata så langt verkar lovande. Planteforsk deltek i eit EU-prosjekt med føremål å undersøkje verknader av å nytte sortar av raigras med høgt innhald av sukker i fôrproduksjonen. Slike sortar er foredla i Wales. Vår rolle i prosjektet er gransking av agronomiske eigenskapar til sukkergrasa, med vekt på samanhengar mellom klima, dyrkingsteknikk og variasjon i sukkerinnhald. Innhaldet av vassløyselege karbohydrat varierte mykje mellom år, stader og slåttar. Som venta var innhaldet stort sett lågare hjå engsvingel enn hjå raigras og raisvingel. Skilnadene i karbohydratinnhald mellom sortane med forventa høgt og lågt nivå var ikkje store, og tilsvarande resultat er funne i dei andre landa som er med i EU-prosjektet.
84 L. Nesheim og L. Østrem / Grønn kunnskap 7(4) Innleiing/bakgrunn Det er stor interesse for grasartar som toler intensiv drift og gir høg kvalitet. I kyststrøka gir fleirårig raigras godt resultat både når det gjeld avling og kvalitet, men overvintringa er usikker innover i landet og i kalde vintrar. Krysningar av raigras og svingel har gitt oss ein ny grasart til fôr, raisvingel. Håpet er at sortsmateriale av raisvingel vil vera meir hardført enn raigras slik at dyrkingsområdet vert større enn for raigras (Østrem 2002). I åra 1996 og 1997 vart det lagt ut om lag 30 forsøksfelt for å undersøkje om raisvingelsortane Paulita og Prior var meir produktive og vinterherdige enn dei mest nytta sortane av fleirårig raigras (Nesheim & Brønstad 2000). Ei blanding med timotei og engsvingel vart nytta som målestokk, og i tillegg var raigrassortane Tove og Einar med. I første engår gav både raisvingel og raigras større avling enn engsvingel, medan i tredje engår var dekkinga om våren og avlingsmengda til raisvingel og raigras klart dårlegare enn for timotei og engsvingel. Konklusjonen av forsøksserien var at raisvingelsortane Paulita og Prior verken var meir vintersterke, gav høgare avling eller betre kvalitet enn marknadssortar av fleirårig raigras. Det er difor ingen grunn til å tilrå bruk av desse to sortane i staden for fleirårig raigras. Men no er betre sortar tilgjengelege, og desse vert prøvde i ein ny forsøksserie. Ved beiting og ved fôring av ferskt gras vil det vere ønskjeleg med eit høgt innhald av sukker i fôret fordi mikroorganismane i vomma utnyttar sukkeret godt som energikjelde (Volden 2000). Sukker vert i motsetnad til NDF (fiber) brote ned svært raskt i vomma, og fôr med eit høgt innhald av sukker vil difor ha ein høg energi- og proteinverdi. Dessutan vil eit høgt sukkerinnhald vere gunstig for smakelegheita til graset og for einsileringseigenskapane til fôret. Men ved ensilering kan eit høgt sukkerinnhald gi eit stort energitap til mikrobiell vekst dersom ein ikkje klarar å ta vare på delar av sukkeret i ensileringsprosessen (Volden 2000). Ved Institute of Grassland and Environmental Research (IGER) i Wales er det utvikla sortar av fleirårig raigras som har høgare innhald av sukker enn det som er vanleg. Forsøk med husdyr har vist at ensilert fôr av slikt gras har gitt positive effektar på produksjonen og på utnyttinga av proteinet i fôret. Verknadene skuldast truleg at det sukkerrike graset har gitt meir tilgjengeleg energi i vomma (Theodorou 2002). Sommaren 2001 kom det i gang eit EU-prosjekt med føremål å undersøkje verknader av å nytte sortar av raigras med høgt innhald av sukker i fôrproduksjonen. Prosjektet vert leia av IGER i Wales, og forskingsinstitutt i
85 Irland, Noreg, Sverige og Tyskland deltek i arbeidet. Prosjektet er delt opp i følgjande fire arbeidsprogram: 1. Gransking av agronomiske eigenskapar til sukkergrasa, med vekt på samanhengar mellom klima, dyrkingsteknikk og variasjon i sukkerinnhald 2. Ensileringseigenskapar til sukkergras 3. In vitro og in vivo granskingar av omsetjing av sukkergras i vomma 4. Fôrings- og beiteforsøk under praktiske tilhøve for å betre fôrutnytting og redusere tap av næringsstoff Planteforsk deltek i arbeidsprogram 1. I dette innlegget vil ein presentere førebels resultat frå dei to første åra av den norske delen av prosjektet. Materiale og metodar 1. Forsøk med raisvingel I alt vart det i åra 2000-2001 lagt ut om lag 25 felt i serien LN001, dei fleste langs kysten frå Vestfold til Nord-Trøndelag. Dessverre måtte fleire felt avsluttast alt første året på grunn av vinterskade. Ein polsk og fire tsjekkiske raisvingelsortar og ein polsk og ein finsk sort av strandsvingel vert samanlikna med Tove fleirårig raigras. Namna på sortane er sette opp i Tabell 1. Raisvingelsortane er avkom etter kryssingar mellom eittårig raigras og høvesvis engsvingel ( Perun og Felopa ) og strandsvingel ( Becva, Hykor og Felina ). Gjødslinga vert tilpassa veksetilhøva og praksis på forsøksstaden, og felta vert hausta 2-3 gonger i året. Det vert tatt prøver til kvalitetsanalyse på NIR i 1. engår, men resultata er ikkje klare enno. Det ligg no føre resultat frå 18 felt i første engår og åtte felt i andre engår. Utprøvinga vert gjennomført i samarbeid med fleire forsøksringar. 2. Agronomiske eigenskapar til raigrassortar med høgt innhald av vassløyselege karbohydrat I alle deltakarlanda vert det gjennomført forsøk etter om lag same lest for å kunne teste dyrkingseigenskapane og dyrkingsverdien av raigrassortar. Tre forsøksfelt med åtte sortar i fire gjentak vart etablerte sommaren 2000 på Fureneset, Kvithamar og Særheim. Sortane Aberelan, Aberdove og Aberdart er sortar frå IGER med forventa høgt innhald av sukker og Fennema vart tatt med fordi denne sorten er kjend for å ha lågt sukkerinnhald. Desse fire sortane er felles for alle forsøka i prosjektet. I tillegg har vi tatt med raigrassortane Tove og Baristra, som er mykje brukt i Noreg,
86 L. Nesheim og L. Østrem / Grønn kunnskap 7(4) engsvingelsorten Fure og den polske raisvingelsorten Felopa (eittårig raigras x engsvingel) (Tabell 4). Forsøksfelta vert hausta tre gonger i sesongen og gjødsla med i alt 25,5 kg nitrogen per dekar. Rutevise avlingsprøver vert analyserte for vassløyselege karbohydrat ( sukker ) og vanlege kvalitetsparametrar ved hjelp av NIR-teknikk på Planteforsk Løken. I feltet på Særheim vert det tatt ut prøver for analyse 3, 2 og 1 veke før ordinær haustetid for å følgje endringar i sukkerinnhald og andre kvalitetsparametrar. 3. Verknad av nitrogengjødsling på innhald av vassløyselege karbohydrat På Særheim er det gjennomført to eittårige forsøk for å granske korleis gjødsling med nitrogen verkar på innhaldet av vassløyselege karbohydrat i plantane. Sortane Aberdart (høgt sukkerinnhald) og Fennema (lågt sukkerinnhald) vart sådde med fire gjentak. Det vart nytta 0, 4, 8 eller 12 kg nitrogen per dekar ved gjødsling om våren og etter første og andre slått. Forsøksopplegget er slik at det er ei blokk for kvar hausting for å unngå etterverknad av tidlegare gjødsling. Det ligg føre NIR-analysar av avlingskvalitet berre frå 2001. Tal med lik bokstav bak i tabellane er ikkje signifikant forskjellige (P<0,05). Resultat 1. Forsøk med raisvingel Våren 2001 var det særleg dårleg dekking av raisvingelsortane Becva, Perun og Felopa (Tabell 4). Best dekking om våren hadde raisvingelsortane Hykor og Felina og strandsvingelsorten Retu. Ved første slåtten utgjorde Becva berre 25 % av avlinga, resten var usådde gras og tofrøblada artar. I tredje slåtten var tilsvarande tal 46 %. Også avlingsmengda var klart lågast for Becva, om lag 400 kg tørrstoff per dekar mindre enn det Hykor og Retu gav i totalavling.
87 Tabell 1. Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første og tredje slått. Middel av ti felt utlagt i 2000. Resultat frå første engår i 2001. Sort Avling, kg tørrstoff/daa % Andel sådd sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum dekn. 1. sl 3. sl Tove, fleirårig raigras 437bc 407abc 176cd 941cd 42d 74a 77ab Felina, raisv. (tsjekkisk) 467ab 385bc 229ab 1035abc 78b 69ab 71bc Hykor, raisv. (tsjekkisk) 483ab 403abc 249a 1085a 83ab 77ab 82a Perun, raisv. (tsjekkisk) 384c 412a 181cd 903cd 29e 59bc 70abc Felopa, raisv. (polsk) 413c 418a 204bc 994bc 36de 68ab 74ab Becva, raisv. (tsjekkisk) 211d 364cd 159d 685e 9f 25d 46d Terros strandsv. (polsk) 413c 350d 194cd 918d 66c 61c 67c Retu strandsv. (finsk) 527a 415a 209bc 1109a 87a 80a 80ab Også overvintringa frå første til andre engår var dårleg for Becva, dekkingsgraden om våren var berre 9 % (Tabell 5). Som i første året hadde Hykor, Felina og Retu best dekking, Becva gav minst avling og Hykor og Retu hadde størst totalavling. Tabell 2. Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første og tredje slått. Middel av åtte felt utlagt i 2000. Resultat frå andre engår i 2002. Sort Avling, kg tørrstoff/daa % Andel sådd sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum dekn. 1. sl 3. sl Tove, fleirårig raigras 467a 406a 241bc 1097a 48cd 72a 61ab Felina, raisv. (tsjekkisk) 485a 407a 290ab 1168a 64ab 59ab 53bc Hykor, raisv. (tsjekkisk) 505a 438a 329a 1248a 73a 72a 62ab Perun, raisv. (tsjekkisk) 441a 442a 271ab 1146a 42d 71a 73a Felopa, raisv. (polsk) 444a 439a 289ab 1146a 46d 71a 73a Becva, raisv. (tsjekkisk) 306b 306a 226c 899b 9e 45b 35c Terros strandsv. (polsk) 458a 375a 281abc 1099a 52bcd 49b 41c Retu strandsv. (finsk) 471a 419a 328a 1207a 62abc 57ab 53bc Resultat frå første engår for åtte felt lagt ut i 2001 er vist i Tabell 3. Overvintringa frå attleggsåret til første engår var klart betre enn for felta etablert eitt år tidlegare. Dekkinga om våren var mellom 70 og 80 % for alle sortane. Også andel sådd sort i avlinga var klart høgare på desse felta. Alle sortane gav svært stor avling, mellom 1136 og 1411 kg tørrstoff per dekar. Den tsjekkiske raisvingelsorten Becva, som skilde seg ut negativt i felta etablert i 2000, var mellom dei mest yterike sortane.
88 L. Nesheim og L. Østrem / Grønn kunnskap 7(4) Tabell 3. Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første og tredje slått. Middel av åtte felt utlagt i 2001. Resultat frå første engår i 2002. Sort Avling, kg tørrstoff/daa % Andel sådd sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum dekn. 1. sl 3. sl Tove, fleirårig raigras 602a 386bc 215c 1266ab 73a 83a 95ab Felina, raisv. (tsjekkisk) 568ab 394bc 299ab 1297a 76a 80a 93abc Hykor, raisv. (tsjekkisk) 575a 414abc 327a 1351a 77a 82a 95ab Perun, raisv. (tsjekkisk) 626a 484a 252bc 1411a 74a 82a 96a Felopa, raisv. (polsk) 616a 431ab 253bc 1354a 73a 82a 97a Becva, raisv. (tsjekkisk) 600a 489a 269abc 1395a 71a 85a 96a Terros strandsv. (polsk) 475b 349c 283ab 1136b 74a 74a 90c Retu strandsv. (finsk) 567ab 394bc 299ab 1283ab 88a 92a 92bc 2. Agronomiske eigenskapar til raigrassortar med høgt innhald av vassløyselege karbohydrat Avlingstal og data for dekking om våren og andel sådd gras er ikkje viste her. Overvintringa frå attleggsåret til første engår var god for alle sortane, med unnatak for Aberelan og Aberdart som hadde dekking mellom 60 og 70 % på Fureneset. I andre engår var det god dekking om våren på Særheim og Fureneset, medan dekkinga var dårlegare på Kvithamar, særleg for Aberdove. På Særheim gav sortane frå Wales like stor avling som dei tilpassa sortane, medan på Fureneset og Kvithamar var avlinga til IGERsortane klart minst. I første engåret var innhaldet av vassløyselege karbohydrat i første slåtten høgt på alle tre stadene (Tabell 4). Særleg på Særheim var det uventa høgt innhald i engsvingel. I andre og tredje slåtten og i alle tre slåttane på dei to andre stadene, var det klart minst vassløyselege karbohydrat i engsvingel. Skilnadene mellom sortar med forventa høgt sukkerinnhald ( Aberelan, Aberdove og Aberdart ) og sorten med forventa lågt innhald ( Fennema ) var relativt små.
89 Tabell 4. Innhald av vassløyselege karbohydrat, i prosent av tørrstoffet, i sortar av raigras, raisvingel og engsvingel. Resultat frå tre slåttar i første engår i 2001 på tre stader. Særheim Fureneset Kvithamar Sort 1. sl. 2. sl. 3. sl. 1. sl. 2. sl. 3. sl. 1. sl. 2. sl. 3. sl. Aberelan 31bcd 19de 21e 28bc 28d 24a 29ab 22bcd 23c Aberdove 35a 27a 30a 33a 22ab 29a 31a 28a 26a Aberdart 32b 23bc 29ab 28bc 22ab 25a 29ab 24ab 25ab Fennema 31bcd 22cd 27cd 28c 20cd 24a 27bc 22bcd 21cd Tove 32bc 23bc 28abc 30b 21bc 25a 29ab 22bcd 23bc Fure 29cd 18e 18f 24d 15e 17b 18d 15e 15e Baristra 30bcd 26ab 27bcd 29bc 23a 26a 30ab 19cd 22cd Felopa 28d 21cde 25d 29bc 18cd 27a 25c 18de 20d I andre engåret var nivået av vassløyselege karbohydrat stort sett lågare enn i første engår, særleg i første slått (Tabell 5). Men det var skilnader mellom forsøksstadene. Nivåskilnaden skuldast truleg at høge temperaturar våren 2002 førte til svært tidleg utvikling, samanlikna med 2001. Tabell 5. Innhald av vassløyselege karbohydrat, i prosent av tørrstoffet, i sortar av raigras, raisvingel og engsvingel. Resultat frå tre slåttar i andre engår i 2002 på tre stader. Særheim Fureneset Kvithamar Sort 1. sl. 2. sl. 3. sl. 1. sl. 2. sl. 3. sl. 2. sl. 3. sl. Aberelan 19cd 17de 16bc 20b 21ab 15ab 24cd 22cd Aberdove 30a 26a 17ab 19b 19b 13b 30a 24a Aberdart 21bc 25a 18a 21ab 22ab 14ab 27b 23ab Fennema 21bc 20cd 15c 24a 26a 18a 24d 20f Tove 24b 21bc 17abc 22ab 25ab 16ab 26bc 23bc Fure 15e 16e 12d 20ab 25ab 15ab 21e 21ef Baristra 21bc 24ab 15bc 20ab 25ab 17ab 27b 21de Felopa 17de 18cde 16abc 21ab 22ab 15ab 23de 21ef Ein fann ikkje noko klart mønster i korleis innhaldet av vassløyselege karbohydrat endra seg fram mot hausting av første, andre og tredje slått (Tabell 6). Også i dette forsøket var det stor skilnad mellom åra, særleg for første og tredje slått.
90 L. Nesheim og L. Østrem / Grønn kunnskap 7(4) Tabell 6. Endring i innhald av vassløyselege karbohydrat (% av tørrstoff) frå 2-3 veker før hausting. Resultat frå snip sampling på feltet på Særheim. Middel av seks sortar. Første slått Andre slått Tredje slått Tidspunkt 2001 2002 2001 2002 2001 2002 3 veker før slått 32,8b 16,2b 2 veker før slått 34,7a 22,0a 21,3b 17,0b 25,1a 15,6b 1 veke før slått 35,6a 22,4a 25,2a 21,8a 24,5a 17,3a Ved slått 32,3b 22,1a 22,6b 21,2a 26,1a 16,2ab 3. Verknad av nitrogengjødsling på innhald av sukker Gjødsling med 4 kg N per dekar førte til noko høgare innhald av vassløyselege karbohydrat i første og tredje slått enn der det ikkje vart gjødsla (Tabell 7). Vidare auke i N-gjødslinga gav lågare sukkerinnhald. Aukande N- gjødsling resulterte i høgare innhald av råprotein, medan verknadene av sterkare gjødsling på innhaldet av NDF ikkje var heilt eintydige. Tabell 7. Verknad av aukande N-gjødsling på innhald av vassløyselege karbohydrat, råprotein og fiber (NDF) i tre slåttar, i middel av to sortar. Første engår på eitt felt etablert på Særheim i 2000. Middel av sortane Aberdart og Fennema. Gjødsling/ Vassløyselege karbo., % Råprotein, % Fiber (NDF), % sort 1. sl. 2. sl. 3. sl. 1. sl. 2. sl. 3. sl. 1. sl. 2. sl. 3. sl. 0 kg N/daa 33.4b 29.9a 26.8a 6.8c 7.0c 9.9d 51.4b 51.1b 49.6a 4 kg N/daa 34.7a 28.4a 28.0a 6.6c 6.9c 11.1c 49.7c 52.9a 45.4b 8 kg N/daa 30.3c 24.0b 22.6b 8.5b 8.5b 14.2b 50.7bc 53.8a 46.8b 12 kg N/daa 23.0d 21.1c 20.5c 10.6a 10.3a 15.6a 54.1a 54.0a 46.8b
91 Drøfting/konklusjon Overvintringstilhøva var særs vanskelege vinteren 2000/2001, med stor utgang av raigras også i område der overvintringa normalt er god for denne arten. Den tøffe vinteren førte til dårleg dekking om våren for fleire av dei prøvde raisvingelsortane. Men dei to tsjekkiske raisvingelsortane Felina og Hykor og den finske strandsvingelsorten Retu overvintra svært godt. Året etter var overvintringstilhøva meir normale, og det var tilfredsstillande dekking om våren for alle sortane som vart etablerte i 2001. Dei foreløpige resultata av rettleiingsprøvinga av nye sortar av raisvingel og strandsvingel verkar lovande, fleire av sortane har god overvintringsevne og høgt avlingspotensial. Innhaldet av vassløyselege karbohydrat varierte mykje mellom år, stader og slåttar. Som venta var innhaldet stort sett lågare hjå engsvingel enn hjå raigras og raisvingel. Nivået av vassløyselege karbohydrat var jamt over høgare både i engsvingel og raigras enn det ein har funne før (Nesheim & Brønstad 2000), og det kan ha samanheng med at det vert lagt vekt på å få prøvene raskt frå feltet til tørkeskapet. Skilnadene i karbohydratinnhald mellom sortane med forventa høgt og lågt nivå var ikkje store, og tilsvarande resultat er funne i dei andre landa som er med i EUprosjektet. På Fureneset i 2002 var jamvel innhaldet av karbohydrat høgast hjå Fennema og lågast hjå Aberdove, heilt motsett av det ein venta. Vi kan foreløpig ikkje forklare dette. Endringane i innhald av karbohydrat, råprotein og fiber med aukande N-gjødsling var som venta. Referansar Nesheim, L. og J. Brønstad, 2000. Rettleiingsprøvinga i Norge foreløpige resultat frå prøving i engrapp, fleirårig raigras og raisvingel. Grønn forskning 02/2000: 279-284. Theodorou, M. 2002. First periodic report of EU project QLK5-CT-2001-0498 SweetGrass. Volden, H. 2000. Krav til fiber- og sukkerinnhold i grovfôret. Grønn forskning 4 (5): 81-91. Østrem, L. 2002. Raisvingel - der sirkelen er slutta. Naturen 126 (5): 232-237.